سونامی اخیر ژاپن که در پی بروز زمین‌لرزه در این کشور به وقوع پیوست، حقایقی را پیش روی جامعه جهانی قرار داده است. اینکه چگونه موج‌های کشنده سونامی به وجود می‌آیند، علائم هشداردهنده چیست و یا اینکه چگونه بایستی نسبت به تهدیدات سونامی عکس‌العمل نشان داد؛ همه و همه از مسائل مهمی است که آگاهی نسبت به آنها برای جامعه جهانی ضروری است.
زمین‌لرزه 9 ریشتری ژاپن که سونامی را نیز به‌دنبال داشت، در روز جمعه 11ماه مارس سال 2011 ( 2 اسفندماه سال 1389) در نزدیکی سندایی در استان میاگی به وقوع پیوست. مرکز سطحی زمین‌لرزه در 130کیلومتری شرق شبه‌جزیره اوشیکا ناحیه توهوکو گزارش شده است. در تاریخ یک‌آوریل سال 2011 (12فروردین ماه سال 1390) دولت ژاپن این فاجعه را بزرگ‌ترین زمین‌لرزه در شرق ژاپن خواند. زمین‌لرزه توهوکوی ژاپن، یکی از 5زلزله‌ای است که در جهان به‌عنوان قدرتمندترین زمین‌لرزه‌ها از زمان آغاز ثبت شدت زلزله‌ها در سال 1900 میلادی تاکنون به ثبت رسیده است. سونامی عظیمی که سواحل شرقی ژاپن را درنوردید نیز یکی از بزرگ‌ترین نمونه‌هایی بوده که تاکنون به ثبت رسیده است.
ظرف چند ساعت، سونامی به هاوایی رسید. علائم هشداردهنده در سراسر اقیانوس آرام از آمریکای جنوبی گرفته تا آمریکا، کانادا و آلاسکا به نمایش درآمد. ارتفاع امواج سونامی ژاپن را در استان میاگی 10متر (33 فوت) تخمین می‌زنند. این امواج تنها ظرف چند دقیقه سواحل ژاپن را در نوردیدند. نفوذ امواج به خشکی در برخی موارد حتی بیش از 10 کیلومتر ( 6 مایل ) بوده است.
چندین ساعت پس از وقوع این فاجعه در ژاپن، موج‌هایی کوتاه‌تر به سواحل برخی کشورها رسیدند. دولت ژاپن تاکنون مرگ 12915 نفر را تأیید کرده است، این در حالی است که 4711نفر مجروح و 14921نفر مفقود شده‌اند. تعداد 125هزار واحد مسکونی به‌طور کامل تخریب شده است. خسارت این فاجعه باورنکردنی است. بسیاری از زیرساخت‌ها اعم از جاده‌ها، خطوط ریلی و... آسیب دیده‌اند.
در شمال شرقی ژاپن 4/4میلیون خانوار برق و 1/5میلیون خانوار آب مصرفی خود را از دست داده‌اند. در تاریخ 18مارس سال 2011 (27 اسفند سال 1389) یوکیو آمانو، دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، خطر رآکتورهای هسته‌ای ژاپن را بسیار جدی خواند. ساکنان اطراف رآکتورها، مجبور به ترک محل سکونت خود شدند؛ محدوده تخلیه برای رآکتور شماره یک، 20کیلومتر و برای رآکتور شماره 2، 10کیلومتر تعیین شده است، این در حالی است که دولت ژاپن در تاریخ 11آوریل (22فروردین ) تصمیم گرفت تا محدوده وسیع‌تری را تخلیه کند. بانک جهانی در تاریخ 21ماه مارس (یک‌فروردین) خسارت ناشی از زمین‌لرزه و سونامی را بین 122 الی 235بیلیون دلار آمریکا برآورد کرد، اما دولت ژاپن این رقم را بالغ بر 309بیلیون دلار هم تخمین زده است. کابوس سونامی هنوز در ژاپن و کشورهای آسیای جنوب شرقی تمام نشده است. در تاریخ 7آوریل سال 2011 (18فروردین سال 1390) مجددا زلزله‌ای به بزرگی 7/4ریشتر شمال شرقی ژاپن را لرزاند. این اتفاق مجدداً در تاریخ یک‌آوریل (22 فروردین) تکرار شد و این بار بزرگی زلزله 7/1 ریشتر بود. زمین‌لرزه‌های اخیر برای بار دیگر، وحشت از وقوع سونامی را زنده کرده‌اند. حال این سؤال مطرح می‌شود که حقیقتا سونامی چیست ؟
• سونامی مجموعه‌ای از امواج عظیم است که به واسطه زمین‌لرزه‌های زیرآبی شکل می‌گیرد. تغییرات عمده هواشناسی به ندرت بر شکل‌گیری سونامی تأثیر‌گذارند.
• دانشمندان نشانه‌هایی از تصادم یک شهاب سنگ آسمانی با زمین را در 3/5 بیلیون سال پیش پیدا کرده‌اند. آنها معتقدند که این شهاب سنگ چندین بار به زمین متمایل شده است و احتمالا این نزدیکی منجر به وقوع یک سونامی در مقیاس عظیم شده است؛ سونامی‌ای که همه‌چیز را به جز بلندترین کوه‌ها به زیر آب فرو برده است. بنابراین خطوط ساحلی قاره‌ها به نحوی بارز تغییر کرده و حیات روی خشکی نیز تقریباً نابود شده است.
• حرکت بسیار شدید بستر دریا قابلیت ایجاد یک تغییر اساسی را دارد و حتی می‌تواند ناگهان حجمی انبوه از آب را جابه‌جا کند. پس یک زمین‌لرزه اگر نیروی کافی را داشته باشد می‌تواند منجر به بروز سونامی شود.
• سونامی یک لغت ژاپنی است و در حقیقت وقوع سونامی‌ها در ژاپن یک امر متعارف است. در سده‌های اخیر چندین هزار ژاپنی توسط سونامی قربانی شده‌اند.
• سونامی یک موج تنها نیست بلکه مجموعه‌ای از امواج است که تحت عنوان قطار سونامی شناخته می‌شوند. نخستین موج در سونامی لزوما مخرب‌ترین نیست.
• سونامی‌ها امواج جذر و مدی نیستند.
• امواج سونامی می‌توانند تا 60مایل (100کیلومتر) هم درازا داشته باشند؛ حتی ممکن است موج‌ها یک ساعت هم با هم فاصله داشته باشند. موج‌های سونامی قابلیت آن را دارند که از اقیانوس‌ها بگذرند بدون‌اینکه انرژی زیادی از دست بدهند. سونامی اقیانوس هند در سال 2004 توانست 3000مایل (حدودا 5000کیلومتر) را تا آفریقا طی کند و با انرژی کافی به مقصد برسد؛ انرژی‌ای که باعث مرگ هزاران انسان و نابودی اموال بی‌شماری شد.
• دانشمندان می‌گویند که در سال 1700 میلادی زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 9ریشتر در شمال‌غربی اقیانوس آرام رخ داده و منجر به شکل‌گیری یک سونامی عظیم شده است؛ سونامی‌ای که بروز سیلاب و آسیب‌های فراوان را در سواحل ژاپن به همراه داشته است.
• لازم است بدانید که سرعت سونامی دست کمی از سرعت جت‌ها ندارد. در جاهایی که عمق اقیانوس زیاد می‌شود، سونامی می‌تواند به نحوی نامحسوس روی سطح حرکت کند. سرعت سونامی در این حالت بیشتر از 500مایل در ساعت (800 کیلومتر در ساعت) است و با این سرعت سونامی می‌تواند ظرف یک روز و حتی کمتر، از اقیانوس عبور کند. دانشمندان می‌توانند بر اساس اطلاعاتی نظیر عمق آب، مسافت و زمان وقوع سونامی در یک مکان مشخص به مسائل دیگری مانند زمان رسیدن سونامی به سایر نقاط پی ببرند.
• در میان اقیانوس ممکن است بلندی سونامی کمتر از یک‌فوت (30 سانتی‌متر) روی سطح باشد و درست به همین دلیل است که توجه دریانوردان را به خود جلب نمی‌کند. اما انرژی امواج سونامی به‌سرعت در طول اقیانوس جابه‌جا می‌شود. حتی برخی اوقات سرعت سونامی از جت هم بیشتر است. زمانی که سونامی به آب‌های کم‌عمق و نزدیک ساحل می‌رسد، از سرعتش کاسته می‌شود. بخش فوقانی موج سریع‌تر از بخش زیرین حرکت می‌کند و این باعث می‌شود که آب به نحوی شگرف رو به بالا صعود کند.
• ساختارهای زمین‌شناسی نظیر صخره‌ها، خلیج‌ها، ورودی‌های رودخانه و حتی ساختارهای زیرآبی ممکن است تا حدی انرژی سونامی را تحلیل ببرند. سونامی در برخی جاها باعث می‌شود که سطح آب دریا تنها چند اینچ یا فوت بالا بیاید، اما در حقیقت سونامی به خاطر موج‌های بزرگی که ایجاد می‌کند شناخته شده است؛ موج‌هایی که گاه ارتفاعشان به 100فوت (30 متر) هم می‌رسد. بیشتر سونامی‌ها سطح آب را بیشتر از 10فوت (3متر) بالا نمی‌برند. گزارش‌ها حاکی از آن است که سونامی اقیانوس هند در دسامبر سال 2004 در برخی قسمت‌ها امواجی به ارتفاع 30فوت (9 متر) ایجاد کرد. شاهدان امواجی بزرگ و سریع را تشریح می‌کنند که به شدت هرچه تمام‌تر از اقیانوس به سمت ساحل هجوم آورده‌اند.
• سیل ناشی از سونامی می‌تواند به راحتی و با حداکثر نیرو وارد خشکی شود. جالب است بدانید که سونامی‌ها لزوما به خشکی نمی‌رسند. نمی‌توان گفت که آنها مجموعه‌ای از امواج کوبنده بزرگ هستند که الزاماً مقصد نهایی‌شان خشکی است. در واقع آنها بیشتر شبیه یک جذر خیلی سریع عمل می‌کنند با این تفاوت که آنها جذر نیستند. سونامی ممکن است با تلاطم‌های بیشتر زیرآبی همراه باشد؛ تلاطم‌هایی که مردم را به دام می‌اندازند و اجسام سنگین را به دور خود می‌گردانند. تمامی سواحل می‌توانند به نوعی در معرض سونامی قرار گیرند.
• اکثر شاهدان می‌گویند که صدای سونامی شبیه به صدای حرکت یک ترن باری است.
• سونامی اقیانوس هند را در سال 2004 می‌توان جزو یکی از مخرب‌ترین سونامی‌ها قلمداد کرد. بیشتر از 200هزار نفر در اثر این سونامی جان خود را از دست دادند و عده کثیری از آنها با امواج سونامی به دریا کشیده شدند. سونامی جنوب چین در سال 1782 یکی از مخرب‌ترین سونامی‌هایی بود که مرگ 40هزار نفر را به‌دنبال داشت. این سونامی در پی زلزله‌ای که جنوب چین را لرزاند، به وقوع پیوست. در سال 1883 حدودا 36500نفر به واسطه سونامی جنوب جاوه، جان خود را از دست دادند. این سونامی نیز در پی فوران کوه آتشفشان کراکاتوا در اندونزی به وقوع پیوست. در شمال شیلی نیز بیشتر از 25 هزار نفر در اثر سونامی سال 1868 جان باختند.
• بر اساس گزارشات سازمان جوی و اقیانوسی ایالات متحده آمریکا نواآ، اقیانوس آرام یکی از محدوده‌هایی است که سونامی‌ها در آن به شدت فعال هستند. اما در واقع سونامی‌ها در جاهای دیگر نظیر دریای کارائیب و مدیترانه، اقیانوس هند و اقیانوس اطلس شکل می‌گیرند و سپس به اقیانوس آرام می‌رسند. از نمونه سونامی‌های اقیانوس اطلس می‌توان به سونامی‌ای که با زمین‌لرزه سال 1775 لیسبون همراه شد، اشاره کرد. این فاجعه مرگ بیشتر از 60هزار نفر را در پرتغال، اسپانیا و آفریقای شمالی به‌دنبال داشت. زمین‌لرزه فوق‌الذکر سبب شد که سونامی شدیدی با امواج بلند به ارتفاع تقریبی 23 فوت (7 متر) در دریای کارائیب رخ دهد.
• کارائیب رسما از سال 1498 تاکنون، 37بار مورد اصابت امواج سونامی قرار گرفته است. برخی از این سونامی‌ها محلی هستند و برخی در نتیجه وقایعی در دوردست نظیر زمین‌لرزه سال 1775 که در نزدیکی پرتغال رخ داد. تاکنون سونامی‌های کارائیب در مجموع جان 9500 نفر را گرفته‌اند.
• پس از زمین‌لرزه ازمیر در سال 1999، امواج بزرگ سونامی در دریای مرمره واقع در ترکیه نیز شکل گرفت.
علائم هشداردهنده
• زمین‌لرزه یک هشدار طبیعی جهت احتمال وقوع سونامی است. اگر یک زمین‌لرزه شدید را حس کردید، به هیچ‌وجه نزدیک ساحل نمانید. اگر شنیدید که احتمال زمین‌لرزه در مکانی وجود دارد، آگاه باشید که احتمال وقوع سونامی هم وجود دارد. پس حتما به رادیو و تلویزیون گوش دهید تا اطلاعات بیشتری کسب کنید. به خاطر داشته باشید که زمین‌لرزه می‌تواند احتمال حرکت امواج کشنده را افزایش دهد. در حقیقت زمین‌لرزه می‌تواند محرک امواج کشنده سونامی باشد و آنها را هزاران مایل در اقیانوس پیش ببرد. حتی ساعت‌ها پس از زمین‌لرزه می‌توان انتظار وقوع سونامی را داشت.
• شاهدان اظهار داشته‌اند که قبل از وقوع سونامی سطح آب به نحوی قابل توجه بالا می‌رود یا افت می‌کند. اگر مشاهده کردید که آب اقیانوس به شکلی نامتعارف پس زده شده است، متوجه باشید که این خود یک نشانه مشخص است برای بیان آنکه احتمالا سونامی در راه است. پس به سرعت به سمت مناطق مرتفع حرکت کنید. عده کثیری از مردم در سونامی اقیانوس هند کشته شدند تنها به‌دلیل اینکه قبل از وقوع سونامی به سوی ساحل رفتند تا عقب‌نشینی اقیانوس و بستر دریا را مشاهده کنند. متخصصین معتقدند که عقب‌نشینی اقیانوس ممکن است تنها 5 دقیقه به مردم زمان بدهد که محل را تخلیه کنند.
• به خاطر بسپارید که سونامی مجموعه‌ای از امواج است و نخستین موج ممکن است که خطرناک‌ترین نباشد. خطر سونامی می‌تواند تا چند ساعت پس از رسیدن نخستین موج همچنان ادامه داشته باشد. فاصله زمانی امواج سونامی از یکدیگر می‌تواند از 5دقیقه باشد تا حتی یک ساعت بعد. این چرخه ممکن است تکرار شود؛ یعنی آب اقیانوس مجدداً عقب‌نشینی کند و یا به جلو کشیده شود. ضروری است که از محل خطر دور بمانید تا اینکه خطر کاملا برطرف شود.
• بازماندگان سونامی اقیانوس هند می‌گویند که دریا با همان سرعت و همان قدرت اولیه چندین بار به سمت ساحل خیز برداشته است. عده کثیری درست همان زمانی که اقیانوس مجددا عقب‌نشینی کرده است، غرق شده‌اند و این نشان می‌دهد که سونامی آنها را غافلگیر کرده است.
• موج سونامی ممکن است در یک نقطه از ساحل کوچک باشد و در فاصله‌ای کمی دورتر از همان نقطه خیلی بزرگ باشد. هیچ‌گاه تصور نکنید که چون در جایی علائم خطر سونامی پایین است، در سایر مناطق نیز وضع به همین منوال است.
• سونامی‌ها می‌توانند در طول رودخانه‌ها و نهرها حرکت کنند و خود را به اقیانوس برسانند. پس همانطور که در زمان خطر سونامی بایستی از ساحل و اقیانوس فاصله گرفت، ضروری است که از رودخانه‌ها و نهرها هم دور بمانید.
رهنمودهایی برای بقا در زمان وقوع سونامی
• نواآ پیشنهاد می‌کند در زمانی که فعالیت موج سونامی در فضای باز اقیانوس‌ها نامحسوس است، کشتی‌هایی که در دریا هستند از بازگشت به بندر خودداری کنند. در برخی اوقات کشتی‌ها متوجه هشدار در منطقه می‌شوند اما بهترین گزینه را در بازگشت به ساحل تصور می‌کنند، در حالی که این یک اشتباه محض است. سونامی‌ها می‌توانند تغییرات سریع در سطح آب را در پی داشته باشند؛ تغییراتی که در اسکله و لنگرگاه‌ها خطرناک و غیرقابل پیش‌بینی هستند. در برخی مواقع هم مالکان قایق‌ها تمایل دارند که کشتی‌های خود را به دریا ببرند، البته همه اینها منوط است به اینکه آنها زمان کافی برای این‌کار را داشته باشند و یا اینکه مسئولین بندر به آنها اجازه این‌کار را بدهند. در هر صورت کسی نباید در قایق‌ها و کشتی‌هایی که در اسکله پهلو گرفته‌اند، بماند. سونامی‌ها اغلب قدرت کافی برای نابود کردن قایق‌ها و کشتی‌ها را دارند، پس از سونامی می‌توان شاهد حضور لاشه کشتی‌ها و قایق‌ها روی سطح آب بود.
• در ایالات متحده آمریکا افزایش هشدارها در زمینه پتانسیل بالقوه سونامی در به زیر آب بردن سواحل غربی باعث شد که نواآ، مؤسسه تحقیقاتی زمین‌شناسی آمریکا و سازمان مدیریت بحران فدرال طرحی را جهت پیش‌بینی دقیق‌تر سونامی آغاز کنند. از آنجایی که سونامی از اقیانوس می‌گذرد لذا شبکه‌ای از حسگرها در بستر دریاها نصب شد تا تغییرات فشار بستر و سطح دریا اندازه‌گیری شود. این حسگرها اطلاعات خود را به سنسورهایی مجهز که روی اجسام شناور نصب شده‌اند، می‌فرستند. اطلاعات از این شناورها به سرعت به ماهواره‌ها مخابره می‌شود و در نهایت مراکز بحرانی مشخص می‌شود.
• سیستم هشدار سونامی در اقیانوس آرام با همکاری 26کشور، اطلاعات ایستگاه‌های هواشناسی و لرزه‌نگاری را در سراسر اقیانوس آرام کنترل می‌کند. این سیستم امکان وقوع سونامی در اثر زمین‌لرزه را بررسی کرده و به‌سرعت اطلاع‌رسانی می‌کند. در ژوئن سال 2006 یک سیستم هشدار بین‌المللی جهت بررسی احتمال وقوع سونامی در اقیانوس هند نیز آغاز به‌کار کرد.
• البته با همه اینها باز هم توصیه می‌شود که مردم در اینگونه مواقع به حس درایت خود اتکاء کند. پس اگر شنیدید یا حس کردید که زمین‌لرزه‌ای شدید به وقوع پیوسته است، دیگر منتظر هشدارهای رسمی جهت تأیید احتمال وقوع سونامی نمانید. به دوستان و خانواده خود بگویید تا به شما بپیوندند و هرچه زودتر محل را ترک کنید و خود را به ارتفاعات برسانید.
تاکنون بشر نتوانسته زمان دقیق این اتفاقات را پیش‌بینی کند، شاید روزی بتوان از انرژی فوق‌العاده سونامی در جهت مناسب بهره‌برداری کرد اما هنوز تا آن زمان فاصله زیادی مانده است. اما مسلما آگاهی، روزنه شناخت است.
http://news.nationalgeographic.com