در چند سال اخیر همتی جانانه صرف شده و می‌شود تا بخشی از میراث شفاهی و ناملموس فرهنگی و هنری ایران در یونسکو به ثبت برسد. نخستین جرقه‌ها را در این زمینه کشورهای دیگر زدند، به خصوص کشورهای همسایه که سعی داشتند مواریث ایرانی را به نام خود به ثبت برسانند.همین کار سبب شد تا رقابتی ناخواسته در بگیرد و این البته امری برکت‌خیز بود ،چرا که ایرانیان فرهنگ‌دوست هم دامن همت به کمر زدند و هر کدامشان در بخشی از این کار مشارکت کرده و آن را با همکاری با نهادهای دولتی این حوزه به یونسکو رساندند.
از جمله این تلاش‌ها ، کوشش دکتر هومان اسعدی رئیس سابق کانون پژوهشگران خانه موسیقی بود که البته در زمینه موسیقی‌پژوهی چهره‌ای شناخته شده است و ایده اصلی ثبت ردیف را او به خانه موسیقی داد.
بهروز وجدانی دیگر مولف موسیقی است که در این زمینه تلاش کرده است و پرونده«موسیقی بخشی‌های خراسان» را با همکاری جمعی از اهالی موسیقی به یونسکو ارسال کرده و به ثبت رسانده است. او در این گفت و گو جزییات دقیق و کارشناسانه‌‌ای را درباره چگونگی تهیه مقدمات این کار تا انجام و به ثبت رسیدنش بیان می‌کند.
- از چه زمانی ایده ثبت موسیقی بخشی‌های خراسان به ذهن شما رسید؟
د رتابستان 88 که مصادف بود با ابتدای دور دوم ثبت آثار«فهرست نمونه میراث فرهنگی ناملموس» یونسکو این تصمیم گرفته شد. در این زمان بخش میراث فرهنگی ناملموس سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری مشغول شناسایی و تصویب موضوع‌های شاخص حوزه میراث فرهنگی ناملموس کشورمان بود.موضوع ارسال پرونده«موسیقی بخشی‌های خراسان» از یافته‌ها و پیشنهادات اینجانب بود که به تصویب واحد ذیربط در میراث فرهنگی رسید و سپس تهیه مدارک و تمام مطالب و مستندات این پرونده نیز به اینجانب سپرده شد.
- به نظر شما موسیقی بخشی‌های خراسان ظرفیت چنین کار و پیشنهادی را داشت؟
به نظر من نه تنها «موسیقی بخشی‌های خراسان» بلکه سایر موسیقی‌های قومی و عشایری ایران نیز ظرفیت ثبت در «فهرست نمونه میراث فرهنگی ناملموس» یونسکو را دارند،ولی طبق مقررات اعلام شده هیچ کشوری نمی‌تواند تعداد بیشماری از آثار ونمادهای میراث فرهنگی ناملموس خود را در یک دور به ثبت برساند. از این رو در هر دور ثبت برای کشور فقط چند اثر در نظر گرفته شده است و تعداد آثار به تمام کشورهای عضو کنوانسیون قبلا اعلام می‌شود.
- چه جلسات و بحث‌هایی در زمینه چگونگی ثبت این اثر مطرح شد؟
معمولا تصمیم‌گیری نهایی در خصوص آثاری که قرار است به یونسکو پیشنهاد شود، در چند جلسه کارشناسی و مدیریتی در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گرفته می‌شود و بعدا یک یا چند اثر برگزیده می‌شوند. در مراحل بعدی برای هر پرونده فردی کارشناس تعیین می‌شود تا این فرد بر اساس ضوابط و مقررات اعلام شده یونسکو شروع به تکمیل پرونده و تحویل آن به واحد ذیربط سازمان فوق گردد. تعداد و ساعت‌های این جلسات به عوامل بسیاری بستگی دارد.
در زمینه پرونده موسیقی بخشی‌های خراسان کارشناسان مربوطه چندین ساعت صرف وقت کردند و روی تمامی مدارک و مواد و اسناد و چگونگی انتخاب عکس‌ها و فیلم کار کردند و ترجمه‌ها را هم دقیق مورد بررسی قرار دادند.
- آقای وجدانی!دقیقا چه افراد وکارشناسانی با شما در این طرح همکاری داشتند؟
آقایان هوشنگ جاوید و مجتبی قیطاقی که چندین سال است در امور پژوهشی و اجرایی موسیقی بخشی‌های خراسان تلاش کرده‌اند با علاقه‌مندی و پشتکار قابل تحسینی، عکس‌ها و فیلم‌ها و مطالب مورد نیاز را در اختیار اینجانب گذاشتند که جا دارد همین جا از هر دوی این عزیران قدردانی کنم.
آقای محمد یگانه(فرزند شادروان حاج حسین یگانه بخشی صاحب‌نام شمال خراسان) نیز این اجازه را به بنده دادند که از کلاس درس دوتار و آواز ایشان که در مشهد دایر است عکاسی و فیلمبرداری کنم که به نوبه خود در تکمیل و متنوع کردن مطالب پرونده ارسال شده به یونسکو بسیار موثر بود.
- میراث فرهنگی چه کمک‌هایی در این زمینه انجام داد؟
از آنجا که این سازمان به عنوان نماینده رسمی و دولتی جمهوری اسلامی ایران در حوزه‌های میراث فرهنگی مادی و غیرمادی(ناملموس یا معنوی)شناخته شده، لذا هر گونه تصمیم‌گیری و سفارش تهیه پرونده و ارسال به عهده این سازمان است.
- چرا به جای موسیقی نواحی ایران به سمت ثبت قسمتی از موسیقی نواحی کشورمان رفتید؟
من با آگاهی کامل از مفاد مندرج در ماده یک «مقاصد کنوانسیون حفظ میراث فرهنگی معنوی» به سمت انتخاب و پیشنهاد«موسیقی بخشی‌های خراسان» رفتم. در قسمتی از این ماده آمده است:« تضمین احترام به میراث فرهنگی ناملموس جوامع، گروه‌ها و افراد ذیربط و ارتقاء آگاهی محلی، ملی و بین‌المللی از اهمیت میراث فرهنگی ناملموس و تضمین درک و قدردانی متقابل از‌آن»
قاعده این است که ثبت آثار میراث فرهنگی ناملموس بایستی غیرکلی،جزیی و شفاف باشد.از این رو انتخاب«موسیقی بخشی‌های خراسان» به عنوان قسمتی از یک مجموعه یعنی بخشی از میراث موسیقایی کشورمان که در منطقه‌ای شناخته شده مثل شمال خراسان رواج پیدا کرده است، با اهداف و سیاست‌های یونسکو کاملا موافقت داشت. در آن لحظه این فکر و برنامه وجود داشت که موسیقی دیگر اقوام ایرانی نیز در مراحل بعدی ثبت شوند.
- در ارائه این طرح به یونسکو روی چه نکاتی تاکید شد و چه مدارکی را به آنها ارائه دادید و اصولا این طرح باید از چه استانداردهایی برخوردار باشد؟
موضوعات،شیوه بیان،هدف از ارائه مطالب،تعداد کلمات، مدارک صوتی و تصویری، مدارکی که نشانگر حمایت و رضایت انجمن‌ها، گروه‌ها و یا افراد شناخته شده از تهیه و ارسال پرونده، مطالب زیرنویس عکس‌ها و متن انگلیسی فیلم و ده‌ها ضابطه و معیار از سوی یونسکو به کشورهای عضو که قرار است پرونده‌ای را تکمیل و ارسال کنند،اعلام شده است. حتی نکات فنی صرف عکاسی نیز بیان شده که کشورها موظفند عکس‌ها، تصاویر، مدارک صوتی و تصویری خود را با توجه به این معیارها تهیه کنند.
می‌توانید مثالی هم بزنید ودقیق‌تر وریزتر توضیح دهید؟
برای نمونه هر پرونده‌ای بایستی 10 قطعه عکس، 10 دقیقه فیلم صدادار حاوی زیر نویس انگلیسی و متن داشته باشد. اگر چه بیشتر از تعداد فوق مورد کارشناسی و ارزیابی کارشناسان یونسکو قرار نمی‌گیرند، ولی برای وضوح بیشتر و شفاف‌سازی بیشتر می‌توان تعداد عکس‌ها را تا 30 قطعه و فیلم را تا یک ساعت نیز افزایش دادو در مورد موضوعاتی مثل موسیقی می‌توان 60 دقیقه صوت مربوطه به اثر را نیز ارسال داشت. مدارک مکتوب نیز بایستی ساده، روان، شفاف، سرشار از عباراتی در ترغیب به صلح و دوستی و گفت وگو و آشتی بین اقوام وملل باشد. نباید از واژه‌ها وعباراتی استفاده کرد که نظم یک قوم و جامعه را در سطح ملی و منطقه‌ای و بین‌المللی برهم می‌زند و اسباب کدورت و دشمنی بین مردم می‌شود. احترام به تنوع فرهنگی و ارتقای روحیه همکاری و دوستی و پاسداری از خلاقیت‌ها و نبوغ بشری از جمله مواردی هستند که یونسکو به آنها اعتقاد دارد. در مجموع مطالب و مدارک یک پرونده پیشنهادی بایستی به گونه‌ای باشد که استمرار یک سنت و میراث را در بین مردم نشان دهد. در عکس‌ها و فیلم ارسالی «موسیقی بخشی‌های خراسان» این موارد کاملا رعایت و سعی شد نمونه‌هایی از دوتارنوازی و خوانندگی بخشی‌های سالخورده،میان‌سال،جوان و نوجوان نیز به صورت عکس و فیلم برای یونسکو ارسال شود که کوتاه،گویا و متنوع باشند. مطالب کتبی نیز به گونه‌ای انتخاب شدند که مکمل مدارک تصویری بوده و در مجموع فرهنگ موسیقایی و زندگی بخشی‌های خراسان را نشان می‌دادند.
- در اجرای این طرح با چه موانع و مشکلاتی روبرو بوده‌اید؟
کمبود امکانات و زمان کافی،گستردگی موضوع،دشواری تهیه مدارک صوتی و تصویری، کسب رضایت‌های کتبی از مجریان و نهادهای ذیربط دولتی ،مشکل بودن در رساندن معنا و تفهیم مطالب به کارشناسان اروپایی یونسکو و پیچیدگی‌هایی که در ضبط، ثبت، مستندسازی ومشکلات استودیویی و پاسخ دادن به سوالات کیفی و بسیار فنی کارشناسان یونسکو از جمله دشواری‌های این کار است که سبب شد تا حدود شش ماه از وقت اینجانب برای این پرونده از ابتدا تا انتها صرف این کار شود که خوشبختانه با ثبت این اثر در «فهرست نمونه میراث فرهنگی ناملموس» یونسکو در آبان امسال(1389) زحمت‌های اینجانب و افرادی که در جریان تهیه و تدوین این پرونده بودند به ثمر نشست.
- ارائه نمونه‌های صوتی و یا تصویری در این کار قطعا باید از چهره‌های شاخص همان بخش صورت گیرد ،آیا در این کار چنین استانداردهایی رعایت شد؟
بخشی‌های خراسان در مناطق شمالی این استان پهناور شامل قوچان، شیروان،بجنورد،دره‌گز،اسفراین و ... زندگی می‌کنند. برای تهیه مدارک صوتی و تصویری این پرونده سعی شد به این مناطق سفر کنم و از آرشیو صوتی و تصویری آقایان هوشنگ‌جاوید و مجتبی قیطاقی نیز بهره‌مند شوم تا در پرونده‌ای که به یونسکو ارائه می شود از شاخص‌ترین چهره‌های بخشی‌های خراسان مثل حاج قربان سلیمانی و پسرش علیرضا سلیمانی،حاج حسین یگانه و فرزندش محمد یگانه، سهراب بخشی، غلامرضا آلمه جوقی،خانواده ولی‌نژاد، رمضان بردری،مجتبی قیطاقی، مسعود خضری و چند نفر بخشی نوجوان نیز استفاده شود.
ضمنا برای نشان دادن استمرار این سنت و تنوع جنسی، سنی و شغلی مجریان این موسیقی از شاگردان کلاس استاد محمد یگانه نیز درحد ضرورت استفاده شد. با توجه به شغل اصلی بخشی‌های خراسان که کشاورزی است ، سعی شده شغل کشاورزی و محل زندگی بخشی‌ها که در روستاهاست،به گونه‌ای مناسب در فیلم گنجانده شود که فضای واقعی زندگی اجتماعی و هنری بخشی‌ها نیز به بیننده القاء شود.
- با توجه به این که چنین طرحی در قالب حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس(معنوی) قرار می‌گیرد، اندکی در این زمینه سخن بگویید؟
ذکر این واقعیت اهمیت بسیاری دارد که توجه به میراث فرهنگی ناملموس یا معنوی و انعکاس آن در اسناد بین‌المللی بویژه، در ادبیات یونسکو از سابقه‌ای کوتاه برخوردار است که به گونه‌ای که این توجه و نگرش حتی در جهان در مقایسه با میراث فرهنگی ملموس یا مادی پدیده‌ای بسیار جدید است. البته در چند دهه گذشته تعدادی توصیه‌نامه، برنامه،اعلامیه و کنوانسیون بین‌المللی در این حوزه توسط یونسکو به تصویب رسیده است که منجر به تدوین مفاد«کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس» سال 2003 شد. جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 2 فروردین 1385 (23 مارس 2006) به این کنوانسیون ملحق شد و در نتیجه از آن تاریخ به بعد تمام مفاد این کنوانسیون 40 ماده‌ای برای کشورمان نیز به منزله قوانین ملی شمرده شده و لازم‌الاجرا گردید.
آنطور که در ماده 16 از فصل چهارم این کنوانسیون آمده کشورهای عضو یونسکو می‌توانند آثار میراث فرهنگی ناملموس خود را در «فهرست نمونه» و یا «نیازمند حراست فوری» به ثبت رسانند و آنها را همانند سایر میراث‌های بشری از حمایت‌های بین‌المللی برخوردار سازند. در نخستین دور اجرای این کنوانسیون در سال 1388 کشورمان دو اثر زیر را به ثبت رساند:
1- «مجموعه مراسم نوروز» به عنوان میراث فرهنگی ناملموس مشترک بین کشورهای حوزه نوروز.
2- ردیف‌های موسیقی سنتی ایران
در دومین دور ثبت آثار میراث فرهنگی ناملموس 5 اثر به ثبت رسیدند،که یکی از‌آنها«موسیقی بخشی‌های خراسان» بود که در آبان 1389 رسما در فهرست نمونه میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید و به عنوان میراث بشری شمرده شد.
چند پرونده دیگر نیز از سوی ایران برای ثبت در دور سوم میراث فرهنگی ناملموس بشری به یونسکو ارسال شده‌اند که قبول و رد آنها در سال آینده اعلام خواهد شد.