پادشاه بیماری‌ها، فقیران را نشانه می‌گیرد

۱۶۳سال پیش در چنین روزی، مشهورترین میکروب‌شناس تاریخ بعد از لویی پاستور، به دنیا آمد.

پزشک ‌آلمانی که عامل بیماری‌ای را کشف کرد که بعدها «پادشاه بیماری‌ها»نام گرفت و هنوز که هنوز است پزشکان با آن دست و پنجه نرم می‌کنند.

125 سال قبل، کخ، عامل بیماری سل را کشف کرد. او بیش از ۱۰ سال در زمینه شناخت علت بیماری سل، مطالعه و تحقیق کرد و سرانجام موفق به کشف این عامل شد؛ میکروبی که بعدها آن را به نام او، باسیل کخ، نامیدند.

سل، یک بیماری باستانی محسوب می‌شود. عوارض این بیماری در استخوانهای مومیایی شده مصری هم تشخیص داده شده اما تا اوایل قرن نوزدهم آن‌را با بیماریهای مختلف اشتباه می‌کردند.

عده ای سل را بیماری واگیردار می دانستند و عده ای دیگر آن را نوعی تومور بدخیم غیر عفونی می‌پنداشتند. تا این که بالاخره در سال 1882 عامل ایجاد آن، یک باکتری میله‌ای شکل یا همان «باسیل» شناخته شد. با این حال، هنوز هم شایعترین علت مرگ ناشی از عوامل عفونی در دنیاست.

در هر ثانیه یک نفر به باسیل سل آلوده می‌شود؛ در هر 4 ثانیه یک نفر به بیماری سل مبتلا می‌شود و در هر ثانیه یک نفر در اثر ابتلا به سل می‌میرد. تخمین زده می‌شود در حدود 2 میلیارد نفر در دنیا آلوده به «مایکوباکتریوم توبرکلوزیس» یا همان باسیل کخ  هستند و سالانه 10میلیون مورد جدید سل بروز می‌کند. البته از این 2میلیارد نفر فقط حدود 20 میلیون نفر به بیماری سل فعال مبتلا هستند.

مرگ و میر ناشی از سل، در بسیاری از کشورهای در حال توسعه یک چهارم از موارد مرگ‌های قابل پیشگیری را تشکیل می‌دهد. 95درصد از موارد سل و 98درصد از مرگ‌های ناشی از سل در کشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد.

بیماری سل دارای رتبه هفتم در بار جهانی بیماری‌ها محسوب می‌شود و پیش بینی می‌شود تا سال 2020 همچنان جایگاه کنونی خود را حفظ کند؛ البته اگر شرایط بدتر از این نشود.

سازمان بهداشت جهانی در سال 1991 سل را یک «فوریت جهانی» اعلام کرد، چراکه با پیدایش و انتشار باسیل‌های مقاوم به چند دارو، مجددا خطر تبدیل بیماری سل به یک مرض غیرقابل علاج مطرح شد.

نوبل برای سل

رابرت کخ در سال1843 در‌هارتز متولد و تحصیلات خود را در گوتینگن آلمان ادامه داد. ظاهرش نشان نمی‌داد که مرد دانشمندی باشد، به همین خاطر هم وقتی یک غیبگو پیش‌بینی کرد که بعد از پاستور، بزرگترین دانشمند جهان خواهد شد، متعجب شد.

اما این پیش‌بینی زمانی به حقیقت نزدیک شد که مرض سیاه زخم در احشام وولشتین بیداد می‌کرد و کخ از روی کنجکاوی خون حیوانات مبتلا را مورد آزمایش قرار داد و فهمید باسیل‌هایی در آن وجود دارد و به کمک همین باسیل‌ها سرم سیاه زخم را تهیه کرد.

این برای اولین بار بود که میکرب یک بیماری را در خارج از بدن حیوانی پرورش می‌دادند و کخ تمام مراحل تکامل میکرب را در زیر میکروسکوپ تعقیب کرد.

کخ در سال1876 اثر خود را بنام «در جستجوی علل سیاه زخم» منتشر کرد. این اثر در نظر دانشمندان آن زمان اثر فوق‌العاده‌ای به حساب آمد و نام او در چهار گوشه جهان مشهور شد. از آن‌پس بود که کخ تمام وقت خود را صرف میکرب‌شناسی کرد.

کخ ابتدا کشف کرد که چگونه می توان با رنگ کردن میکروبها آنها را در زیر میکروسکوپ مشاهده کرد و بعد نشان داد که چگونه می توان آنها را در داخل بعضی عصاره‌ها کشت داد.

این دو روش موجب گردید که وی در سال 1882 موفق به کشف میکرب مرض سل گردد و دو سال بعد از آن تاریخ توانست میکرب مرض وبا را جدا کند. کخ، در سال  ۱۹۰۵ جایزه نوبل را در زمینه فیزیولوژی دریافت کرد.

با این‌حال، رابرت کخ که به عنوان کاشف میکروب سل که خود جان میلیونها نفر را نجات داده بود، سرانجام پس از سفرهای بسیار به بیماری سل مبتلا شد و در   ۲۷ مه  ۱۹۱۰  میلادی در   ۶۷ سالگی درگذشت.

شناسنامه سل

اولین نکته درباره سل این است که بین بیماری سل و عفونت سلی باید فرق گذاشت. عفونت سلی حالتی است که با سیل‌های سل، بدون ایجاد علائم بالینی و آزمایشگاهی در بدن شخص آلوده، حضور دارند و تنها باعث مثبت شدن تست توبرکولین او می‌شوند.

در چنین مواردی باسیل‌ها معمولا در قلّه ریه‌ها، کلیه‌ها، جسم مهره‌ها، استخوان‌ها و بعضی از عقده‌های لنفاوی، به حالت نهفته به سر می‌برند.

عفونت سلی، معمولا به خودی خود خطری ندارد ولی از آنجا که در حدود 5 تا 15درصد موارد، در عرض 5 سال می‌تواند به بیماری سل، تبدیل شده و علائم و عوارض خطیری ایجاد کند باید مورد توجه قرار گیرد.

اما بیماری سل به حالتی اطلاق می‌شود که باسیل‌ها موجب گرفتاری یک یا چند عضو بدن شوند و باعث ایجاد تغییرات بالینی، رادیوگرافیک و باکتریولوژیک، شده باشند.

دوره نهفتگی سل در حدود 6-4 هفته است. عفونت اولیه سلی در 95 درصد موارد، فاقد علائم بالینی است. در 5 درصد موارد هم در ارگان‌های مختلف بدن، به حالت نهفته در می‌آید تا نهایتا پس از مدتی مجددا فعال گردد.

بر اساس آمارهای به جا مانده از دوران قبل از کشف داروهای ضد سل، حدود 50درصد بیماران مبتلا به سل ریوی ثانویه، در عرض 2 سال جان خود را از دست می‌دادند، 25درصد خود به خود بهبود می‌یافت و 25درصد باقیمانده، سیر مزمنی را طی می‌کردند و به مدت  چندین سال باسیل‌ها را به طور متناوب در محیط اطراف خود، منتشر می‌کردند. 

با کشف داروهای موثر بر باسیل کخ، البته بیماری سل از حالت یک کابوس درآمد و به یک بیماری درمان پذیر تبدیل شد.

راه‌های بیمار شدن

برای انتقال سل 6 راه وجوددارد: از طریق هوا؛  از طریق وسایل و لوازم آلوده؛  از طریق دستگاه گوارش؛  از طریق پوست و مخاط؛  از طریق مقاربت؛  از طریق تماس با حیوانات و مصرف لبنیات.

سل در درجه اول بوسیله ذرات مایع حاوی باسیل کخ، به دیگران منتقل می‌شود. منشا این باسیل‌ها معمولا دستگاه تنفس افرادی است که مبتلا به سل بوده و در موقع صحبت کردن، عطسه کردن، خندیدن، سرفه کردن و خوانندگی، این ذرات را در فضای اطراف خود منتشر می‌کنند.

ولی وقتی این ذرات به سطح زمین یا سایر سطوح  فرود آیند عفونت‌زایی خود را از دست می‌دهند و لذا بر خلاف تصور نیازی به ضد عفونی کردن البسه و ظروف غذا خوری مسلولین نیست.

عوامل موثر در انتقال باسیل کخ از طریق هوا

خطر انتقال بیماری از طریق هوای آلوده، خود تحت تاثیر چند عامل است که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌شود:

الف) تعداد و غلظت باکتری‌های پراکنده شده در فضا،
ب) حالت فیزیکی ذرات،
ج) حجم و مقدار هوای حاوی باسیلی که وارد دستگاه تنفس می‌شود.
د) سن بیماران،
ه) مهمترین عامل خطر، مدت زمانی است که شخص سالم و بیمار، مشترکاً حجم معینی از هوا را استنشاق می‌نمایند.

از اینها گذشته افراد مبتلا به سل آشکار، دارای قابلیت انتقال و انتشار یکسانی نیستند. مثلا کارکنان شیرخوارگاه‌ها، رانندگان وسائط نقلیه مدارس و معلمینی که به سل مسری مبتلا هستند، به علت حساس‌تر بودن کودکانی که با آن‌ها در تماس هستند.

در کشورهای در حال پیشرفتی که بیماری سل، از شیوع زیادی برخوردار است، اغلب بالغین در دوره کودکی، دچار عفونت سلی شده‌اند و لذا احتمال آلودگی مجدد آن‌ها در اثر تماس با افراد مسلول و به عبارت دیگر احتمال بروز سل اگزوژن، در آن‌ها بسیار کم است، ولی در مناطقی که سل از شیوع بسیار کمی برخوردار است، بالغین تماس یافته نیز بایستی تحت مراقبت کامل قرار گیرند.

به طور کلی انتقال سل، معمولا از فردی به فرد دیگر و از طریق استنشاق ذرات قطره‌ای حاصل از افشانه‌های ترشحات ریوی افراد مبتلا صورت می‌گیرد و مخزن این‌گونه ذرات، اصولا بیماران بزرگسالی هستند که مبتلا به سل ریوی حفره دار هستند.

ضمناً مهمترین شاخص‌های آلوده کنندگی باسیل کخ، شامل تراکم باسیل در خلط، فاصله و مدت تماس با فرد مبتلا، فراوانی سرفه و عادات شخصی نظیر بلند صحبت کردن، خوانندگی و امثال این‌ها و میزان تهویه محل است و به همین دلایل، انتقال سل در منازلی بیشتر صورت می‌گیرد که تعداد افراد جمعیت خانواده، زیاد باشد، تهویه به خوبی صورت نگیرد و عدّه زیادی کودک سالم و یک فرد بالغی که خلط او شدیدا مثبت است در آن مکان زندگی کنند.

بیماری نوپدید

اهمیت سل در این است که در سال‌های اخیر، در بعضی از کشورهای جهان که قبلا تحت کنترل در آمده بود مجددا طغیان نمود و به عنوان یک «بیماری بازپدید» مطرح شد.

در بسیاری از نقاط جهان هم انواع مقاوم به چند داروی سل به عنوان یک «بیماری نوپدید»، به سرعت جایگزین انواع حساس به دارو شده و مشکلات بهداشتی و اقتصادی فراوانی را به بار آورده است.

حتی گفته می‌شود از نوع درمان‌ناپذیر و مقاوم به چند داروی آن به عنوان جنگ افزار بیولوژیک، استفاده شده است و یا با سوء استفاده از بیوتکنولوژی و مهندسی ژنتیک، انواع درمان پذیر آن را به سویه‌های مقاوم به چند دارو تبدیل کرده‌ا‌ند.

حتی اگر این موضوع کابوسی بیش نباشد واقعیت این است که بیماری سل که زمانی یک بیماری قابل پیشگیری، درمان پذیر و کنترل شدنی به حساب می‌آمد در بسیاری از نقاط جهان به یک بیماری درمان‌ناپذیر و مقاوم به چند دارو و غیرقابل کنترل تبدیل شده است.

بر اساس گزارش سال 2000 سازمان جهانی بهداشت، بیشترین موارد گزارش شده سل در سال 1998 مربوط به منطقه جنوب شرقی آسیا (36 درصد) و کمترین موارد، مربوط به منطقه شرق مدیترانه (6درصد) بوده و علاوه بر آن 23 مورد  از غرب منطقه اقیانوس آرام، 18  مورد از قاره آفریقا، 10 مورد از اروپا و 7 مورد از قاره آمریکا گزارش شده است.

بر اساس همین گزارش، 22 کشور جهان جزو آلوده‌ترین کشورها تخمین زده شده اند و نیز در بین کشور‌های شرق مدیترانه، جیبوتی، آلوده‌ترین کشور ذکر شده است.

بد نیست بدانید که سل در کشورهای صنعتی، عمدتا در بین افراد سالخورده یافت می‌شود و معمولا ناشی از فعالیت مجدد عفونت‌های قدیمی است و تنها عده کمی از آنان را بیمارانی که جدیدا دچار عفونت سلی شده اند تشکیل می‌دهند؛

در حالی‌که در کشورهای در حال توسعه، خطر بروز عفونت سلی در حد بالایی باقی مانده است و احتمال بروز آن در تمام سنین، وجود دارد. هرچند 3/1 میلیون مورد سل و450 هزار مورد مرگ ناشی از آن در این کشورها در کودکان کمتر از 15 ساله رخ داده ولی بیشترین میزان بروز مرگ ناشی از بیماری در سنین تولید و فعالیت اقتصادی یعنی 59-15 سالگی ایجاد می‌شود و در نتیجه بیش از 80  خسارات ناشی از سل در کشورهای در حال پیشرفت به این گروه سنی، تحمیل می‌گردد و در مجموع، بیماری سل عامل 26  مورد از مرگ‌های قابل پیشگیری را تشکیل می‌دهد.

هرچند توجه به آمار ارائه شده در مورد میزان بروز سل در افغانستان قضاوت در مورد آمار بقیه کشور‌های منطقه شرق مدیترانه را نیز مشکل می‌کند، ولی بر اساس این آمار، آلوده‌ترین کشور منطقه، با میزان بروز 7/596 مورد در هر یک‌صدهزار نفر جمعیت، کشور جیبوتی ذکر شده و کشور ایران با میزان 9/17 مورد در هر صد هزار نفر، مقام هفدهم را در سال 1998 میلادی، احراز کرده است.