یکی از مهمترین وجوه تمایز انسان از دیگر موجودات، قدرت تفکر و خلاقیت، قدرت دستکاری در ذهن و پدیده‌ها، قدرت کشف و تولید ابزار و اندیشه‌های جدید است. در دنیای پر از چالش امروز که حق و باطل، درست و غلط، حقیقت و دروغ سخت به هم آمیخته‌اند، داشتن حس مهارت تشخیص آنها از یکدیگر، رمز موفقیت در زندگی است. ذهن نقاد هر چیزی را به راحتی نمی‌پذیرد و یا رد نمی‌کند، بلکه ابتدا در مورد آن موضوع، سؤال و استدلال می‌کند سپس می‌پذیرد یا رد می‌کند. داشتن این نوع تفکر، کمک می‌کند تا هنگام تصمیم‌گیری مسأله را از جوانب گوناگون بررسی و نقد کنیم زیرا تفکر نقادانه برپایه پرسیدن، کسب اطلاعات و استدلال قرار دارد و از تعصب و خودرأیی به دور است.
لازم است در مدارس به کودکانی که به هر طریقی با ما سر و کار دارند، این مهارت را بیاموزیم. زیرا کسانی که فریب دیگران را می‌خورند، یا به راحتی جذب گروه‌ها و افراد ناباب می‌شوند، یاد نگرفته‌اند که سؤال کنند و به عاقبت کار فکر کنند برای مثال فردی که دارای تفکر نقاد است و روحیه پرسش و پرسشگری دارد، همواره هنگام دعوت از او به جایی و یا مجلسی می‌پرسد: کی؟ کجا؟ با چه کسی؟ چرا؟ چه مدت؟ تفکر نقاد یکی از مهارت‌هایی است که خود، زمینه‌ساز مهارت تصمیم‌گیری و حل مسأله است. به یاد داشته باشیم که تفکر نقاد با تفکر انتقادی فرق می‌کند، چرا که هدف از انتقاد شاید فقط ایراد گرفتن باشد، ولی تفکر نقاد، نقد و بررسی همه جوانب، نقاط مثبت و منفی موضوع و مقایسه آنها با یکدیگر است، برای اینکه بتوانیم تصمیم درست‌تر و منطقی‌تر بگیریم. اگر هر کس با تفکر در خود بتواند به نقد و بررسی و کنکاش مسائل پیش آمده بپردازد، در می‌یابد که کلید گشایش هر قفل و مشکلی نزد خود اوست و بی‌جهت آن را در نزد دیگران می‌جوید.
تعریف تفکر نقادانه
این نوع تفکر، نوعی فرآیند شناختی فعال، هدفمند و سازمان یافته است که شخص با استفاده از آن به بررسی افکار و عقاید خود و دیگران می‌پردازد و با ارزیابی و تفسیر ماهرانه خود به درک و فهم روشن‌تر و بهتری دست می‌یابد.
اصول تفکر نقادانه
پرسشگری: پرسیدن سؤالات مناسب از خود و دیگران برای فهمیدن دقیق‌تر مطالب.
اطلاعات: جمع‌آوری اطلاعات از منابع مختلف درباره مطلب یا مسأله مطرح شده.
ارزیابی: بررسی اطلاعات جمع‌آوری شده درباره مطلب یا مسأله مطرح شده و ارزش گذاری آنها.
نتیجه‌گیری: در نظر گرفتن و انتخاب بهترین و صحیح‌ترین مفهوم یا راه‌حل برای مطلب یا مسأله مطرح شده.
ویژگی افرادی که دارای تفکر نقادانه هستند
- روحیه پرسش و پرسشگری دارند.
- نسبت به مسائل دید وسیع و دقیقی دارند.
- هرچیزی را به سادگی و بدون تفکر، نه می‌پذیرند و نه رد می‌کنند.
- همواره به کلیه جنبه‌های مثبت و منفی مسأله توجه می‌کنند و یکسو نگر نیستند.
- گوینده‌ای متفکر و منطقی و شنونده‌ای فعال هستند.
- به این مسأله واقفند که ممکن است حرف یا راه‌حل دیگران یا خودشان همیشه درست نباشد.
- چون به عاقبت کار می‌اندیشند، معمولاً فریب وعده‌های دیگران را نمی‌خورند.
راهکارهای پرورش تفکر نقادانه
- درباره هر موضوعی با سؤالات مناسب و مرتبط، اطلاعات بیشتری به دست آوریم.
- درباره مسائل پیش آمده فکر کنیم و دچار احساسات و هیجانات کاذب نشویم و از قضاوت عجولانه و تعصب درباره موضوعات بپرهیزیم.
- قبل از پاسخگویی به مسائل فکر کرده، سپس تصمیم‌گیری و عمل کنیم.
- از عقاید و نظریات خود دفاع معقولانه و منطقی کرده و زود تسلیم نشویم.
- جلسات گفتگو درباره مسائل اجتماعی و یا روزمره در خانواده و مدرسه ترتیب داده و همه را به شرکت فعالانه در این جلسات تشویق کنیم.
- مشوق خوبی برای مسئولانه فکر کردن خود و دیگران، به ویژه کودکان باشیم.
- برای رشد تفکر نقادانه در کودکان و نوجوانان، مطالعه زندگینامه افراد نقاد، مفید و مؤثر است.
دیوید ایزمن می‌گوید: همه جملات را با دقت بخوان و در پایان همه آنها علامت «؟» بگذار.
تاریخ انتشار: ۲۰ آذر ۱۳۸۵ - ۱۵:۰۹
سیما حاج ابوالقاسمی: "از مخالفت نهراسید، چون فقط بادبادکی می‌تواند بالا رود که با باد مخالف مواجه شود." - چرچیل