واردات انبوه شکر، باعث شده بود که سال خوبی برای نیشکرکاران و کارخانه‌های تولید شکر رقم نخورد و شرکتها به قدری کاشت نیشکر را بدون صرفه ببینند که گاهی به کشت گندم در مزارع نیشکر دست بزنند. با این حال مسئولان دلایل کاشت گندم را کسادی تولید شکر نمی‌دانستند. در همان زمان شرکت توسعه نیشکر که بزرگ‌ترین شرکت تولید شکر از نیشکر است، اعلام کرد: «کشت گندم در اراضی نیشکر به‌منظور اصلاح الگوی کشت و براساس مصوبات ستاد خشکسالی خوزستان انجام شده است». اما سیدشریف حسینی، نماینده اهواز، در خرداد امسال همچنان از ادامه کشت گندم در برخی مزارع نیشکر خبر داد و اعلام کرد که در پی حمایت نکردن از صنعت نیشکر، امنیت شغلی 23 هزار کارگر کارخانه‌های تولید شکر در خوزستان به خطر افتاده است. این کارگران چشم به مرزها دوخته‌اند و به شکری می‌نگرند که با ورود هر چه بیشتر آن، امید آنها به ماندن در کارخانه‌های نیشکر کم و کمتر می‌شود.
خوزستان قطب تولید نیشکر ایران است. 99درصد نیشکر ایران در خوزستان و یک درصد این محصول هم در مازندران کشت می‌شود. سطح زیرکشت نیشکر در ایران حدود 80 هزار هکتار است و از هر هکتار آن حدود 100 تن نیشکر برداشت می‌شود.
مزارع خوزستان یکی از رکوردهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) را داراست. در این رکورد از هر هکتار زمین‌های خوزستان، 220تن نیشکر به دست آمده است. البته در وضع عادی هم تولید معمولی نیشکر در زمین‌های خوزستان، از میانگین جهانی آن یعنی حدود 65تن در هکتار بیشتر است.
10 درصد از هر تن نیشکر، به شکر خالص تبدیل می‌شود، بنابراین با محاسبه‌ای ساده می‌توان گفت که از زمین‌های نیشکر خوزستان به‌طور میانگین باید حدود 800 هزار تن شکر تولید شود؛ اتفاقی که سال گذشته رخ نداد و تنها 160 هزار تن شکر تولید شد. عمده شکر در خوزستان را 3 شرکت بزرگ کشت و صنعت هفت‌تپه، کشت و صنعت نیشکر کارون و شرکت توسعه نیشکر تولید می‌کنند که هر سه شرکت وابسته به دولت است و حدود 23هزار فرصت شغلی برای بومیان خوزستان فراهم کرده است. دولتی بودن شرکت‌های صنعت نیشکر در ایران، باعث شده است که این مراکز از مزایایی همچون بخشودگی‌های بانکی بهره‌مند باشند. در مرداد امسال اعلام شد که حدود 500میلیارد تومان از بدهی‌های شرکت توسعه نیشکر، بزرگ‌ترین شرکت تولید شکر در ایران، به بانک‌های ملی و صادرات بخشیده شد، اما دولتی بودن باعث نشده است که کارخانه‌های تولید شکر نیشکری، با خیال راحت به کار خود مشغول باشند.
این در حالی است که اگر صنایع جانبی آنها به خوبی توسعه پیدا کند و جلوی واردات بی‌رویه شکر هم گرفته شود، دیگر نیازی نیست که آنها منتظر کمک‌های دولتی باشند. سید شریف حسینی، نماینده اهواز، به «همشهری» می‌گوید: «برخورد دولت با صنایع تولید نیشکر مانند کسی است که می‌خواهد در یک دریای مواج شنا کند و نجات غریق به او هشدارهای لازم را نمی‌دهد، اما وقتی که وارد دریا شد و نزدیک غرق شدن بود، ناجی خود را به آب و آتش می‌زند تا او را نجات دهد. دولت به جای بخشیدن بدهی‌های بانکی، بهتر بود در راه‌اندازی صنایع جانبی و ارائه تسهیلات به شرکت‌های نیشکر و به‌خصوص در زمینه کاهش واردات به آنها کمک می‌کرد، نه این‌که حالا که صنایع نیشکر به حال نابودی افتاده‌اند به آنها پول بدهد.»
واردات کمرشکن
واردات شکر در سال‌های گذشته، صنعت نیشکر خوزستان را به مرز نابودی کشاند. در این میان تعرفه واردات شکر از 150 درصد در سال 84 به 4 درصد در سال 88 رسید. به گفته بهمن دانایی، دبیر هیأت‌مدیره انجمن صنفی کارخانه‌های قندوشکر، طی سال‌های 86 تا 88 پس از کاهش شدید تعرفه واردات قندوشکر ۴میلیون و ۸۷۱ هزار تن قندوشکر وارد کشور شد، در حالی که کل نیاز سالانه کشور حدود 2میلیون تن قندوشکر است و کارخانه‌های داخلی بیشتر این نیاز را تامین می‌کنند. رحمانی فضلی، رئیس دیوان محاسبات کشور نیز اعلام کرد که میزان واردات طی 4 سال منتهی به سال 88 به 4برابر افزایش پیدا کرده است.
حسین آمیلی، معاون کشاورزی شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی، به «همشهری» می‌گوید: «اصلاح تعرفه شکر مدتهاست در کشوی میز دولتمردان مانده است. در چنین وضعی طبیعی است که واردات به نفع تولیدکنندگان نیست و تولید و اشتغال را با خطر مواجه می‌کند.»
به این ترتیب، صدها هزار تن شکر در انبارها ماندند و کارخانه‌های نیشکر ظرفیت تولید خود را کاهش دادند. با این حال عملا بسیاری از شرکت‌های تولید شکر از نیشکر، نمی‌توانستند همان تولید کاهش یافته خود را نیز بفروشند و روز به روز هزینه حقوق کارکنان و بدهی به پیمانکاران، آنان را مستاصل کرده بود. از سوی دیگر، به‌دلیل دو سال خشکسالی پیاپی در خوزستان (سال‌های 87 و 88)، سازمان آب منطقه تصمیم گرفت سهمیه آب کارخانه‌های نیشکر را کاهش دهد و به این ترتیب فشار دوچندانی به این شرکتها وارد شد.
صنایع جانبی، کلید توسعه پایدار
کارخانه‌های کشت و صنعت نیشکر در کنار شکر، محصولات مختلفی از الکل صنعتی گرفته تا نئوپان، خوراک دام و کاغذ تولید می‌کنند. شرکت‌های بزرگی همچون کشت و صنعت کارون و شرکت توسعه نیشکر، شرکت‌هایی مخصوص هر یک از این فراورده‌های جانبی تاسیس و تلاش کرده‌اند آنها را تا حد ممکن توسعه بدهند، اما به گفته نماینده اهواز، این صنایع مورد توجه دولت نبودند و به همین دلیل نمی‌توانند نقش خود را در شرکت‌های تولید نیشکر به خوبی ایفا کنند.
به گفته حسینی، صنایع جانبی نیشکر می‌تواند شرکتها را به سودآوری برساند و باعث توسعه پایدار برای صنعت نیشکر نیز شود. او می‌گوید: «اکنون صنایع جانبی نیشکر به‌صورت موردی اقدام به تاسیس واحد جانبی کرده‌اند و در مقیاس انبوه فعالیتی ندارند. صنایع جانبی می‌توانند در وضع دشواری که سال گذشته برای صنعت نیشکر به‌وجود آمده بود، به کمک کارخانه‌ها بیایند و آنها را نجات دهند. علاوه بر این، آنها می‌توانند ظرفیت‌های بسیار خوبی برای افزایش اشتغال در خوزستان ایجاد کنند.»
صنایع جانبی شاید نقطه امید 23 هزار خوزستانی باشند که طعم تلخ دشواری‌های کشت و صنعت نیشکر را چشیده‌اند و به موجودی می‌نگرند که به تازگی از اغما به زندگی بازگشته است. اگر این صنعت پا بگیرد، برای حدود 50 هزار نیروی کار اشتغال ایجاد خواهد کرد. آمیلی، معاون شرکت توسعه نیشکر می‌گوید: «نیاز سالانه کشور به شکر حدود 2 میلیون تن است. صنعت نیشکر استان خوزستان می‌تواند سطح زمین‌های کشت نیشکر را به 200 هزار هکتار افزایش بدهد. به این ترتیب 50 هزار فرصت شغلی جدید در خوزستان به‌وجود خواهد آمد و سالانه 2 میلیون تن انواع محصول نیز از صنایع جانبی تولید خواهد شد.»
تاریخچه تولید شکر نیشکری در ایران
خوزستان قطب نیشکر و کارخانه‌های تولید شکر در ایران است. در این استان 3 شرکت کشت و صنعت هفت‌تپه، کشت و صنعت نیشکر کارون و توسعه نیشکر و صنایع جانبی قرار گرفته است که بزرگ‌ترین واحدهای تولید شکر ایران را در اختیار دارند. این شرکتها دولتی هستند و تنها شرکت توسعه نیشکر در سال‌های پس از انقلاب تاسیس شده است. نیشکر ابتدا به مقیاس کم در مازندران و نواحی مساعد کنار دریای خزر کشت می‌شد، اما رونق مزارع این محصول در مازندران و خوزستان با ورود قلمه‌های جدید از هندوستان به همت امیرکبیر جدی‌تر شد.
با این حال کشت انبوه نیشکر تا دهه 30 در ایران اتفاق نیفتاد. در سال ١٣٣١ بنا به دعوت سازمان برنامه، یکی از متخصصان صاحب نام نیشکر جهان از طرف سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) به ایران آمد و گزارشی در زمینه نحوه کشت مساعد نیشکر منتشر کرد. در سال 1336 به پیشنهاد دکتر شاردان، متخصص در صنایع نیشکر و با تصویب سازمان برنامه، طرح نیشکرکاری و تاسیس شرکت هفت‌تپه تهیه و در 12 هزار هکتار اراضی نزدیک شوش به اجرا گذاشته شد. نخستین بهره‌برداری از کارخانه‌های هفت‌تپه در سال ١٣٤٠ آغاز شد. این کارخانه ظرفیت تولید سالانه خود را در سال ١٣٤٦ به ٥٠ هزار تن و در سال ١٣٥٠ به ١٠٠ هزار تن افزایش داد.
موفقیت‌های حاصل از اجرای طرح نیشکر هفت تپه، مسئولان را به فکر توسعه نیشکر در سایر نقاط خوزستان انداخت و سرانجام واحد عظیم کشت و صنعت کارون در اراضی دیمچه شوشتر تاسیس شد. بهره‌برداری از طرح کشت و صنعت کارون در سال 1356 آغاز شد و این مجتمع در آن زمان جزو کارخانه‌های بزرگ تولید شکر در جهان به شمار می‌رفت. پس از انقلاب در سال ١٣٦٣ صندوق مطالعات توسعه نیشکر و صنایع جانبی با هدف خودکفایی کشور در تولید محصولات اساسی کشور در خوزستان تاسیس و به‌دنبال مطالعات این صندوق، طرح اولیه شرکت توسعه نیشکر شامل احداث ٧ واحد کشت و صنعت نیشکر در مساحتی به وسعت ٨٤ هزار هکتار در خوزستان تهیه شد.
سرانجام نخستین کارخانه تولید شکر شرکت توسعه نیشکر در واحد کشت و صنعت امام خمینی در سال ١٣٧٨، واحدهای امیر کبیر و دعبل خزاعی به‌ترتیب در سال‌های ١٣٧٩ و ١٣٨٠ و کارخانه‌های میرزا کوچک‌خان و سلمان فارسی نیز در سال ١٣٨٤ راه‌اندازی شد، اما هنوز واحد دهخدا به بهره‌برداری نرسیده است؛ با این حال مدیران این شرکت اعلام کرده‌اند که می‌توانند نیمی از نیاز مصرف داخلی شکر را برآورده کنند.