میزان استفاده از آب کشاورزی در ایران بسیار زیاد است و با میانگین کشورهای توسعه‌یافته (70 درصد از کل آب مصرف شده) فاصله زیادی دارد. مسئولان وزارت نیرو می‌گویند که این نسبت بسیار بالاست و باید با استفاده از روش‌های آبیاری تحت فشار، آن را به میانگین جهانی نزدیک کرد. اما با تمام تلاشی که در 3 دهه گذشته برای بهینه‌سازی استفاده از آب کشاورزی صورت گرفته، تنها 2 درصد سهم آب کشاورزی از کل مصرف آب شیرین کاسته شده است. بالا بودن مصرف آب کشاورزی باعث می‌شود کشاورزان در خشکسالی‌ها و سال‌هایی که بارش کم است، با مشکلات فراوانی روبه‌رو باشند.
امسال یکی از سال‌های خشک دهه‌های اخیر از نظر بارش باران و برف بوده به‌طوری که در مقایسه با سال گذشته، بارش 86 درصد کاهش داشته است. مسئولان وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی از اکنون نگران خشکسالی سال آینده هستند. خشکسالی در ماه‌های اخیر به حدی منابع آبی را کاهش داد که برای سال زراعی جاری از اکنون سیاست سهمیه‌بندی آب کشاورزی در برخی از استان‌ها اعمال و ستادهای خشکسالی در هر استان فعال شده است.
اکنون تامین آب شرب برای مسئولان وزارت نیرو اولویت بیشتری در مقایسه با آب کشاورزی دارد. هنگامی که بارش کاهش پیدا کند، مسئولان سعی می‌کنند با کاستن از آب کشاورزی، کمبود آب شرب را جبران کنند. محمد رضا عطارزاده، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، چندی پیش اعلام کرد که در استان فارس و بخش‌هایی از خوزستان، بوشهر و اصفهان به‌دلیل کاهش شدید بارش و پایین بودن حجم ذخایر آبی، توزیع آب کشاورزی متوقف شده است.
سیدمهدی ثمره‌هاشمی، مدیرعامل شرکت مهندسی فاضلاب کشور نیز در اواخر آذر در یکصدوپنجمین نشست شورای آب وزارت نیرو خبر داد که در 15 شهر از ۵ استان به‌دلیل کمبود بارش‌ها و کاهش منابع آب، نوبت‌بندی آب اعمال شده است.
وزارت جهاد کشاورزی هم با اعمال سیاست‌هایی تلاش کرده است، بحران کم‌آبی را مدیریت کند. مسئولان این وزارتخانه به استان‌هایی که کمترین کاهش در مصرف آب را داشته‌اند، ابلاغ کرده‌اند تا کاشت خود را به تاخیر اندازند. به کشاورزان نیز توصیه شده است که نوع کاشت خود را با توجه به آب و هوای منطقه تنظیم کنند، همچنین از محصولاتی که آب زیادی مصرف می‌کنند، استفاده نکنند.
میانگین حجم بارندگی از ابتدای سال تا پایان آذر به 13 میلی‌متر رسید. بارش مشابه این مدت در سال گذشته 82 میلی‌متر بود. ورودی آب به سدها نیز نسبت به پارسال 40 درصد کاهش داشته است. سال گذشته وزارت نیرو بر تامین آب کشاورزی از بارش تاکید داشت، اما امسال بر تامین آب کشاورزی از ذخیره سدها تاکید می‌شود و به همین دلیل برداشت آب از سدها به میزان قابل توجهی بیشتر از سال گذشته شده است.
با این حال کمبود آب کشاورزی در خرداد امسال باعث شده بود که در 30 روستای بخش فرح‌آباد ساری، آب سهمیه‌بندی شود. در اوایل آذر نیز در منطقه رامشیر در شمال خوزستان سهمیه‌بندی اعمال شد. سهمیه‌بندی آب کشاورزی به‌طور سنتی به‌صورت ساعتی انجام می‌شود. در این سهمیه‌بندی، برای هر کشاورز بازه زمانی مشخصی تعیین می‌شود تا او در این زمان با استفاده از منابع آب، زمین خود را آبیاری کند. در سال‌های اخیر مسئولان وزارت جهاد کشاورزی تصمیم گرفته‌اند که سهمیه‌بندی را به‌صورت حجمی دربیاورند و با نصب کنتورهای مخصوص در سرشاخه‌ها، سهم هر کشاورز را به‌صورت حجمی مشخص کنند.
با این‌که مسئولان وزارت نیرو سهمیه‌بندی آب کشاورزی را در 15 شهرستان اعمال کرده‌اند، نمایندگان کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس از این سهمیه‌بندی خبر ندارند. جلال محمودزاده، نماینده مهاباد به همشهری می‌گوید: «در نخستین جلسه کمیسیون کشاورزی که پس از بررسی برنامه پنجم توسعه تشکیل شد، معاون وزیر نیرو نیز حضور داشت، اما حرفی درباره سهمیه‌بندی آب کشاورزی به میان نیامد.» داوود محمدجانی، نماینده آباده و دیگر عضو کمیسیون کشاورزی هم در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید که درباره سهمیه‌بندی آب کشاورزی چیزی نشنیده است. با این حساب می‌توان دریافت که چرا در نشست شورای آب وزارت نیرو از اسامی 15 شهری که آب در آنها نوبت‌بندی شده، سخنی به میان نیامد.
محمودزاده می‌گوید: «میزان بارندگی خیلی پایین آمده و ذخیره سدها هم بسیار کم است. وزارت نیرو نگران آب کشاورزی است و اکنون چاره‌ای جز سهمیه‌بندی آب ندارد. اما راه حل اصلی کمبود آب، استفاده بهینه از آن در کشاورزی است و سهمیه‌بندی اقدامی مقطعی است.» محمدجانی نیز می‌گوید: «اگر آب را سهمیه‌بندی کنیم، کشاورزی صدمه می‌بیند و باعث کشت کمتر کشاورزان می‌شود. دولت باید فکری اساسی برای کمبود آب بکند و با استفاده از امکانات فنی مانند آبیاری تحت فشار و تسطیح لیزری، بهره‌وری را افزایش دهد.» با این وجود، وزارت نیرو و وزارت جهاد‌سازندگی امسال نیز همچنان به راه‌‌حل‌های موقت
دل بسته‌اند.
بنا به گفته مسئولان استانی در اوایل آذر امسال در رامشیر آب کشاورزی نوبت‌بندی شده است، اما ماه‌هاست آب کشاورزی که به کمک کانال به مزرعه گندم حسین امیری، کشاورز رامشیری، می‌رسد، به تناوب قطع می‌شود. او به همشهری می‌گوید: «چیزی به نام سهمیه‌بندی به ما اعلام نشده است، اما آب کانال مرتب قطع می‌شود. گاهی تا 40 روز هم آب در کانال جاری نمی‌شود. اغلب وقتی آب در کانال جریان دارد که ما به آب نیاز نداریم، اما هنگامی که هوا گرم‌تر می‌شود و آب لازم داریم، چیزی در کانال نیست. برای نمونه در آذر‌ماه 15 روز آب کانال باز بود.»
به گفته امیری، خشکسالی امسال حدود 50 درصد به محصولات خسارت زده است. این کشاورز رامشیری می‌گوید: «از برج 8 (آبان) که 10دقیقه باران بارید، دیگر بارش نداشته‌ایم. به‌دلیل خشکسالی در برخی زمین‌ها گندم به‌خوبی سبز نشده است، اما جهاد کشاورزی خسارت بسیار اندکی به کشاورزان می‌دهد. خود ما محصول را به ازای هر هکتار 18 هزار تومان بیمه می‌کنیم، اما بیمه درصدی از خسارت را به ما می‌دهد. سال گذشته بیمه فقط 20 درصد از خسارت محصولات را پرداخت کرد.»
هدررفت 70 درصدی آب
آبیاری در کشاورزی ایران هنوز «غرقابی» است و تا بهینه شدن شیوه آبیاری در کشور ما ، راه درازی باقی است. در شیوه غرقابی کشاورز با ایجاد کرت‌هایی در زمین و باغ، آب را به تنه درخت یا بوته می‌رساند و به این ترتیب، ریشه گیاه آبیاری می‌شود. آبیاری به شیوه غرقابی بازده بسیار کمی دارد و در واقع بیشتر آب را هدر می‌دهد. وقتی آب از میان کرت‌ها به درخت می‌رسد، به زمین فرو می‌رود و هدر می‌شود. آبیاری به شیوه غرقابی با هدررفت 70 درصدی آب همراه است.
مهندسان کشاورزی، از میانه قرن بیستم شیوه‌های دیگری را ابداع کرده‌اند که با استفاده از آنها می‌توان بازده آبیاری را بسیار بیشتر کرد. در شیوه جدید آبیاری که به آبیاری تحت فشار معروف شده است، می‌توان هم از آب جاری بهره گرفت و هم زمین را از آب چاه‌ها تغذیه کرد. 2 نوع آبیاری تحت فشار از سایر روش‌ها متداول‌تر است که آبیاری قطره‌ای و آبیاری بارانی نام دارد. در هر نوع آبیاری تحت فشار، آب به وسیله پمپ به لوله‌هایی که تا پای گیاه کشیده شده است، می‌رود و در مسیر لوله، گیاهان آبیاری می‌شود. در آبیاری قطره‌ای، آب در مسیر لوله به وسیله قطره‌چکان‌هایی پای درخت ریخته می‌شود. در این نوع آبیاری هدررفت آب فقط 10 درصد است، اما آبیاری بارانی با آب‌پاش‌هایی انجام می‌شود که در مسیر لوله‌ها، قرار دارند. بازدهی این نوع آبیاری دست‌کم 70 درصد است. البته با این‌که آبیاری تحت فشار بازده آبیاری را از 30 درصد به 70 تا 90 درصد می‌رساند، محدودیت‌هایی نیز دارد، برای مثال در مناطق بادخیز چندان قابل استفاده نیست. در آبیاری قطره‌ای برای این‌که قطره‌چکان مسدود نشود به فیلتری نیاز است که جلوی املاح آب را بگیرد. استقرار سامانه آبیاری تحت فشار، سرمایه اولیه زیادی می‌خواهد، زیرا تجهیزات قابل توجهی برای استفاده از این نوع آبیاری باید تهیه شود.
مخاطرات جایگزین منابع آب
هنگامی که میزان بارندگی کاهش یابد، حجم آب‌های جاری منطقه دیگر پاسخگوی نیازهای کشاورزی نخواهد بود، در نتیجه کشاورزان برای جبران کم‌آبی و از بین نرفتن کشت آبی خود، به منابع به دست آمده از سفره‌های زیرزمینی متوسل می‌شوند.
چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، از ذخایر سفره‌های زیرزمینی آب برداشت می‌کنند و اگر در یک حوضه آبی، میزان بارندگی کم باشد، به‌تدریج سطح آب در چاه‌ها کاهش پیدا می‌کند و برای جبران آن، ده‌ها سال وقت لازم است.
این روزها در بسیاری از شهرهای کشور بحران کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی دیده می‌شود.
حتی در شهرهایی که بارندگی مناسبی دارند، به‌دلیل این‌که کشاورزان تمایل دارند با استفاده از آب چاه سطح زیرکشت را افزایش دهند، سفره‌های آب زیرزمینی پایین رفته است. در سال 2009 نشریه نشنال جئوگرافیک اعلام کرد که سالانه نیم متر از سطح آب سفره‌های زیرزمینی ایران کاسته می‌شود.
میزان افت منابع آب زیرزمینی در دشت گلپایگان در یک دوره 15 ساله، یعنی از مهرماه سال 72 تا 87، حدود 12 متر بوده است. در کرمان استفاده بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی موجب کاهش دبی چاه‌ها، همچنین شور، تلخ و غیرقابل استفاده شدن آب آنها شده است تا حدی که در بسیاری از نقاط استان باغ‌ها و اراضی زراعی از چرخه کشت بیرون رفته و کمبود آب در مناطقی مانند رفسنجان به مرحله بحرانی رسیده است.
در استان اردبیل، میزان کاهش آب‌های زیرزمینی نزدیک به 10 متر گزارش شده که وزارت نیرو با توجه به وضع بحران سفره‌های آب زیرزمینی منطقه، دو سوم از دشت اردبیل را از سال 1368به‌عنوان منطقه ممنوعه برداشت آب زیرزمینی اعلام کرده است.
در بسیاری موارد بخشی از آب کشاورزی که از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود، به‌صورت غیرمجاز از زمین بیرون می‌آید. برای نمونه، در استان خراسان رضوی سالانه 8 میلیارد مترمکعب آب از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود که 6/8 میلیارد مترمکعب آن به‌صورت مجاز و 1/2 میلیارد مترمکعب اضافه برداشت به شمار می‌رود، به همین دلیل استاندار خراسان رضوی از حجم بالای برداشت آب سفره‌های زیرزمینی اظهار نگرانی کرده است.
در استان‌های مرکزی، فارس و اصفهان نیز حجم برداشت آب از چاه‌های عمیق افزایش یافته و باعث افت فشار و پایین آمدن سطح آب شده است. ساختن گوراب یکی از راه‌های جبران استفاده از آب‌های کشاورزی است. گوراب گودال‌های بزرگی است که در مسیر جریان آب‌های سطحی کنده می‌شود و آب در این گودال‌ها می‌ماند تا جذب زمین شود.
به این ترتیب آب را می‌توان وارد سفره‌های زیرزمینی کرد. اما مشکل اینجاست که وقتی از گوراب می‌توان استفاده کرد که بارندگی کافی و آب سطحی به اندازه لازم وجود داشته باشد و در سال‌های خشک مانند امسال، نمی‌توان از این روش استفاده کرد.