دکتر مرقاتی در گفت‌وگویی از ویژگی‌ها و تلاش‌های این نهاد بزرگ انتشاراتی می‌گوید.
در میان ناشرانی که به عنوان ناشر نمونه سال 1388 برگزیده و در نمایشگاه کتاب سال 89 جایزه خود را دریافت کردند،انتشارات سمت جایگاهی ویژه دارد.[ناشران برگزیده سال 89 معرفی شدند]
این انتشاراتی به دلیل هدف‌گزاری مناسب و بهره‌گیری از ظرفیت‌های اهالی دانشگاه توانست،به تولید و تدوین کتابهای درسی- دانشگاهی سمت‌وسویی مناسب دهد. ضمن‌آنکه در کارنامه کاری انتشارات سمت،ناشری برگزیده سالهای (76،79،81 و 83) هم وجود دارد. سال‌هایی که بازار تولید کتابهای حوزه علوم انسانی رونقی جدی‌تر داشت و رقابتی شگفت هم بین ناشران در تولید این آثار بروز یافته بود.
یک ویژگی‌انتشارات «سمت» مدیریت ثابت و پایدار دکتر احمد احمدی است که ایشان هم به مرور با ایجاد بخش‌های مورد نیاز در سامانه مدیریتی این انتشاراتی،توانستند ضمن توسعه کمی به توسعه کیفی آن بپردازند.
حجت‌الاسلام دکتر سیدطه‌مرقاتی، قائم مقام و معاون پژوهشی سازمان از جمله مدیرانی است که ضمن آشنایی با کار نشر و کتاب،سال‌ها در این سازمان سرگرم اداره امور بوده است. دکتر مرقاتی دارای دکتری فقه و حقوق اسلامی از دانشگاه فردوسی مشهد است و مقالات و کتاب‌هایی هم در این زمینه تدوین وتالیف کرده است.
نگاه آقای مرقاتی به سازمان و نیز اوضاع نشر کشور و به خصوص کتابهای دانشگاهی واقع‌بینانه و بر اساس ساز و کار بازار نشر است.همین که او به مانند برخی از مدیران فقط نمره بیست به مجموعه خود نمی‌دهد و بر نقاط ضعف و فتور آن هم انگشت می‌نهد، از درک واقع‌بینانه و اشرافش به کاستی‌ها در تولید کتابهای درسی دانشگاهی خبر می‌دهد. گفت و گوی ما را با او بخوانید.
- آقای دکتر مرقاتی! «سمت» از سال 63 آغاز به کار کرده و آنچنانکه در معرفی آن آمده است تا کنون بیش از 1320 عنوان کتاب تدوین منتشر کرده است،شما در عمده این دوره‌ها با این سازمان به شکل مستقیم و غیر مستقیم همکاری داشته‌اید و اکنون هم از جمله مدیران ارشد این نهاد فرهنگی‌هستید،اگر بخواهید به سازمان زیرمجموعه‌خودتان نمره‌ای بدهید(تا سقف 20) ،چه نمره‌ای می‌دهید؟
نمره قبولی می‌دهم. نه بالا نه پایین.
- مثلا چند؟
14 تا 17
- می‌توانیدهمین نمره را برای ما تحلیل بکنید که چرا چنین نمره‌ای می‌دهید؟
«سمت»، در یک دوره‌ای، به خصوص بعد از جنگ و از سال 67،68 خیلی خوب کار را شروع کرد، آن زمان به سراغ اساتید برجسته رفتیم و از سوی دیگر در این زمینه میدان خالی و تقریبا بدون رقیب بود و اهل فن و متخصصان و کارشناسان و چهره‌های علمی و فرهنگی کشور و اساتید دانشگاه اقبال خوبی به این سازمان داشتند و به همین دلیل رشد ما در اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 خیلی خوب بود. می‌توانم بگویم نمره ما در این دوران بین 19 و 20 بود.
بعد از آن دوره که بخش خصوصی نشر هم وارد بازار تولید کتابهای درسی دانشگاهی شد و به قول معروف رقبای ما زیاد شدند، و در واقع امکان بالقوه و بالفعل موجود در کشور بین «سمت» و سایر انتشاراتی‌ها تقسیم شد و به اصطلاح سمت توانست بخشی از مؤلفین و مترجمین را به سوی خود جذب کند، لذا پایین آمدن نمره به جهت عرضه و امکانات بیرون سمت بود. البته در مقابل تجربه سمت در این مدت افزایش یافته بود و با ویرایش دقیق همین کارهای متوسط را به کارهای خوب قابل عرضه تبدیل کرد.
- اما نگاهی به کارنامه کاری «سمت» نشان می‌دهد که در دهه 70و 80 و در چهار دوره ناشر کتاب سال شدید،آن هم در دوره‌هایی که رقابت‌ها بسیار شدیدتر بود(سالهای 76،79،81 و 83)؟
در میان ناشران دولتی طبیعی است که کارنامه «سمت» بسیار برجسته‌تر از دیگران است. من معتقدم «سمت» از جمله شاخص‌ترین ناشران دولتی به شمار می‌رود البته باید کارمان را هرچه بیشتر علمی‌تر و دقیق‌تر از گذشته حرکت کنیم.
- علمی‌تر یعنی چه؟
یعنی اینکه اگر ما یک موضوعی به نام کمبود منابع درسی داریم باید در جهت رفع مشکل حرکت کنیم و این حرکت باید علمی و آگاهانه باشد،چون الان دیگر دوران آزمون و خطا نیست و ما به دوران ثبات رسیده‌ایم و در دوره ثبات ، هر نهادی باید آن قدر کارشناس و مشاور ورزیده داشته باشد که اهداف و کارهایش را با کمترین درصدخطا به پیش ببرد.
- کاستی‌هایی که شما در این بخش با آن روبرو شدید،چه بود؟
من معتقدم اگر در حوزه نشر کتابهای آموزشی که ما تولید می‌کنیم بخواهد جهشی صورت بگیرد و توفیقی به دست آید، باید به سمت تولید کتاب در استانداردهای بین‌المللی حرکت کنیم، به این معنا که تمامی وجوه کتاب را در نظر بگیریم. این نباشد که محتوای کتاب علمی باشد ،اما طراحی و شیرازه‌بندی و طرح جلد و صفحه‌بندی از الگوهای غیرعلمی و هنری پیروی‌کند و یا ویراستاران خبره و درجه اول در کار غایب باشند.
- در کنار شما مرکز نشر دانشگاهی هم کتاب‌آموزشی تولید می‌کرد و اتفاقا با همین رویکردی که اشاره کردید،نگاه علمی به تولید کتاب،حتی سازمان ویرایشی درست کرد که هنوز هم برخی از اهالی فرهنگ و کتاب اعتقاد دارند در زمره بهترین نهادهای ویرایش ایران بوده و هنوز هم آموزش ویرایش در این نهاد از اعتبار و ارج وقرب بهتری برخوردار است؟
بله. از نظر ویرایش مرکز نشر دانشگاهی نهادی تاثیرگذار بود،اما در تولید کتاب تنها به تولید کتابهای درسی و‌آموزشی فکر نمی‌کرد ،بله به تولید کتاب بماهو کتاب می‌اندیشیدند و البته کتابهای خوب وتاثیرگذاری هم تولید کردند.
- شما چه نقاط ضعفی را در سامانه تولید کتابهای درسی-دانشگاهی مشاهده کردید و فکر می‌کنید با تقویت چه بخش‌هایی می‌توان این نقاط ضعف را جبران کرد؟
با توجه به نکاتی که اشاره کردم، معتقدم در وضعیت کنونی باید دو گروه در این بخش تقویت بشوند، ابتدا مهندسی کتاب آموزشی و دوم ویرایش. به گمان من ما در تولید هر کتابی باید به تمامی وجوه آن دقت کنیم و تمامی ظرایف و دقایق آن را در نظر بگیریم و برای هر بخش هم تعریف و استانداردهای مشخصی عرضه کنیم تا بدانیم که در کجای کار قرار داریم و تا رسیدن به آرمان‌ها چقدر فاصله داریم.
از طرف دیگر باید به ویراستاری اهمیتی وافر بدهیم. این که می‌گویم ویراستاری به این معنا نیست که تنها جنبه ادبی را لحاظ کنیم. شما حتما می‌دانید که در استانداردهای جهانی نشر، ویراستاران جایگاهی ارزنده دارند و تقریبا بر کتاب و ناشر حکمروایی می‌کنند ، به نحوی که اگر ویراستاری کتابی راتاییدنکند، بعید است ناشر دست به انتشار آن بزند. ضمن آنکه تعریفی که از ویراستار در کشور ما وجود دارد بسیار خفیف و سرکوب شده است،در حالی که در استانداردهای جهانی ویراستار از نظر تجربه در سطح درجه علمی تخصصی خود مولف و احیاناً بالاتر است و چه بسا کتاب‌ها و آثاری که با مدد ویراستار دگرگونی‌های بنیادی در آن صورت گرفته تا کتاب شده است.
پس من اگر از ویراستار سخن می‌گویم به معنی ویراستار- متخصص است که نگاه نقادانه و اصلاحی به کتاب را توامان داشته باشد که در این زمینه ما انصافا عقب هستیم. یعنی ما در مقایسه با تعداد دانشجویان و به تناسب این افراد نتوانستیم ویراستار متخصص تربیت کنیم.
- این کار هم البته تنها از نهادهای معتبر دولتی نشر و یا ناشران باتجربه و با سابقه و نسبتا سازمان‌دار در حوزه نشر برمی‌آید و نه ناشران نوپا و ضعیف؟
دقیقا. به گمان من سازمان (سمت) باید به سمتی حرکت کند که در دهه آینده ،در هر بخش و موضوعی چند ویراستار درجه یک و کیفی داشته باشد ، که البته ما بارها در این زمینه حرکت کرده‌ایم ،اما به دلیل آنکه ویراستاری شغلی پشت صحنه‌ای است و کمتر دیده می‌شود و متاسفانه فرهنگ آن هم در جامعه نشر ما جا نیفتاده است،برخی از ویراستاران به مرور و بعد از کسب تجربه لازم در نهایت به سمت کار تالیفی کشانیده شدند و آْن بخش خالی مانده است.
- نگاهی به عناوین کتابهای تدوین و منتشر شده توسط انتشارات «سمت» نشان می‌دهد که کار کیفی خوبی روی این آثار انجام شده است،اما نگاهی به میزان شمارگان و تیراژ آنها نشان می‌دهد که جامعه علمی چندان از این کتاب‌ها استقبال نکرده است؟
من این داوری راقبول ندارم. چرا که نمی‌توان با صرف پر فروش بودن یک کتاب، از استقبال یا عدم استقبال از آن سخن گفت. این مقایسه زمانی می‌تواند درست و کامل باشد که ما کل مصرف کتابهای علوم انسانی را در جامعه داشته باشیم و سپس بدانیم چه میزان از این مصرف سهم بخش خصوصی است و چه میزان سهم بخش دولتی و سپس سهم کتابهای فروش رفته انتشارات (سمت) را هم در آن مشخص کنیم.
اتفاقا کتابهای «سمت» در حوزه‌های علوم تربیتی،مدیریت و ... پرفروش است و شمارگان و تعداد چاپ عناوین، این نکته را تایید می‌کند،اما باز هم من معتقدم که همین پرفروشی هم نمی‌تواند ملاک توفیق ما باشد،چرا که امکان دارد در یک رشته اصولا دانشجو کم باشد و ،اما ما وظیفه‌داریم که برای آن رشته هم کتاب درسی تولید کنیم در حالی که دیگر ناشران چنین تقیدی ندارند.
از سوی دیگر بالا رفتن قیمت کاغذ و دیگر اقلام تولیدی نشر، سبب شده که قیمت کتاب در چند سال اخیر به شدت گران شود و حتی در مقایسه با چند سال قبل دوبرابر شود، و این هم بر میزان خرید کتاب تاثیر دارد ،چرا که عمده افرادی که کتابهای «سمت» را می‌خرند ، دانشجویند که از وضعیت اقتصادی با ثباتی بهره نمی‌برند.
حجت‌الاسلام دکتر احمدرضا احمدی در یکی از نشست‌ها با استادان و مولفان کتاب‌ها
به یاد دارم آقای دکتر احمدی (مدیر سازمان سمت) برای یک سخنرانی به دانشگاه بوعلی همدان رفته بودند و تعریف می‌کردند که بعد از سخنرانی چند دانشجو جلویشان را می‌گیرند و می‌گویند که به دلیل نداشتن امکانات و بودجه کافی و وضعیت ناگوار اقتصادی چند نفر بودجه می‌گذارند و یک کتاب را می‌خرند و با هم استفاده می‌کنند.
این یعنی یک کتاب چندبار مورد استفاده قرار می‌گیرد، ضمن آنکه برخی از کتابهای سمت، تا زمانی که کتاب کهنه نشود ،قابل استفاده است. یعنی اگر در خانواده‌ای فردی کتابهای سمت را خریداری کرده است،فرد دیگر در همان رشته در میان خانواده و فامیل و دوست ، می‌تواند از‌آن کتاب استفاده کند و این عوامل در تیراژ کتاب تأثیرگذار است.
- انتشارات «سمت» چاپخانه هم دارد؟
نه! سیاست ما از ابتدا این بود که چاپخانه نداشته باشیم و به نظر من سیاست درستی هم بود.چرا که کار چاپ اصولا تخصصی جداگانه می‌خواهد و ضرورتی نداشت که «سمت» وارد این موضوع شود و از اصل کار خود باز بماند.
- از جمله مشکلات ناشران دولتی و شبه دولتی، توزیع کتاب‌هاست،آیا شما هم با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کنید؟و چه راه‌هایی را برای برون رفت از این مشکل آزمون کرده‌اید و یا در دست اقدام دارید؟
ما به جز یک فروشگاه مرکزی در تهران،فروشگاه دیگری نداریم.
- پس کتاب‌هایتان از چه طریقی توزیع می‌شود؟
نزدیک به دو هزار موزع و فروشنده جزء در ارتباط مستقیم و مستمر با ما قرار دارند. که برخی از آنها تحت شرایطی نمایندگی «سمت» را هم دارند.
- در چه بازده زمانی با شما تسویه می‌کنند؟
هر سه ماه یکبار. یعنی از زمانی که کتاب را تحویل می‌دهیم ،سه ماه بعد باید پول کتاب‌ها را به ما برگردانند.
- آیا آماری دارید که در کدام استان با اقبال و فروش بیشتری روبرو هستید؟
نه. بستگی به استان دارد. ضمن آنکه مولفان ما هم در سطح کشور پخش هستند. مثلا امکان دارد استادی در شهر تبریز باشد که کتابی از ایشان را «سمت» منتشر کرده باشد،طبیعی است که او کتابهای خود را به دانشجویانش معرفی می‌کند و آن کتاب خاص در آن استان از اقبال بیشتری برخوردار خواهد بود. اما طبق آمارهایی که داریم بعد از استان تهران استان اصفهان بیشترین فروش را دارد.
- آماری از میزان فروش سالانه دارید؟
بله. به طور تقریبی سالانه بیش از دو و نیم میلیون نسخه از کتابهای سمت به فروش می‌رسد که البته سالی 80 تا 90 عنوان جدید هم به مجموعه کارهای ما اضافه می‌شود واین روند صعودی بوده است. یعنی اضافه شدن عناوین جدید در هر سال در فروش سالانه تأثر مثبت دارد.
- نحوه توافق شما با مولفان یا مترجمان چگونه است؟
دو گونه توافق داریم. یا به صورت یکجا کتاب را می‌خریم و کل حقوق مادی آن متعلق به سمت است و یا اینکه بر اساس قیمت پشت جلد کتاب‌ها با تناسب میزان شمارگان هر کتاب در هر نوبت چاپ سهمی هم به مترجم یا مولف تعلق می‌گیرد.
- بودجه انتشارات «سمت» از چه ناحیه‌ای تامین می‌شود؟
«سمت» دو نوع بودجه دارد،بودجه دولتی، که ردیف آن از طریق وزارت علوم در اختیار این سازمان قرار می‌گیرد و بودجه‌ای که از طریق فروش است که به خزانه واریز می شود و صد درصد آن برمی‌گردد.
- برای محاسبه قیمت کتاب هزینه‌های اداری و پرسنلی هم جزو قیمت تمام شده محاسبه می‌شود؟
نه. ما به مانند بخش خصوصی عمل نمی‌کنیم . البته یکی از اهداف درازمدت سمت این است که کتاب‌ها را با قیمت نازل‌تری در مقایسه با بخش خصوصی در اختیار مصرف کننده ،که عمده آنها دانشجو هستند، قرار دهد. سمت در پرداخت حق مولف و هزینه کاغذ و چاپ و توزیع و ... مثل دیگر ناشران عمل می‌کند تنها تفاوت ما لحاظ نکردن سرمایه‌های ثابت و حقوق پرسنل در قیمت تمام شده کتاب است.
- آیا شما تا کنون با ناشران بخش خصوصی که تجربه انتشار کتاب درسی را دارند(برای نمونه نشر نی و مرکز در زمینه کتابهای علوم انسانی در رشته‌های جامعه شناسی و و یا نشر رسا و دانژه در زمینه کتابهای روانشناسی و یا انتشارات فرهنگ معاصر در زمینه کتابهای مرجع و...) نشست‌‌های مشورتی داشته‌اید که بتواند تصویری عمومی‌تر ودقیق‌تر از وضعیت نشر کتاب منبع درسی دانشگاه‌ها در اختیار شما قرار دهد؟
«سمت» از 76 در کنار کارهای مستقل خود به طرف کار مشترک با ناشران دولتی و خصوصی رفت و امکانات سمت و سایر ناشران را تجمیع کردیم و در مسیر تولید کتاب قرار دادیم. در این مدت با 120 مرکز تفاهمنامه همکاری داریم و بیش از یک میلیون نسخه ازکتاب‌های ما محصول کارهای مشترک است. مثلا موسه فرهنگی طه در قم یا موسسه التمهید و یا برخی موسسات دیگر مانند بنیاد پژوهش‌های آستان قدس که ده‌ها کار مشترک داریم.
- به نظر می‌رسد عمده این توافقات با ناشران و موسسات دولتی ، مثل دانشگاههای دولتی بوده است و نه ناشران بخش خصوصی؟
بله اما این سخن به این معنا نیست که ما با ناشران خصوصی کار نمی‌کنیم. بلکه از کار و همکاری با آنها استقبال می‌کنیم چون معتقدیم ناشران خصوصی به راحتی می‌توانند با مولفان ارتباط برقرار کنند و در توزیع و فروش کتاب هم موفق‌تر از بخش‌های دولتی عمل می‌کنند. اما در کل معتقدیم که خدمات نشر تا مرحله ویرایش را در همین مرکز انجام بدهیم، چون هم توان آن را داریم وهم نیروی متخصصش‌را و مرحله بعد از این مراحل را به ناشران دیگر واگذار کنیم.
- همچنانکه اشاره کردید ناشران دولتی در هزینه تولید و قیمت تمام شده کتاب خود ،هزینه‌های اداری و حقوق و دستمزد کارکنان را نمی‌آورند،اما ناشران بخش خصوصی به دلیل ماهیت کار خود این هزینه‌ها را هم لحاظ می‌کنند و این نکته سبب می‌شود که کتاب‌آنها گرانتر از بخش‌های دولتی قیمت بخورد. به نظر شما که چندین سال است با فضای نشر کشور و تحولات آن آشنایید،چگونه می‌توان چنین فضایی را به فضای رقابتی تبدیل کرد؟
به نظر بنده در اینجا باید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وارد کار شود و به میزان امکانات دولت که موجب کاهش قیمت می‌شود سوبسید در اختیار بخش خصوصی قرار دهد و این مبلغ را مستقیم در اختیار مصرف کننده قرار دهد.
- آقای دکتر مرقاتی! انتشاراتی با این درجه از اهمیت و این همه عناوین ، حتما باید در شاخه‌های مختلف تالیف کتب درسی،اتاق فکر‌هایی داشته باشد که نقشه‌راه را به مولفان نشان دهد و از سوی دیگر به نقد و ارزیابی آثار منتشره و یا در دست انتشار بپردازد و حتی به مقایسه با آثار مشابه با ناشران دیگر ؟آیا چنین سامانه‌ای در «سمت» طراحی شده است؟
ما از ابتدا هم گروه‌های مشاوره و به قول شما اتاق فکر‌هایی در بخش‌های مختلف ایجاد کردیم،اما از سال 1382 با تاسیس مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت» کار تخصصی‌تر پیش می‌رود.ضمن اینکه گروه‌های تخصصی هر از چندگاه جلسات کارشناسانه وجدی‌ای برگزار می‌کنند که در آنها از اساتیدمسلم این رشته،که آثار بسیاری از آنها در همین انتشاراتی تولید و عرضه شده است، دعوت می‌شود تا به نقد و ارزیابی این کارها بپردازند.
تصویری از جلسه بررسی راهکارهای نشر کتابهای رشته مشاوره در انتشارات سمت با حضور استادان و مدرسان دانشگاهی این رشته
مثلاً برای تولید کتاب در رشته‌های هنری که از جمله نیازهای جامعه دانشگاهی‌ماست، طرح و پروژه‌ای را تعریف کردیم که بر اساس آن مشخص شد در دنیا در این رشته چه درس‌هایی تدریس می‌شود و در کشور ما چه درس‌هایی و چه کمبود منابعی داریم وسپس به سراغ تهیه نقشه‌راهی برای جبران این کمبودها هستیم.
- در زمینه موسیقی هم من ندیدیم که عنوانی در انتشارات «سمت» تولیدشود؟آیا محدودیتی وجود دارد؟
محدودیتی وجود ندارد،اما مشکل این است که در بخش موسیقی ما نویسنده و مولف مترجم بسیارکم داریم .
- سوال‌آخر من به «نقد» در زمینه کتابهای درسی باز می‌گردد و اینکه چقدر این کتاب‌ها با نقادی اهالی دانشگاه روبرو شده و بازخورد‌های آن چگونه بوده است و اصولا با توجه به اینکه حجم عناوین کتاب‌ها هم زیاد شده است، ضرورتی به ایجاد نهاد نقادی کتاب‌ها حس می‌کنید؟
البته ما در درون سازمان (سمت) تیم ارزیاب داریم و کتاب‌ها از این منظر مورد نقد و ارزیابی قرار می‌گیرد و بازخوردهایی هم از سوی برخی متخصصان بعد از انتشار کتاب به ما می‌رسد. اما من هم همانند شمامعتقدم که بایدیک سامانه نقد و ارزیابی کتابهای درسی را برقرار کنیم و از این طریق حتی برای برخی از نقد‌های جدی و روشنگر جایزه‌های ویژه‌ای هم در نظر بگیریم. این کار از جمله برنامه‌های مهم ماست که در‌آینده نزدیک آن را دنبال خواهیم کرد.
- در پایان اگر سخن یا نکته‌خاصی دارید که در سوالات به آنها اشاره نشده‌است بفرمایید؟
یکی از فعالیتهای «سمت» که در سؤالات مطرح نشد فعالیتهای بین‌المللی آن است.«سمت» علاوه بر رفع نیازهای داخلی باید به داد و ستد علمی در سطح بین‌المللی نیز بپردازد. از سالهای اخیر این فعالیت هم آغاز شده و اخیراً به جهت گسترش ارتباطات «سمت» با دانشگاههای خارج از کشور، با جدیت بیشتر دنبال می‌شود.