این روزها منتظریم تا هر روز خبری درباره تسخیر بازار ایران با محصولات چینی بشنویم. این‌که گردو و سیر و کشمش چینی در شهرهای تولیدکننده این محصولات دیده شده، دیگر خبری قدیمی است. شایعه واردات سنگ قبر از چین نیز شنیده شد و خبر تکذیب کم‌قوتش هم رسیده است. حالا همه منتظرند که زیره چینی به کرمان برسد و زیتون چینی به رودبار. از قضا، چندی پیش برخی از سایت‌های خبری از این‌که زیتون چینی به رودبار رفته و انبوهی از روغن زیتون‌های چینی در بازارهای رودبار دیده شده‌اند، نوشته بودند. این خبر را یکی از اعضای هیأت‌مدیره شورای ملی زیتون ایران تکذیب می‌کند و البته می‌گوید که چینی‌ها برای زیتون ایران نقشه کشیده‌اند و اگر کاری نکنیم تا چند سال آینده روغن زیتون چینی هم به بازار می‌آید؛ مثل همه محصولات کشاورزی چینی، خوش رنگ و رو اما بی‌طعم و بی‌کیفیت.
طرحی به نام «طوبی» سال 72 در وزارت کشاورزی، پیش از این‌که وزارت کشاورزی با وزارت جهاد سازندگی ادغام شود، تعریف شد تا براساس آن، فضای کشت 4 محصول زیتون، پسته، بادام و فندق افزایش یابد. در این طرح وزارت جهاد سازندگی که آن زمان متولی منابع طبیعی بود، مکلف شد تا عرصه‌های قابل کشت را به کشاورزان واگذار کند و وزارت کشاورزی نیز تحقیقات، تامین نهال و ارائه تسهیلات به کشاورزان را بر عهده بگیرد. پس از ادغام این 2 وزارتخانه هم کل روند اجرایی طرح طوبی بر عهده وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفت.
اکنون که 15 سال از شروع اجرای طرح طوبی می‌گذرد، این طرح در حوزه تولید زیتون همچنان به نتیجه‌ای نرسیده و به گفته نهادهای غیردولتی و باغداران، بسیاری از باغ‌های زیتون در سراسر کشور با بازده منفی روبه‌رو است. طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی، در کل کشور حدود 73 هزار هکتار باغ زیتون وجود دارد که از این میان امسال حدود 45 هزار تن زیتون برداشت شده است. به گفته باغداران، اگر کشاورزی به‌طور میانگین از هر هکتار زمین حدود 3 تن زیتون برداشت کند، به نقطه مرزی بین سود و زیان می‌رسد و اگر برداشت کمتر از این میزان باشد، متضرر می‌شود. اما آمار نشان می‌دهد که به‌طور میانگین در هر هکتار از زمین‌های کشاورزی کاشت زیتون، فقط 6/1 تن زیتون به دست می‌آید که گویای ضرردهی زمین‌های بسیاری از باغداران است. براساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی، حدود 42 هزار هکتار از زمین‌های زیتون بازده ندارند.
با این حال، احمد بلندنظر، رئیس شورای ملی زیتون ایران، می‌گوید هنگام اجرای طرح طوبی ارقامی از زیتون که برای یک منطقه مناسب بوده، به جایی برده شده که با آب و هوای باردهی آن نوع زیتون تناسبی نداشته است. او می‌افزاید: «به‌طور مثال ارقامی را که در رودبار به شکل مناسبی بار می‌دادند به خوزستان و فارس بردند و کشت کردند که اکنون بعد از 6 سال این ارقام در آنجا بار نمی‌دهد. ما تنوع بسیاری در ارقام زیتون و البته اقلیم‌های بسیار مختلف و متعددی داریم که به دلایل علمی همه ارقام زیتون در همه مناطق بار نمی‌دهد.» بلندنظر اضافه می‌کند: «بعد از گذشت 15سال از اجرای طرح طوبی، میزان محصولی که تولید شده 40 تا 50 هزار تن است که اگر این رقم را در مقایسه با سرمایه‌گذاری انجام شده، چه از طریق بودجه‌های سنواتی و چه از طریق بخش خصوصی، در نظر بگیریم، حداکثر 10 درصد سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده برگشت داده خواهد شد، در این صورت با توجه به بهره بانکی 16 درصد مشخص است که باغداران چه ضرری می‌کنند.»
دورخیز چین
از اوایل امسال شایع شده بود که زیتون و روغن زیتون چینی نیز به بازار ایران راه پیدا کرده است. طبیعی بود که این خبر با توجه به این‌که اقتصاد ایران بسیار متاثر از محصولات چینی است، به آسانی پذیرفته شود، اما نادر جلالت، عضو هیأت‌مدیره شورای ملی زیتون، در گفت‌وگو با «همشهری» این خبر را تکذیب می‌کند و می‌گوید: «چینی‌ها هنوز نتوانسته‌اند زیتون تولید کنند. البته براساس اطلاعاتی که ما داریم، آنها 2 میلیون نهال زیتون را از اسپانیا وارد کشور خود کرده‌اند. این زیتون‌ها از ارقامی است که در هر هکتار حدود 22 تن زیتون می‌دهد و دارای کاربرد دوگانه برای تولید روغن و کنسرو است.» جلالت می‌افزاید: «تا 3 سال دیگر این زیتون‌ها بار خواهند داد و در آن زمان است که شاهد خواهیم بود زیتون و روغن زیتون چینی هم وارد رودبار و طارم بشود، اما هنوز هیچ خبری از زیتون چینی نیست.»
از طرف دیگر صادر کردن یک محصول از کشوری به‌خصوص، لزوما به معنای تولید آن محصول در آن سرزمین نیست. مثلا می‌توان زیتون را از کشوری دیگر - مثل سوریه یا تونس- خرید، فراوری کرد و به کشور دیگر فرستاد. این روند در مورد خاویار، پسته، زعفران و... از محصولات کشور ما هم اتفاق افتاده است.
جلالت می‌گوید: «زیتون با این‌که در کشورهای مدیترانه‌ای محصولی بسیار شناخته‌شده است، هنوز برای کشورهایی مانند چین، روسیه و هند ناشناخته است و این کشورها بازار خوبی هستند تا چین را ترغیب کنند برای آنها زیتون تولید کند. این تلاش در حالی صورت می‌گیرد که زیتون ایران هنوز به شیوه سنتی به عمل می‌آید و به این ترتیب نمی‌تواند با کشاورزی علمی چین
مقابله کند.»
سرانه مصرف زیتون در ایران که حدود 170 گرم در سال است اصلا قابل مقایسه با سرانه مصرف زیتون در کشورهای مدیترانه‌ای مثل یونان با سرانه 24 کیلوگرم انواع فرآورده‌هادر سال نیست، اما همین سرانه نیز برای تولید داخلی ایران زیاد است و ناچار باید برای تامین نیاز بازار داخلی همچنان زیتون و روغن زیتون را وارد کرد. عضو هیأت‌مدیره شورای ملی زیتون ایران می‌گوید: «هنگام برداشت زیتون به این دلیل که کشاورزان داخلی ضرر می‌کنند، نباید اجازه واردات صادر شود. اما برای کارخانه‌های روغن‌کشی و مصرف در روزهایی غیر از فصل برداشت، باید دست به واردات منطقی بزنیم وگرنه عملا قاچاق زیتون را افزایش داده‌ایم.»
عقب‌ماندگی از بازار جهانی
وقتی زیتون تولیدشده یا شیوه فراوری، نامرغوب باشد، روغن نامرغوبی نیز به‌دست می‌آید. براساس پیش‌بینی‌های جهانگیر عرب، مجری طرح زیتون وزارت جهاد کشاورزی، در سال 89 حدود 7 هزار تن روغن زیتون تولید خواهد شد، اما این رقم در مقایسه با زمین‌های زیرکشت زیتون سراسر کشور، عدد کوچکی به‌شمار می‌رود. روغنی که از زیتون‌های داخلی به دست می‌آید، معمولا بودار است و کیفیت روغن‌های وارداتی را ندارد، به همین دلیل حتی در بازار داخلی هم با بی‌مهری روبه‌رو می‌شود.
در بازارهای بین‌المللی زیتونی مرغوب محسوب می‌شود که وزن دانه‌های آن بالای 5 گرم باشد، اما معمولا زیتون ایرانی وزنی زیر این مقدار دارد. اندازه دانه‌ها، درصد روغن و طعم 3 مولفه‌ای است که کیفیت زیتون را براساس آن می‌سنجند. در صنایع غذایی از زیتون برای تولید روغن، نیز به‌صورت بسته‌بندی کنسروی استفاده می‌کنند، اما از زیتون‌های ایران به‌دلیل ریز بودن معمولا در بازارهای بین‌المللی استقبال نمی‌شود.
روغن قاچاق
طبق طرح طوبی بنا بود کشاورزی ایران در تولید زیتون خودکفا شود، اما هنوز این اتفاق نیفتاده است و در بازار ایران انواع کنسرو زیتون و بطری‌های روغن زیتون خارجی دیده می‌شود که با استقبال خریداران نیز روبه‌رو شده است. روغن زیتون وارداتی طعم و رنگ بهتری دارد، اما گران‌تر است. همچنین تعدادی از شهروندان از روغن‌هایی که به‌صورت قاچاق وارد کشور می‌شود به‌دلیل ارزانی آن استفاده می‌کنند. به گفته نادر جلالت، عضو هیأت‌مدیره شورای ملی زیتون ایران، اغلب روغن زیتون‌های قاچاق مخلوطی از روغن مایع با پارافین است که نه تنها فایده غذایی ندارد، سرطان‌زا هم هست. جلالت می‌گوید: «اگر از کارخانه‌داران و باغداران حمایت شود و واردات هم منطقی صورت گیرد، هیچ وقت شاهد قاچاق نخواهیم بود که هم سلامت هموطنان را به خطر می‌اندازد و هم به اقتصاد کشور صدمه می‌زند.»
روغن زیتون درجه‌بندی های مختلفی دارد که مرغوب‌ترین آن فوق بکر (اکسترا ویرجین) نام دارد. در ایران نیز روغن‌هایی با این درجه‌بندی تولید می‌شود که با آزمایش چشایی ساده قابل تشخیص است. برای تشخیص روغن زیتون فوق بکر، مصرف‌کننده باید یک قاشق از آن را، چند ثانیه در دهان بچرخاند و با هوا آن را پایین بدهد. اگر پس از چند لحظه تلخی و تندی روغن در انتهای گلو حس شود، روغن فوق بکر و اصل است و همه خواص درمانی و غذایی را که برای روغن زیتون شمرده می‌شود، دارد. فرقی هم نمی‌کند که این روغن داخلی یا وارداتی باشد یا حتی روغن زیتونی باشد که شاید در آینده نزدیک چینی‌ها به ایران وارد خواهند کرد.
زیتون، محصولی که در ایران کمتر خورده می‌شود
کشت زیتون در ایران سابقه بسیار کهنی دارد که به گفته برخی از مورخان به حدود 2300 سال پیش می‌رسد. در سفرنامه ناصر خسرو نیز از وجود زیتون در طارم رودبار سخن به میان آمده است. البته برخی نیز معتقدند که درخت زیتون همزمان با کوچاندن کرمانج‌زبانان نواحی شمال سوریه و حلب، در 600 سال پیش هنگام حکومت شاه‌عباس صفوی به ایران وارد شده است.
به هر تقدیر، درخت زیتون امروز در ایران ریشه دوانده و در 26 استان کشور کشت می‌شود که استان‌های زنجان، قزوین و گیلان به‌ترتیب رتبه‌های اول تا سوم را در تولید آن دارند. قدیمی‌ترین شهری که زیتون در آن کشت می شود، رودبار در استان گیلان است. در این شهر انواع زیتون به عمل می‌آید و به همین دلیل ایستگاه تحقیقات زیتون نیز در رودبار تاسیس شده است. فعالیت این ایستگاه پس از زلزله سال 69 متوقف شد و پس از 17 سال به تازگی دوباره آغاز به کار کرده است. نامگذاری «سومین کلکسیون جهانی زیتون» بر باغ مادری زیتون در علی‌آباد رودبار نیز نشان‌دهنده قدمت کشت زیتون در این منطقه است. در این باغ 43 گونه درخت زیتون خارجی و 7 رقم زیتون بومی یک تا 15 ساله وجود دارد.
با این‌که در مناطقی که استعداد کاشت زیتون وجود دارد، کشاورزان از کاشت آن به‌دلیل گران بودن این میوه در مقایسه با سایر محصولات کشاورزی استقبال می‌کنند، ایران جزو برترین تولیدکنندگان زیتون محسوب نمی‌شود. زیتون در کشورهایی که دارای آب و هوای مدیترانه‌ای است، به خوبی رشد می‌کند. اسپانیا، ایتالیا، یونان، سوریه، ترکیه و تونس به‌ترتیب کشورهای برتر تولیدکننده زیتون در جهان به‌شمار می‌روند.
با این‌که همواره بر فواید استفاده از روغن زیتون تاکید شده است، مصرف سرانه آن در ایران که از تولیدکنندگان زیتون به‌شمار می‌رود، بسیار کمتر از میانگین جهانی است. سرانه مصرف جهانی زیتون سالانه 500 گرم است در حالی که ایرانی‌ها به‌طور متوسط 170 گرم مصرف می‌کنند. البته در برخی نقاط ایران این سرانه بیشتر است؛ مثلا سرانه مصرف زیتون در گیلان 450 گرم برآورد می‌شود.
زیتون رسیده حدود 30 درصد روغن دارد که مخلوطی از اسیدهای چرب مقوی است. این میوه دارای ویتامین های « آ» و « ای» و املاح سدیم و آهن است. زیتون نقرس و رماتیسم را درمان می‌کند و برگ آن درمان‌کننده فشار خون و زخم‌های عفونی است. شیرابه‌ای قندی با نام «مان زیتون» از ساقه این درخت ترشح می‌شود که مصرف خوراکی دارد. روغن زیتون، سوزش و درد ناشی از سوختگی را نیز تسکین می‌دهد و از بروز تاول جلوگیری می‌کند. کمپرس پوست با روغن زیتون هنگام آفتاب‌زدگی، سرمازدگی، گزش مار، عقرب و حشرات سبب تسکین درد و سوزش و التیام می‌شود. همچنین ماساژ پوست با روغن زیتون، تعریق زیاد را کاهش می‌دهد و مژه و ابرو را تقویت می‌کند. ماساژ پوست سر با روغن زیتون هم باعث تقویت پوست و مو می‌شود، شوره سر را می‌برد و موهای سپید شده را سیاه می‌کند.