آمارها همیشه اغوا کننده‌اند؛ اغوا‌کننده و حیرت‌آور. درست 30سال از نخستین هشدار و 28سال از نخستین کنفرانس بین‌المللی محیط‌زیست در جهان می‌گذرد، اما زمین همچنان در حال گرم شدن است. مروری بر آمار انتشار گازهای گلخانه‌ای در شهرهای جهان می‌تواند بیش از هر چیز عمق فاجعه را روشن کند.
درست در هر دقیقه بیش از 45هزار تن گاز دیاکسیدکربن وارد جو زمین می‌شود. از ابتدای سال‌جاری میلادی نیز تاکنون 3میلیارد و 500میلیون تن گاز دیاکسیدکربن به جو زمین وارد شده است. این یعنی اینکه ما به شیوه حیرت‌آوری در حال نابودی نسل بشر هستیم. مسلما تأثیر گازهای گلخانه‌ای در قرن حاضر بیش از پیش مشخص شده است. وقوع حوادث طبیعی و بلایای مختلف، نشان‌دهنده این است که زمین در حال تغییر الگوی آب و هوایی است. اگر نخواهیم بپذیریم که انسان‌ها، اصلی‌ترین عاملان تغییرات آب و هوایی هستند، دست‌کم تأثیر غیرقابل‌انکاری در سرعت گرفتن این پدیده دارند. شهرهای بزرگ نیز با تولید حیرت‌آور گازهای گلخانه‌ای نقش تعیین‌کننده‌ای در این روند دارند. حال آیا نباید از خود بپرسیم که سرنوشت نسل‌های بعد چه خواهد شد؟ آیا عصر یخی تازه‌ای در راه است، یا باید منتظر گسترش بیابان‌ها باشیم و عصر گرمایی جدید را به نظاره بنشینیم؟ ما در مرزهای تازه‌ای از نابودی ایستاده‌ایم.
شهرهای جهان در حال حاضر بیش از نیمی از جمعیت کره زمین را در خود جای داده‌اند. بیش از 70درصد ثروت کره زمین در شهرها تولید می‌شود و این سرزمین‌های افسانه‌ای و جذاب هر روز گسترده‌تر می‌شوند و بر جمعیتشان افزوده می‌شود. اگرچه در حال حاضر ابرشهرها دیگر گسترش نمی‌یابند و به ثبات جمعیت و پهناوری رسیده‌اند اما شهرهای نه چندان بزرگ با سرعت دیوانه‌واری رشد می‌کنند و هر روز به جمعیت و گستره‌شان افزوده می‌شود. در عین حال این شهرها برای تولید ثروت بیشتر،
هر روز کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی کوچک و بزرگ را در خود گسترش می‌دهند و به جمع بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای در می‌آیند.
شهرهای نه چندان بزرگ که امروزه برای به دست آوردن امکانات بیشتر از زندگی مدرن تلاش می‌کنند، دیگر نگران کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای نیستند. آنان باید منابع تازه‌ای برای ثروت ساکنانشان فراهم آورند؛ این موضوع یعنی گسترش صنایع آلاینده بیشتر و تولید آلایندگی افزون‌تر.
آمارهای منتشر شده بیانگر واقعیت‌هایی تکان‌دهنده‌اند. هر شهروند چینی در هر سال3تن و 400کیلوگرم دیاکسیدکربن وارد جو کره زمین می‌کند. هر شهروند آمریکایی نیز سالانه 23تن و 590کیلوگرم دی‌اکسید به جو زمین می‌فرستد. درواقع می‌توان گفت که شهرها امروزه به بزرگ‌ترین بانیان نابودی کره زمین تبدیل شده‌اند. در واقع سخن از زندگی نسل‌های بشر در سال‌های دور نیست. اگر اقدامی برای تغییر بستر‌های انرژی‌زای جهان صورت نگیرد، تغییرات جوی تنها به فاصله 2نسل آینده فاجعه‌آفرین خواهد بود.
در صدر کشورهای تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای چین و هند قرار گرفته‌اند. این دو کشور که در حال توسعه و گسترش صنایع به‌منظور تأمین رفاه بیشتر شهروندان خودهستند، هیچ تلاشی برای کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای نمی‌کنند. در آن سوی پرده نیز، بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته از دمیدن به شیپور کاهش گازهای گلخانه‌ای منصرف شده‌اند، چرا که کشورهایی مانند آمریکا و آلمان که بیشتر گاز گلخانه‌ای را تولید می‌کنند معتقدند که تا زمانی که کشورهای چین و هند به کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای روی نیاورند، اجرای ضوابط سختگیرانه برای دیگران همراه با بی‌عدالتی خواهد بود.
گازهای گلخانه‌ای چیست؟
از آغاز انقلاب صنعتی جهان که حدود ۲۰۰سال از آن می‌گذرد، اقتصاد جهان بر بستری بسیار قابل تامل گام برداشته است و آن هم مصرف انرژی تاجایی است که ذخایر این انرژی‌ها به‌شدت کاهش یابند. ابتدا زغال سنگ مهم‌ترین منبع انرژی روی کره زمین بود و سپس نفت نقشی بسیار مهم‌تر یافت. اما از زمانی که زمزمه کاهش منابع نفتی و پایان تمدن نفت‌سوز به راه افتاده است ما مجددا شاهد برگشت سوخت زغال سنگ آن هم در آمریکا، هندوستان و چین هستیم.
نقطه منفی این سرچشمه انرژی‌زا تنها محدودیت‌هایی نیست که ما احتمالا در مورد به‌پایان رسیدن ذخایر نفتی در ۲۰سال آینده حس می‌کنیم بلکه تأثیراتش بر محیط‌زیست است.
در سوخت زغال سنگ، گازکربنیک (CO2) تولید می‌شود که در ظاهر بی‌خطر و گازی غیرسمی است اما نیمی از این گاز کربنیک که ما امروز از لوله اتومبیل‌هایمان، ماشین‌های گازوئیلی، هواپیماها و رآکتورها تولید می‌کنیم به جو وارد می‌شوند و به گازهای گلخانه‌ای تبدیل می‌شوند؛ به این مفهوم که تشکیل این گازها در جو و افزایش آن باعث گرمای آب و هوای کره زمین می‌شود. این روند ده‌ها سال است که به لحاظ تئوری شناخته شده و از آغاز دهه 90 میلادی مورد بررسی و مشاهده قرار گرفته است.
با فعالیت‌های جوامع مختلف بشری در شهرها و مناطق مسکونی بزرگ به گاز کربنیک، گازهای دیگر گلخانه‌ای هم اضافه می‌شود. طبق آخرین آمار جامعه دانشمندان سازمان ملل «کمیسیون تحقیقی میان دولت‌ها در باره تغییرات جوی»(IPCC)، سهم گازکربنیک در انعکاس گازهای گلخانه‌ای که از سوی انسان‌ها تولید می‌شوند ۶۱درصد است. متان (CH4) که دومین کاندیدای مهم گازهای گلخانه‌ای است، ۲۰درصد گرمای جو را باعث می‌شود. ۱۹درصد دیگر را گازهای دیگری چون اوزن (O3) که در قشرهای پایینی جو قرار می‌گیرند تشکیل می‌دهند که در واقع پیامد روند سوخت در موتورها و تأسیسات صنعتی است و برخلاف گازکربنیک و متان باوجود اینکه عمرشان کوتاه است اما همواره در جو تشکیل می‌شوند.
تأثیرات گاز گلخانه‌ای متان بیشتر از گازکربنیک است اما خوشبختانه تمرکز این گاز در جو بسیار کم است و بیشتر در آنجاهایی قرار می‌گیرد که وجودشان به اکسیژن وابستگی ندارد: در مرداب‌ها، در مراکز زباله، در آب کنار مزارع برنج، در معده گاوها، در دریاچه‌های راکد و بسته.
خطرناک‌ترین گازمعدنی در رگه‌های معدن زغال سنگ از متان تشکیل شده و درموقع استخراج معادن این گاز بدون مانع به جو وارد می‌شود. همچنین گاز طبیعی هم از متان تشکیل شده است. نشت گاز در موقع حمل‌ونقل و همچنین استخراج گاز طبیعی به افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو کمک می‌کند.
معمولا در بحث‌های بین‌المللی و در مذاکرات درباره محافظت از آب و هوای کره زمین، گازهای گلخانه‌ای درهم خلاصه می‌شوند و متان و گازهای دیگر مسموم‌کننده در رده گاز کربنیک (CO2) ارزش‌گذاری و محاسبه می‌شوند.
مقصر کیست؟
شهرها هر روز توسعه می‌یابند و براساس آخرین پیش‌بینی‌ها تا سال2020 بیش از 70درصد از جمعیت زمین در شهرها زندگی خواهند کرد. این پیش‌بینی اگرچه به معنای توسعه و زندگی مناسب‌تر برای تمام ساکنان کره زمین است اما نگرانی‌‌های غیرقابل انکاری را نیز در بر دارد.
براساس جدیدترین پژوهش‌های مرکز بین‌المللی توسعه و محیط‌زیست سازمان‌ملل‌متحد که در 17فوریه 2011 منتشر شده است، شهرهای نه چندان بزرگ، اصلی‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای روی زمین هستند.
دیوید ساتروایت، کارشناس ارشد بنیاد محیط‌زیست و شهرسازی، در این باره گفت: شهرهای ثروتمند جهان و ساکنان ثروتمندشان باعث تولید میزان غیرقابل تحملی از گازهای گلخانه‌ای می‌شوند. این کارشناس ارشد محیط‌زیست و شهرسازی معتقد است: بیشتر شهرهای آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین سطح پایین تری از سرانه انتشار گازهای گلخانه‌ای دارند. به‌نظر می‌رسد انتشار کم گازهای گلخانه‌ای در این منطقه از جهان همزمان با رشد ثروت یکی از چالش‌های اصلی آنان در اداره شهرهاست.
پژوهش‌های جدید درباره انتشار گازهای گلخانه‌ای نشان می‌دهد که ابرشهرها، اصلی‌ترین مقصران انتشار گازهای گلخانه‌ای نیستند بلکه شهرهای نه چندان بزرگ در حال صنعتی شدن سهم بیشتری از تولید گازهای گلخانه‌ای دارند. محققان به سیاستگذاران شهری این پیشنهاد را می‌دهند که نگاه دقیق‌تری نسبت به الگوی تغییر آب و هوایی داشته باشند. آنها می‌گویند: ابرشهرها بازیگران اصلی در کاهش تغییرات آب و هوایی هستند اما این تغییرات نیاز به توسعه مدیریت شهرها دارد تا ارتباط قوی‌ای با مدیران شهری کشورهای در حال توسعه به‌وجود آید. در این گزارش به 100 شهر از 33کشور جهان اشاره شده است که بیشترین میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را دارند.
در حال حاضر شهرهایی از کشورهای چین و هند در صدر بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گازهای گلخانه‌ای قرار دارند. همچنین بسیاری از شهرهای ایالات‌متحده آمریکا و کشورهای اروپایی نیز در فهرست 100شهر برتر تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای جای گرفته‌اند. این شهرها همچنان نسبت به هشدارهای نهادهای بین‌المللی بی‌توجهند و هر روز با تولید گازهای گلخانه‌ای بیشتر اگرچه به ثروتشان می‌افزایند اما پایان تمدن انسانی روی کره زمین را نیز به نابودی نزدیک‌تر می‌کنند.
طرحی برای مهار نابودی
کره زمین به‌دلیل افزایش گازهای گلخانه‌ای و تغییر الگوی آب و هوایی به‌طور قطع نابود خواهد شد. پیامدهای آن نیز آشکار است؛ گرما، خشکسالی، سیل و توفان و گسترش مناطق بیابانی. شاید تلاش سیاستمداران جهان برای کاهش گازهای گلخانه‌ای بیش از هر چیز اقدامی تبلیغاتی باشد؛ چرا که قرار است تا سال2020 در حدود 80درصد از تولید گازهای گلخانه‌ای کاسته شود. اما آیا این اتفاق رخ خواهد داد؟
طرحی موسوم به طرح B قرار است کشورهای جهان را به کاهش گازهای گلخانه‌ای ترغیب کند؛ طرحی که تاکنون نتوانسته است هیچ‌کدام از کشورهای صنعتی که بیشترین تولید گازهای گلخانه‌ای را در اختیار دارند، مجاب به کاهش تولید این گازها کند. کشورهایی که بیشترین سهم از تولید گازهای گلخانه‌ای را دارند، عمدتا در آسیا و اروپا و آمریکای شمالی قرار دارند و هیچ‌یک از کشورهای آفریقایی را نمی‌توان در این فهرست یافت. حتی شهرهای نه چندان بزرگی که در فهرست آلاینده‌ترین شهرهای جهان هستند عمدتا شهرهایی هستند با سرانه اقتصادی بالا. اما این شهرها و کشورهایشان تا چه اندازه نسبت به کاهش تولید پایبندند.
طرح B راهکارهای متعددی را پیش روی مدیران شهری قرار داده است؛ راهکارهایی در زمینه بهره‌وری بیشتر از انرژی و توصیه‌هایی که می‌تواند زمینه را برای کاهش گازهای گلخانه‌ای فراهم کند. براساس این طرح یکی از مهم‌ترین راه‌های کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای در شهرها، بهره‌وری بیشتر از انرژی است. پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد که تقاضای جهانی برای انرژی تا سال2020 قریب 30درصد رشد خواهد کرد. اما افزایش شدید بهره‌وری انرژی به جهان این امکان را خواهد داد که نه تنها از رشد تقاضای انرژی پیشگیری کند بلکه در واقع تا سال2020 آن‌را به زیر سطح سال2006 کاهش دهد. در واقع انسان‌ها می‌توانند انرژی مصرفی را با جلوگیری از هدررفتن گرما و برق در ساختمان‌ها و فرایندهای صنعتی و با به‌کارگیری لامپ‌ها و وسایل خانگی کم‌مصرف کاهش دهند. همچنین مقادیر عظیمی از انرژی را با بازسازی بخش حمل‌ونقل صرفه‌جویی کنند.
همچنین درصد بالایی از برق و مواد خام جهان صرف ساختمان‌ها می‌شود. تنها در ایالات متحده 70درصد برق مصرفی و نزدیک به 40درصد از انتشار کل گاز کربنیک مربوط به ساختمان‌هاست. بهسازی ساختمان‌ها با عایق‌بندی بهتر و وسایل کارا می‌تواند مصرف انرژی را از 20 تا 50درصد کاهش دهد.
از سویی بسیاری از کارشناسان هشدار می‌دهند که 70درصد از انرژی‌ای که برای روشنایی استفاده می‌شود به‌صورت گرما از دست می‌رود، بنابراین استفاده از لامپ‌های کم مصرف می‌تواند بازخورد سریعی داشته باشد به‌گونه‌ای که انجمن صرفه‌جویی انرژی در اتحادیه اروپا اعلام کرده است که استفاده از لامپ‌های فلورسنت در شهرها و ساختمان‌ها می‌تواند 75درصد در مصرف انرژی بازدهی به‌وجود آورد.یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که طرح B به آن اشاره می‌کند بهینه‌سازی صنعت در شهرهای بزرگ است. در واقع با نوسازی یا بازسازی کارخانه‌هایی که تولید یا انتشار کربن بیشتری دارند، از جمله کارخانه‌های مواد شیمیایی و پتروشیمی و کارخانه‌های فولاد و سیمان، می‌توان فرصت‌های بزرگی را جهت جلوگیری از افزایش تقاضای انرژی ایجاد کرد.
اما نکته مهم طرح B بهینه‌سازی سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی است. طراحان این طرح بر این باورند که با گسترش و بهینه‌سازی سیستم‌های حمل‌ونقل میزان تولید گازهای گلخانه‌ای توسط خودروها کاهش خواهد یافت و شهروندان کمتر از خودروهای شخصی استفاده خواهند کرد. با توجه به اینکه بیش از 50درصد آلایندگی شهرهای بزرگ ناشی از تردد خودروهای شخصی در آن است و با توجه به اینکه بهینه‌سازی سیستم‌های حمل‌ونقل می‌تواند باعث افزایش بهره‌وری در زندگی شهری شود، توصیه جدی به بهبود روش‌های حمل‌ونقلی در شهرهای درحال توسعه یکی از راه‌های کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای در شهرهای بزرگ است.
سیدنی؛ استرالیا
جمعیت سیدنی در حدود 4میلیون و 550هزار نفر است. این شهر با درآمد ناخالص 172میلیارد دلار در سال، بیست‌وششمین شهر ثروتمند جهان است. هر شهروند سیدنیایی سالانه 20تن و 300 کیلوگرم دیاکسیدکربن وارد جو زمین می‌کند. کشور استرالیا نیز یکی از کشورهای بسیار آلاینده جهان است، به‌گونه‌ای که هر شهروند استرالیایی سالانه 25 تن و 750کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند.
بوئنوس آیرس؛ آرژانتین
کشورهای آمریکای لاتین و آفریقا کمترین میزان آلاینده‌ها را تولید می‌کنند. جمعیت بوئنوس‌آیرس 11میلیون و 500 هزار نفر است. درآمد ناخالص این شهر 260میلیارد دلار است. هر شهروند این شهر سالانه 3 تن و 830 کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند. هر شهروند این کشور در هر سال به‌طور متوسط 7 تن و 640کیلوگرم دیاکسیدکربن وارد جو زمین می‌کند.
شانگهای؛ چین
جمعیت شانگهای 12/5 میلیون نفر است. درآمد ناخالص این شهر 140میلیارد دلار است. هر شهروند شانگهایی سالانه 11تن و 700کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند. کشور چین نیز که پرجمعیت‌ترین کشور جهان است، یکی از کشورهای بسیار آلاینده و بزرگ‌ترین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شود. هر شهروند چینی در سال3 تن و 400کیلوگرم دیاکسیدکربن به جو زمین می‌فرستد.
واشنگتن؛ آمریکا
جمعیت واشنگتن 4میلیون و 700هزار نفر است. درآمد ناخالص این شهر 310میلیارد دلار است. هر شهروند واشنگتنی در طول سال19 تن و 700 کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند. ایالات متحده آمریکا نیز بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز گلخانه‌ای جهان است. هر شهروند آمریکایی سالانه 23 تن و 59کیلوگرم دیاکسیدکربن به جو زمین می‌فرستد.
فرانکفورت؛ آلمان
جمعیت فرانکفورت 3میلیون و 800هزار نفر است. درآمد ناخالص این شهر 80میلیارد دلار برآورد می‌شود. هر شهروند این شهر در طول سال13 تن و 700کیلوگرم دی‌اکسید وارد جو کره زمین می‌کند. کشور آلمان نیز با تولید سرانه 11 تن و 620کیلوگرم دیاکسیدکربن، از کشورهای آلاینده جو کره زمین شناخته شده است.
توکیو؛ ژاپن
جمعیت توکیو با حومه در حدود 32میلیون نفر است. درآمد ناخالص این شهر هزار و 200 میلیارد دلار است. هر شهروند توکیویی سالانه 4تن و 90کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند. کشور ژاپن نیز یکی از بنیانگذاران پیمان کیوتو است که براساس آن کشورهای جهان می‌بایست تولید گازهای گلخانه‌ای خود را کم کنند. هر شهروند ژاپنی در هر سال10 تن و 760کیلوگرم دیاکسیدکربن وارد جو کره زمین می‌کند.
تورنتو؛ کانادا
جمعیت تورنتو 5میلیون و 500هزار نفر است. درآمد ناخالص این شهر 230میلیارد دلار است. هر شهروند تورنتویی 11تن و 600کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند. کانادا نیز در کنار سایر کشورهای توسعه یافته از جمله کشورهای آلاینده جو کره زمین است. هر شهروند کانادایی سالانه 22 تن و 650 کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند.
پاریس؛ فرانسه
جمعیت پاریس در حدود 10میلیون و 500هزار نفر است. درآمد ناخالص این شهر 470میلیارد دلار برآورد می‌شود. این شهر یکی از ثروتمندترین شهرهای جهان است. هر شهروند پاریسی سالانه 5تن و 200 کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند. هر شهروند کشور فرانسه به‌طور میانگین 8 تن و 680کیلوگرم دیاکسیدکربن تولید می‌کند.