نعمان هم که در بهار گندم، سیب‌زمینی یا باقلا کشت می‌کند، پس از برداشت این محصولات، در زمینش سویا می‌کارد. او می‌گوید: «اگر زمین آب زیادی داشته باشد، در کشت دوم برنج می‌کارند، اما برای زمین‌هایی که آن قدر آب ندارد، سویا بهترین کشت است. گاهی به جای سویا، آفتاب‌گردان هم می‌کارند، اما سویا به صرفه‌تر است.» مزرعه نعمان در استان گلستان واقع شده که بسیاری از کشاورزانش در کار کشت سویا هستند. دولت سویای کشاورزان را با قیمتی تضمینی می‌خرد، اما برخی از مسئولان از جمله اسدالله قره‌خانی، نماینده علی‌آباد کتول در مجلس، می‌گویندکه قیمت تضمینی دولت از هزینه تمام‌شده کشت سویا کمتر است و به همین علت، سویاکاری سال به سال رونق خود را از دست می‌دهد. البته با وجود این نعمان می‌گوید هنوز سویاکاری در مقایسه با کاشت دیگر محصولات، به‌صرفه‌ترین کشت دوم کشاورزان محسوب میشود.
اگر زمین‌های استان‌های گلستان، مازندران و اردبیل نبود، می‌توانستیم بگوییم سویاکاری در ایران وجود ندارد. بنا به اعلام وزارت جهاد کشاورزی، سال گذشته در 82 هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی کل کشور سویا کاشته شد که از این سطح زیرکشت،
173 هزار تن سویا به دست آمد. گرگان، گنبد، علی‌آباد، کردکوی، رامیان، آزادشهر و مینودشت، شهرهایی از گلستان هستند که در آنها کشت سویا رونق دارد و مجموع زمین‌های سویاکاری این استان به 55 هزار هکتار میرسد. در استان اردبیل نیز
18 هزار هکتار و در مازندران 13 هزار هکتار زمین کشت سویا وجود دارد.
حدود 90 درصد سویای تولید شده در ایران، کشت دوم مزارع است که نیمی از درآمد کشاورزان محسوب میشود. در سال‌های گذشته، دولت سویای برداشت‌شده را از کشاورزان می‌خرید، امسال نیز شرکت خصوصی «توسعه کشت دانه‌های روغنی» این محصول را می‌خرد. محصولی که با قیمت تضمینی فروخته میشود، باید بیش از 2 درصد ناخالصی نداشته باشد و رطوبت آن نیز 12 درصد باشد.
دولت در سال 87 هر کیلوگرم سویا با این مشخصات را 445 تومان و در سال گذشته 535 تومان خرید. امسال قیمت خرید سویا با این‌که هزینه‌های کشت بالاتر رفته، تغییری نکرده است و قیمت خرید تضمینی همان 535 تومان است. البته شرکت توسعه دانه‌های روغنی نیز در حد وسع خود، سویا را با قیمت کیلویی 575 تومان می‌خرد.
سویایی که خریده میشود، در صنعت، دامپروری و کارخانه‌های روغن‌کشی و تولید سویای خوراکی به کار می‌رود. مراکزی که نیاز به سویا دارند، با مراجعه به مراکز وزارت جهاد‌کشاورزی یا شرکت توسعه دانه‌های روغنی، سویا را می‌خرند. با این حال در بازار این محصول نیز دلالی باعث میشود که کشاورزان متضرر شوند.
مهندس دومهری، مدیر صنایع کارخانه یگانه خزر در استان گلستان، به «همشهری» می‌گوید: «دلالان سراغ کشاورزان می‌روند و محصول مزارع سویا را بدون این‌که ناخالصی آن را پایین ببرند، با قیمتی کمتر از قیمت تضمینی، اما به‌صورت نقدی می‌خرند. برخی از کشاورزان هم برای این‌که رطوبت سویا کاهش نیابد و پول محصول را نقدی بگیرند، سویا را با قیمت کمتر به دلال می‌فروشند. سپس دلالان سویا را با قیمت توافقی 575 تومان به شرکت توسعه کشت دانه‌های روغنی می‌فروشند و این شرکت نیز سویا را به کارخانه‌های روغن‌کشی می‌دهد. در این مسیر دلالان باعث می‌شوند که به کشاورز سود کمتری برسد.»
ایران در تولید سویا خودکفا نیست. با این‌که سرانه مصرف داخلی (نیم کیلوگرم در سال) بسیار کمتر از سرانه مصرف 9 تا 11 کیلوگرمی کشورهای غربی است، هنوز سویا یا محصولات حاصل از آن باید از خارج وارد شود. در سال‌های گذشته بیشترین واردات سویا یا فراورده‌های آن از برزیل صورت می‌گرفت اما از سال گذشته آرژانتین جای برزیل را گرفته است. در نیمه اول سال میلادی 2010 فقط حدود 233 هزار تن روغن سویا وارد ایران شده است. حدود 80 درصد فراورده‌های سویای مورد نیاز داخل وارداتی است که رقمی معادل 1800 میلیارد تومان ارزش دارد. عملکرد پایین کشت سویا در زمین‌های زیرکشت داخلی نیز باعث شده است که نیاز به واردات بیشتر شود. بنا به اعلام بهمن ناصحی، مدیرکل دفتر دانه‌های روغنی جهاد کشاورزی مازندران، به‌طور متوسط از هر هکتار مزارع ایران 2100 کیلو سویا به دست می‌آید که این عملکرد در کشورهای صاحب صنعت سویا مثل برزیل 3 هزار کیلو در هکتار است.
عملکرد پایین دلالان تنها مشکل کشاورزان سویا نیست. هزینه‌های تولید نیز باعث شده است، کاشت سویا برای بسیاری از سویاکاران به صرفه نباشد.
«آنه محمد قاسمی» که در گرگان به بسیاری از کشاورزان استان گلستان کود و بذر می‌فروشد، به «همشهری» می‌گوید: «هزینه‌هایی که یک سویاکار دارد، شامل اجاره زمین، آماده‌سازی بستر مناسب کاشت، آب، بذر، کود و بیمه است.»
قره‌خانی، نماینده علی‌آباد کتول در مجلس نیز می‌گوید: «هزینه تمام‌شده برای کشاورز سویاکار، به ازای هر کیلو سویای برداشت‌شده 609 تومان است. در صورتی که وی این سویا را با قیمت تضمینی کمتر از آن می‌فروشد.» او این ضرر را دلیل کاهش تمایل کشاورزان به کاشت سویا می‌داند.
با وجود این‌که تعدادی از مسئولان می‌گویند قیمت خرید تضمینی برای کشاورزان کم است، از آن‌سو، کارخانه‌های تولید روغن نیز پرداخت قیمتی بالاتر از آن را باعث ضرر خود می‌دانند.
دومهری، مدیر صنایع کارخانه یگانه‌خزر که در استان گرگان واقع شده و حجم زیادی از سویای تولیدشده استان در آن فراوری میشود، می‌گوید: «سال گذشته دولت سویا را با رطوبت 12 درصد و ناخالصی 2 درصد، هر کیلوگرم 535 تومان از کشاورزان می‌خرید و با کارمزدی به ازای هر کیلوگرم 20 تا 30 تومان به ما می‌داد. امسال شرکت خصوصی توسعه کشت دانه‌های روغنی سویا را از کشاورزان کیلویی 575 تومان می‌خرد و با کارمزدی کمتر از سال گذشته به ما می‌دهد.»
او می‌افزاید: «با وضعی که بازار روغن دارد، روی خط قرمز قرار داریم و اگر قیمت سویا بالاتر برود، کارخانه متضرر میشود.»
رمضانعلی جعفری، رئیس سازمان جهاد کشاورزی گلستان، درباره نرخ خرید تضمینی سویا می‌گوید: «برخی قیمت‌ها در کشاورزی از بازار جهانی تبعیت می‌کند. نرخ سویا در جهان افت کرده، برای نمونه دولت در سال گذشته محصول سویای کشاورزان را هزار ریال گران‌تر از قیمت جهانی این محصول خریده است.»
اما نماینده علی‌آباد کتول می‌گوید: «درست است که نرخ محصولات در شورای اقتصاد تعیین میشود، اما این نرخ از گزارش‌هایی که از استان‌ها میرسد به‌دست می‌آید و در این گزارش‌ها باید به مشکلات کشاورزان نیز توجه کرد.»اگر زمین کشاورزی متعلق به کشاورز باشد، هزینه‌ها پایین‌تر می‌آید و کشت سویا باصرفه‌تر میشود. خواجه نعمان حسن قاسمی، کشاورزی که زمین کشت سویایش در سرخان کلاته در 15 کیلومتری شمال گرگان واقع شده، به «همشهری» می‌گوید: «برای من تولید هر 3 کیلو سویا حدود 300 تومان در می‌آید، اما یکی از مشکلات بزرگ این منطقه آفت کرم سویاست که باعث میشود در سویا غلاف‌بندی اتفاق نیفتد و محصول از بین برود. سمومی هم که در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد، نمی‌تواند به خوبی با این آفت مقابله کند. همین امروز یکی از کشاورزان این منطقه می‌گفت که همه زمینش را آفت زده است و هیچ سویایی برداشت نکرده است.» کشاورزان اگر محصول خود را بیمه نکرده باشند، آفت، دسترنج آنان را نابود خواهد کرد.
نعمان محصول سویای مزرعه‌اش را به ازای هر هکتار 10 هزار تومان بیمه کرده است. او سویای مزرعه‌اش را به جهاد کشاورزی می‌فروشد که چک خرید کل محصول را برای تاریخ فردای روز تحویل بار، صادر می‌کند. با این حال، گاهی کشاورزان ناچارند 2 روز در صف بایستند تا محصولشان را بفروشند و این صف‌های طولانی آنان را کلافه می‌کند و نگران از این هستند که مبادا رطوبت محصولات‌شان پایین بیاید و دیگر قابل خریدن نباشد.
در ایران با سویا چه می‌کنند؟
نخستین‌بار سویا در حدود 3 هزار سال پیش از میلاد در چین شناسایی شد و کشت آن به‌تدریج در زمین‌های آن کشور توسعه یافت. اما شناخت جهانی سویا به دهه 20 قرن 20 میلادی بازمی‌گردد که متخصصان تغذیه به اهمیت غذایی این محصول پی بردند و در پی آن سویا به یکی از اقلام مهم صادرات کشاورزی آسیای شرقی تبدیل شد.
در 4 دهه اخیر نیز که ارقام پرمحصول سویا وارد چرخه کشاورزی شده، این محصول رونق بسیار بیشتری از گذشته یافته است. با وجود آن‌که سویا خاستگاه شرقی دارد، در سال‌های اخیر کشورهای آمریکا و برزیل بیشترین سویای مصرفی جهان را تولید کرده‌اند. اکنون حدود 70 درصد سویای جهان در آمریکا کشت میشود. چند سالی میشود که سویاکاری در ایران نیز رواج یافته است، با این حال، میزان تولید این محصول به اندازه‌ای نرسیده است که کشور خودکفا شود و هنوز قسمت اعظم سویای ایران وارد میشود. سویا نخستین‌بار در سال 1317 وارد ایران شد. مسئولان کشاورزی آن دوره، مقداری بذر سویای خوراکی را به گیلان و مقداری بذر سویای علوفه‌ای را به کرج بردند و در زمین‌های کشاورزی آنجا کاشتند.
بذر سویا از سرزمین‌های شرقی آسیا به ایران آمده بود اما جزو ارقام مرغوب نبود. نخستین بذرهای باکیفیت در سال 1341 از ژاپن وارد ایران شد. در سال 1353 حدود 20 هزار هکتار زیرکشت این گیاه قرار گرفت و در سال 1355 این رقم به حدود 60 هزار هکتار رسید و سالانه بیش از هزار تن سویا در داخل کشور تولید شد. از سویا در 3 حوزه صنایع، غذای انسان و تغذیه دام استفاده می‌کنند. در صنعت از سویا برای تولید صابون، پلاستیک، روغن جلا، لعاب، چسب، رنگ، حشره‌کش، جوهر چاپ و مواد مرطوب‌کننده و نرم‌کننده استفاده میشود. البته در ایران این موارد بسیار نادر است و بیشتر یا سویا را می‌خورند، یا از آن روغن درست می‌کنند و یا کنجاله آن را به دام می‌دهند. این روزها سویا در اغلب فروشگاه‌های مواد غذایی کشور دیده میشود و به یکی از مصارف روزمره مردم تبدیل شده است.
پروتئین سویا 2 برابر پروتئین موجود در گوشت گاو است و جانشین خوبی برای گوشت قرمز محسوب میشود. شیر و سس سویا نیز به مواد غذایی محبوب در آشپزخانه‌های ایران تبدیل شده است. دانه سویا به‌طور متوسط دارای 18 درصد روغن و 44 درصد پروتئین است که می‌تواند مهم‌ترین ماده اولیه صنایع روغن‌کشی و نیز تولید فراورده‌های پروتئینی و خوراک دام باشد. سویا برای کشاورزان نیز دارای جاذبه است. این محصول منبع ازت است و می‌تواند مانند کودی برای افزایش محصول بعدی زمینی که در آن کاشت میشود، مورد استفاده قرار بگیرد.
