اما بدتر این است که ما این معضل را پذیرفته و اغلب معتقدیم کار چندانی نمی‌توان برای از بین بردن آن انجام داد.
یکی از افرادی که این باور را نداشته و کارهای برجسته و درخشانی در کاهش فقر انجام داده، محمد یونس- اقتصاددان بنگلادشی و برنده جایزه نوبل صلح در سال 2006- است که تجربه موفق آن در این نوشتار مورد توجه قرارگرفته است.
محمد یونس در سال 1940 در روستای «باسوا»ی بنگلادش به دنیا آمد و دوران طفولیت خود را در همانجا سپری کرد. وی برای طی دوران تحصیلات ابتدایی و دبیرستان به روستای «چیتاکونگ» رفت و از همان جا بود که در دانشگاه «داکا» پذیرفته شد و چندی بعد نیز به سمت استادی اقتصاد همان دانشگاه رسید. او توانایی خود در زمینه تجارت و اقتصاد را با تأسیس «شرکت خودکفایی» همزمان با تحصیل در دانشگاه «داکا» نشان داد. محمد یونس همچنین موفق به دریافت بورس تحصیلی از دانشگاه «فندربیلت» ایالت تنسی ایالات متحده شد و مدرک دکترای اقتصاد را از این دانشگاه دریافت کرد.
اگرچه وی از خانواده‌ای مرفه بوده، اما درک ملموسی از فقر و قحطی دارد. او در طول زندگی خود بارها و از نزدیک شاهد بوده است که قحطی و گرسنگی چگونه جان هزاران تن از افراد بی‌بضاعت را در شهرها و روستاهای بنگلادش گرفته است.
وی معتقد است فقر مردم از تنبلی یا حماقتشان نیست، بلکه به خاطر نداشتن یک حامی مالی هر چند کوچک است، فقر یک مشکل ساختاری است نه شخصی.
محمد یونس در سال 1974 برای مبارزه با فقر بانک گرامین را تأسیس کرد. ایده تأسیس این بانک وقتی به سراغ او آمد که بنگلادش با قحطی و گرسنگی دست به گریبان بود. وی در آن زمان به این نتیجه رسیده بود که می‌توان با اعطای وام‌های کوچک، کارهای بزرگی انجام داد که از عهده وام‌های بزرگ برنمی‌آید.
در سال 1976، دانشجویان او در دانشگاه چیتاکونگ و در جریان تحقیقات میدانی خود با زنی مصاحبه کردند که با چوب بامبو صندلی می‌ساخت، نتیجه بررسی‌ها نشان می‌داد که اگر به این زن وام اندکی برای خرید چوب بامبو داده شود قادر به ساخت هفته‌ای 10 صندلی است که سود اندکی دارد، اما در بهبود وضعیت زندگی او مؤثر است.
پروفسور یونس براین اساس نتیجه گرفت حتی میزان وام اندک متناسب با نیاز او می‌تواند نقش مهم و مؤثری در زندگی او و خانواده‌اش داشته باشد. وی نخستین وام را در سال 1976 پرداخت کرد.
او 27 دلار از پولی را که داشت به 42 نفر از روستاییان زنجیر ساز منطقه چویرا که در نزدیکی دانشگاه بود قرض داد تا با این مبلغ کم قادر به ادامه کار بوده و اندکی خود را از نکبت فقر خلاص کنند. بنابر این به اعطای این گونه وام‌ها ادامه داد و در مرحله بعد کلاس‌هایی را برای وام گیرندگان تشکیل داد تا به آنها بیاموزد چگونه با وام اندک وضعیت زندگی خود را اندکی بهبود بخشند.
محمد یونس در این مدت روش جدید خود را جایگزین روش بانک‌هایی کرد که وام‌های گزاف را به درخواست کنندگان ثروتمند می‌دادند و از دادن وام به درخواست کنندگان با مانده حساب بانکی پایین خودداری می‌کردند، حال آن که در این روش کم بودن میزان وام با دانش کم سرمایه‌گذاری فقرا سازگاری داشت و به افزایش تدریجی سود نیز کمک می‌کرد، بی‌آن که باعث هراس آنان از بهره بالا یا از پرداخت یک وام سنگین شود.
وی حاضر شد به کسانی وام بدهد که هیچ بانک تجاری به آنها وام نمی‌داد؛ زنان بیوه بی‌نوا، زنانی که شوهرانشان آنها را ترک کرده بودند، کارگران زمین‌های اربابان، رانندگان، رفتگران و حتی گدایان.
این وام‌ها که خرده اعتبار نام گرفت، به راه‌حلی عملی برای مبارزه با فقر روستایی در بنگلادش تبدیل و باعث الهام گرفتن نهادهای دیگر کشورهای در حال توسعه برای انجام برنامه‌های مشابه شد.
او با این باور که حتی فقیرترین مردم هم انگیزه و خلاقیت لازم برای شروع تجارت‌های کوچک دارند، وام‌های کم مبلغ، در حد وام‌های 12 دلاری را در اختیار مردم قرار داد. دریافت کنندگان وام، این پول‌ها را صرف کارهایی مثل خرید گاو شیرده، خرید چوب بامبو برای ساخت چهارپایه، خرید کاموا برای بافتن شال و یا دیگر فعالیت‌های درآمدزا می‌کردند. محمد یونس و بانک وی دقیقاً برخلاف بانک‌های بزرگ جهان عمل کردند که فقط به فکر اعطای وام به ثروتمندان هستند و فقرا را از یاد برده‌اند.
شاید محمد یونس هیچ‌گاه فکر نمی‌کرد این شیوه او روش نوینی را در بانکداری و مبارزه با فقر بنا نهد و وضعیت به گونه‌ای پیش برود که بانک گرامین یا بانک فقرای او اکنون به عنوان یک مؤسسه مالی قدرتمند، 1 درصد از تولید ناخالص ملی بنگلادش را از آن خود کند و این بانک در سال 1983 به بانکی مشهور شود که برخلاف سایر بانک‌ها در خدمت فقرا بوده و براساس اعتماد و همبستگی به کار و سرمایه‌گذاری می‌پردازد.
اکنون بانک گرامین 1084 شعبه در بنگلادش دارد و 12500 کارمند در این بانک‌ها مشغول به‌کارند. این در حالی است که 1/2 میلیون نفر از افراد کم بضاعت در 37 هزار روستای بنگلادش جزو دریافت کنندگان وام از این بانک هستند.
بانک گرامین روزانه 5/1 میلیون دلار، اقساط دریافت کنندگان وام را دریافت می‌کند و جالب آن که 94 درصد از وام گیرندگان زنان هستند و بنابر آمار منتشره از سوی بانک 98 درصد از وام‌ها به طور کامل به بانک بازگشته است که چنین امری در تاریخ بانکداری رکوردی بی‌نظیر محسوب می‌شود. روش بانک گرامین هم اکنون در 58 کشور از جمله ایالات متحده، کانادا، فرانسه، هلند، نروژ و نیز بیشتر کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای جنوبی در حال اجرا است.
محمد یونس می‌گوید: «هدف من از تأسیس این بانک ارایه روش نوینی از بانکداری بود که در خدمت مردم و تمرکز اصلی آن بر زنان کم بضاعت باشد. بانک‌های بزرگ وام‌های بزرگ به اشخاص بزرگ می‌دهند ولی ما وام کوچک به افراد کم بضاعت می‌دهیم، جالب است بدانید که برخلاف بانک‌ها که هزینه هنگفتی را به مشتری بابت ضمانت و سند تحمیل می‌کنند ما از مشتری به ویژه بی‌سوادها هیچ ضمانتی هم نمی‌گیریم.
به جای آن که مردم به ما مراجعه کنند این ما هستیم که با سفربه روستاها، فقرا را شناسایی می‌کنیم و به آنها وام می‌دهیم، بیشتر دریافت کنندگان وام ما، حتی جایی برای خوابیدن ندارند و در کل تفاوت زیادی میان ما و بانک‌های دیگر است که البته این تفاوت اتفاقی نیست.»
برای تأمین اعتبار بانک جهت اعمال تجاری- اجتماعی به جذب سرمایه نیز نیاز است. از جمله این اقدامات تأمین مالی بانک، «طرح گرامینفون» است که شرکت نروژی تیلینور نیز در آن مشارکت 51 درصدی دارد. هدف این طرح حمایت از طریق اعطای امکانات مخابراتی به روستاهای دور دست کشورهای آسیایی و آفریقایی است. از اقدامات دیگر، طرحی به نام «گرامین دانون‌فود» است که از طریق مشارکت بانک گرامین با شرکت فرانسوی دنون اقدام به حمایت از تولید شیرخشک‌های ارزان قیمتی کردند که حاوی مواد مغذی و ویتامین برای معالجه کودکان فقیر مبتلا به کم خونی است.
موفقیت کار یونس را می‌توان در ارتقاء وضع زندگی و پیشرفت روحی و فکری خانواده‌هایی دید که با کمک وام‌های این بانک توانسته‌اند خود را از زندگی فلاکت بار به زندگی خوب و آبرومند برسانند که در این گذار تغییر روحیه و شخصیت افراد، به همان اندازه پیشرفت مالی مهم است.
این بانک تاکنون 1/5 میلیون دلار وام به 3/5 میلیون فقیر داده است و طی برنامه‌‌ای موسوم به برنامه افراد نیازمند به 5500 بی‌سرپناه کمک کرده است. براساس آمار بانک جهانی در سال 1997، 6/7 میلیون نفر در سرتاسر جهان از طریق روش وام اندک از فقر و فلاکت نجات یافته‌اند. دستیابی به صلح پایدار، دموکراسی و حقوق بشر بدون دستیابی به شیوه‌هایی برای رفع فقر امکان‌پذیر نیست.
اعطای وام به فقیرهایی که بدون ضمانت مالی، گرفتن وام را رؤیایی بیش نمی‌دیدند و تلاش برای شروع توسعه اقتصادی و اجتماعی از لایه‌های پایین جامعه روش نوینی از سوی محمد یونس است که به موفقیت دست یافته است.
به گزارش آکادمی نوبل، خرده اعتبارها، خصوصاً در جوامعی که زنان در شرایط سخت اجتماعی و اقتصادی زندگی می‌کنند، مهم است، زیرا رشد اقتصادی و سیاسی بی‌مشارکت زنان ممکن نیست. یونس که رؤیای از بین بردن فقر در جهان را دارد، نشان داد که حتی فقیرترین فقرا هم می‌توانند در توسعه و بهبود شرایط خود نقش داشته باشند.
منابع:
1 - قلبی برای محبت، دستی برای کمک. منبع شرق الاوسط. مترجم سعید آقا علیخانی. منبع سایت آنلاین هفته نامه تابان(اینترنت) 9/8/85
2 - پویه میثاقی و اکنون نوبل 2006 منبع همشهری آنلاین 25/8/85.