آنچه امروز در موضوع گردشگری زیر آب یا ایجاد موزه‌های زیر آب در جهان پدید آمده است، معلول برنامه‌ریزی‌های صحیح و اقدامات قانونی و اصولی دارندگان چنین جاذبه‌های تفریحی و مطالعاتی است.
این مطلب برگرفته از دیدگاهی است که با نگاه به کنوانسیون‌های جهانی درخصوص میراث فرهنگی موجود در اعماق آب‌ها و در بستر دریاها سعی در بیان کردن گوشه‌ای از تلاش‌ها برای پاسداری و حفاظت از میراث به زیر آب رفته کشورها دارد. میراث فرهنگی زیر آب مشتمل بر آثاری است که نه به شکل مصنوعی به دریاها ریخته شوند و نه شامل محوطه‌هایی می‌شود که به بهانه توسعه به زیر آب رفته‌اند. این مطلب بیانگر رویکردی میراث محور در تصمیم‌گیری‌هایی است که سازمان‌های جهانی با وضع قوانین تشویق‌کننده، دولت‌ها را در نگهداری و حفاظت از میراث به عمق آب رفته خود ترغیب میکند.
واژه میراث فرهنگی برای عموم مردم ایران آشناست و در این سال‌های اخیر عبارت‌هایی همچون میراث طبیعی و میراث معنوی نیز زیاد شنیده می‌شوند، با این حال هنوز عبارت‌هایی وجود دارند که مفهومشان حتی برای دوستداران و کارشناسان میراث فرهنگی، به روشنی مشخص نیست. از این جمله می‌توان به میراث دیجیتال، میراث منقول و میراث زیر آب اشاره کرد.
میراث فرهنگی زیر آب شامل همه آثار فرهنگی و تاریخی با ویژگی‌های باستان‌شناختی است که برای مدتی حداقل یکصدسال زیر آب قرار داشته‌اند یا هنوز هم زیر آب هستند.
غنای میراث فرهنگی زیر آب اغلب دست کم گرفته می‌شود. در قرون گذشته محوطه‌های باستان‌شناسی روی زمین، اطلاعات بسیاری را از توسعه تمدن‌ها به ما ارزانی داشته‌اند، اما اقیانوس‌ها که بخش وسیعی از سیاره ما را دربرگرفته‌اند هنوز اسرارشان را حفظ کرده‌اند.
میراث زیر آب می‌توانند اطلاعات منحصر به فردی از زندگی اجدادمان به ما ارائه کنند. از طرفی ویرانه‌های شهرهای گمشده در میان امواج و زیر آب بسیار بهتر از سایت‌های باستان‌شناسی روی زمین حفظ شده است.
در این میان، موضوع نگران‌کننده این است که سرقت میراث فرهنگی زیر آب و تخریب آنها به سرعت در حال افزایش است. بنابراین تهدیدات جدی با هدف محروم کردن بشر از این میراث، به تازگی نمایان شده است.
امواج، ویرانه‌های باقی مانده را برای قرن‌های متمادی حفظ کرده‌اند ولی پیشرفت تکنولوژی غواصی، میراث زیر آب را بیشتر در دسترس و در نتیجه آسیب‌پذیر ساخته است. اکنون دیگر با شکار گنج‌های زیر آب، غارتگری میراث باستانی تنها به محوطه‌های باستانی روی زمین محدود نمی‌شود.
اگرچه بسیاری از دولت‌ها در رابطه با حفظ میراث فرهنگی روی زمین، بسیار خوب عمل کرده‌اند ولی، میراث معنوی زیر آب خود را همچنان محافظت نشده باقی گذاشته‌اند. به همین منظور کنوانسیون یونسکو در حمایت از میراث فرهنگی زیر آب در کنفرانس عمومی آن سازمان در سال 2001، به تصویب رسید. قصد این کنوانسیون آن است که دولت‌ها را برای حفظ میراث فرهنگی زیر آب در کشور خود تشویق و فعال کند.
خط‌مشی کنوانسیون 2001
خط‌مشی‌هایی که کنوانسیون 2001 به آن اشاره کرده مشتمل بر مواردی همچون ارائه مجموعه‌ای از اصول اساسی برای حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب، ارائه جزئیات سیستم همکاری دولت‌ها و ارائه قوانین عملی شناخته‌شده به منظور تحقیق در زمینه میراث فرهنگی زیر آب است.
اصول اصلی کنوانسیون 2001 ولی در موضوعات زیر تعریف شده است:
- تعهد به حفظ میراث فرهنگی زیر آب که در این بخش کشورهای عضو می‌بایستی میراث فرهنگی زیر آب را حفظ و بر این اساس فعالیت کنند. این بدان معنی نیست که دولت‌ها به انجام کاوش‌های باستان‌شناسی ملزم هستند، بلکه آنها تنها باید با توجه به توانایی‌های خود اقدامات لازم را انجام دهند.
- کنوانسیون، انجام تحقیقات علمی و دسترسی عمومی به میراث فرهنگی زیر آب را تشویق میکند.
- حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب (در همان محل اصلی) باید به‌عنوان نخستین گزینه قبل از اجازه‌دادن یا درگیرشدن در هر نوع فعالیت دیگری در نظر گرفته شود.
این کنوانسیون همچنین بازیابی اشیاء به منظور انجام همکاری برای حفاظت و کسب دانش در رابطه با میراث فرهنگی زیر آب را نیز اجازه داده است.
بدون سودجویی تجاری
کنوانسیون 2001 سازمان یونسکو تصریح میکند که میراث فرهنگی زیر آب نباید مورد سوءاستفاده اقتصادی قرار بگیرند یا احتکار شوند. همچنین این میراث نباید به صورت غیرقابل بازگشت پراکنده شوند.
این مقررات با همان اصول اخلاقی منطبق هستند که اکنون برای میراث فرهنگی روی زمین نیز مصداق دارد. بنابراین نباید اینگونه برداشت شود که این قوانین از تحقیقات باستان‌شناسی یا دسترسی گردشگران درخصوص میراث فرهنگی زیر آب جلوگیری به‌عمل می‌آورند.
آموزش و انتشار اطلاعات
بسیاری از کشورها هنوز به اندازه کافی برای باستان‌شناسی زیر آب آموزش ندیده‌اند. بنابراین کنوانسیون یونسکو آموزش باستان‌شناسی زیر آب، انتقال فناوری و به اشتراک‌گذاشتن اطلاعات را نیز تشویق کرده است.
نکته مهم این است که کنوانسیون مصوب سال 2001 یونسکو نه مالکیت آثار باستانی را تنظیم میکند و نه برای تغییر حق حاکمیت کشورها (بر میراث فرهنگی زیر آب) اقدامی انجام می‌دهد.
یونسکو در حال حاضر به منظور ترویج حمایت و حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب، سمینارهایی برگزار میکند و آموزش‌هایی نیز ارائه می‌شود. فدراسیون جهانی میراث فرهنگی زیر آب نیز شکل گرفته و کمیته‌‌های میراث فرهنگی زیر آب فعالیت خود را آغاز کرده‌اند. حتی برای میراث فرهنگی زیر آب، قوانین میراث در خطر نیز تبیین شده است.
با یک جست‌وجوی ساده می‌توان دریافت که کشورهایی همچون کانادا، ترکیه، مصر، اندونزی، فرانسه،آمریکا و... میراث فرهنگی زیر آب را جدی گرفته‌اند و اجرای پروژه‌هایی به منظور مطرح کردن این نوع میراث را در دستور فعالیت‌های خود قرار داده‌اند.
کانادا در همین مسیر حتی کشتی تایتانیک را به‌عنوان یک میراث فرهنگی زیر آب به ثبت رسانده است. تایتانیک یک کشتی بخار به طول 265متر بود که در 15آوریل 1912 در حالی‌که از کشور انگلستان به سمت آمریکا می‌رفت در اقیانوس آتلانتیک غرق شد و بیش از 1500نفر در آن حادثه جان خود را از دست دادند.
ایران نیز به احتمال بسیار قوی از میراث فرهنگی زیر آب برخوردار است ولی تاکنون تلاشی برای معرفی و حفاظت از این نوع میراث از سوی سازمان‌های متولی مشاهده نشده است. شاید بتوان اینطور هم از جنبه طنز گفت که حتی اگر ما از میراث فرهنگی زیر آب نیز برخوردار نباشیم با اتفاق‌های صورت گرفته متوجه هستیم که برخی دستگاه‌ها برای به وجود آوردن میراث زیرآب تلاش جدی از خود نشان می‌دهند.
ساخت سدها، بسیاری از روستاها و سایت‌های باستانی را به زیر آب فرو برده و قرار است باز هم این اتفاق بیفتد. بنابراین می‌توان امیدوار بود که در یکصد سال آینده، ایران نیز از میراث فرهنگی زیر آب برخوردار شود. احتمالا به همین دلیل است که سازمان میراث فرهنگی با ساخت سدها مخالف نیست و مجوز آبگیری سدها را در نشست‌های مشترک با مجریان سدساز اعلام میکند.
منبع: میراث خبر