و گه‌گاه انتشار اخباری مبنی بر آسیب‌دیدن یا در معرض خطر انقراض قرارگرفتن گونه‌ای از پرندگان، بسیاری از کارشناسان و حامیان محیط‌زیست و حتی مردم عام را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد.
در این نوشتار، وضعیت یکی از آخرین گونه‌های پرندگان در معرض انقراض بررسی می‌شود. گیلانشاه خالدار با نام علمی «Numenius tenuirostris» پرنده‌ای است که در سال‌های اخیر جمعیت آن به سرعت روبه‌کاهش بوده است و شاید تا هم‌اکنون بنا به مستندات موجود جمعیت آن در دنیا منقرض شده باشد.راسته آبچلیک‌سانان (Charadiformes ) به پرندگان کنار آبزی یا کنار آب‌چر گفته می‌شود که زیبایی ظاهری و تغییر رنگ پوشش، منحصربه‌فردبودن نوع زیستگاه و مهاجرتشان از منطقه جوجه‌آوری تا مناطق زمستان‌گذرانی آنها، ازجمله نکاتی هستند که پرنده‌نگرها و کارشناسان را همیشه مجذوب خودکرده‌اند که به Wadersمعروف‌اند.
این راسته در دنیا 222گونه را دربر‌می‌گیرد که از این تعداد در ایران 58گونه از آنها یافت می‌شود که در حدود 11درصد از کل پرندگان ایران را شامل می‌شود. شناسایی دقیق این دسته از پرندگان به‌دلیل وجود گونه‌های متفاوت در دسته‌های بزرگ، شباهت بسیار زیاد رنگ پروبال در فصول مهاجرت و همچنین شرایط خاص زیستگاهی که معمولا مناطق گلی هستند، بسیار دشوار است.ویژگی دیگر پرندگان کنار آبزی، تنوع در ابعاد منقار آنهاست که براساس نوع غذا و زیستگاه آنها تکامل یافته است و در گونه‌های مختلف، اندازه و کاربردهای متفاوتی دارد. به‌طور مثال تلیله کوچک منقاری به طول 3سانتی‌متر دارد درحالی‌که گیلانشاه بزرگ از منقاری به طول 16سانتی‌متر بهره‌مند است. این موارد می‌تواند بیانگر تفاوت این پرندگان باشد که وابستگی شدید به محیط‌های آبی دارند و حساسیت در مورد حفاظت از آنها را در جوامع بین‌المللی بسیار بالا برده است ولی هم‌اکنون گیلانشاه خالدار یکی از گونه‌هایی است که آینده بقای آن در پرده‌ای از ابهام قرار گرفته است. گیلانشاه خالدار کمیاب‌ترین پرنده در منطقه پاله آرکتیک غربی و جنوب آسیاست و بسیاری از جوامع و تشکل‌های محیط‌زیستی در تلاشند تا از انقراض محتمل آن جلوگیری کنند که امری بسیار دشوار ولی به گفته برخی از کارشناسان هنوز امکان‌پذیر است.
زیستگاه
Slender billed curlew یا همان گیلانشاه خالدار در تالاب‌های دور از دسترس جنوب غربی سیبری (منطقه تارا در ناحیه نوس بیرسک) در کشور روسیه و همچنین در دریاچه‌های شمال آسیای مرکزی احتمال زادآوری دارد و زمستان‌ها در اروپای شرقی، سواحل دریای مدیترانه و شمال آفریقا و همچنین کشورهای خاورمیانه ازجمله ایران در زیستگاه‌های مناسب تالابی و در علفزارها یا استپ‌های حاشیه آنها دیده شده است. گزارش‌هایی مبنی بر مشاهده این پرنده در کشورهای بلغارستان، اوکراین و رومانی در سال‌های اخیر منتشر شده که بیشترین آمار مشاهده شده مربوط به کشور مراکش به53 مورد در 55سال گذشته و بین سال‌های 1939تا1994 است و کمترین آمار متعلق به کشور آلبانی با 2مورد در 13سال گذشته و بین سال‌های 1977تا1990 است.اما در دهه1990-1980 تنها مشاهده 103 مورد از این‌گونه گزارش شد، درحالی که کارشناسان در انتظار مشاهده جمعیتی بین 326-316 مورد بوده‌اند. در دهه1990 ثبت مشاهدات به 74مورد کاهش پیدا کرد که شامل یک دسته 19تایی در کشور ایتالیا می‌شد.
در سال1994 جمعیت تخمین زده شده بین70-50 مورد بود اما باز هم مشاهدات انجام شده جمعیت آن را کمتر از این تعداد نشان می‌داد و همین امر باعث شد نام این‌گونه وارد لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN.red list) با طبقه حفاظتی در آستانه انقراض (Crithcally Endangered) قرارگیرد و تا سال 2010 از این لیست خارج نشود. با آمار انتشار یافته از سوی کشورهای مختلف، زنگ خطر برای انقراض کامل این‌گونه با ارزش در دهه1990 به صدا درآمد و همین امر باعث تشکیل یک گروه بین‌المللی از3 کشور بلغارستان، اوکراین و ایتالیا جهت حفاظت از جمعیت موجود گیلانشاه خالدار در سال1996 در ایتالیا شد که تاکنون در همین زمینه به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
بر اساس اسناد
تعداد کتب منتشرشده فهرست پرندگان ایران بسیار محدود است ولی همواره نام گیلانشاه خالدار در آنها وجود دارد و این می‌تواند بیانگر حضور این‌گونه در سال‌های نه‌چندان دور در ایران باشد. اما یکی از اولین گزارش‌های مکتوب از مشاهده این‌گونه در ایران به سال1911 توسط زارودنی، پرنده‌شناس ایتالیایی، برمی گردد. پس از آن در سال‌های1958(Jervis reed) و 1959(Schuz) و 1963(Vaurie) و در سال1970(Hue&Etchecopar)گزارش‌هایی مبنی بر وجود این‌گونه در ایران منتشر کردند که همگی به گزارش زارودنی استناد کرده‌اند و هیچ‌کدام به تنهایی گیلانشاه خالدار را مشاهده نکرده‌اند. اما در گزارشی که توسط «erard&etchecopar» در سال1970 منتشر شد ذکر شده که آنها در سال 1967به فاصله 5 روز 7 مورد گیلانشاه خالدار را در اطراف بندرعباس مشاهده کرده‌اند.
در سال1990 در ایران 4 گزارش مبنی بر مشاهده این‌گونه منتشر شد و پس از آن 2پرنده‌شناس برجسته اروپایی در سال1992 به ایران آمدند اما این پرنده را مشاهده نکردند. یکی از آخرین مشاهدات این‌گونه در سطح جهان سال1999 در کشورهای یونان و عمان بود که مشاهده‌کننده در کشور عمان موفق به عکسبرداری از گیلانشاه خالدار می‌شود اما در نهایت آخرین گزارش ثبت مشاهده این‌گونه سال2001 در کشور مجارستان مورد تأیید قرارگرفت.
تلاش برای حفاظت
برنامه‌ریزی به منظور آخرین هجوم همه جانبه برای حفظ بقا و یافتن هرگونه اطلاعات در مورد گیلانشاه خالدار در خلال کنفرانس اعضای متعهد کنوانسیون بن در سال2008 در شهر رم ایتالیا پایه‌ریزی شد و به توافق اعضا رسید و مقرر شد در دوره زمستان گذرانی پیش‌رو تلاش‌های ویژه و گسترده‌ای برای یافتن این پرنده در مناطق مشخص شده انجام شود. علاوه برآن مؤسسه بین‌المللی wetland internatonal برنامه‌ای از ماه آگوست2009 تا جولای2010 (10مرداد1388 به‌مدت یک‌سال) در نظرگرفت و از تمامی پرنده شناسان و سرشماری‌کنندگان پرنده خواسته تا در زیستگاه‌های مناسب گیلانشاه خالدار مستنداتی مبنی بر حضور این‌گونه در آن مناطق را آغاز کنند که شاید وسعت این محدوده مطالعاتی تاکنون در دنیا بی‌سابقه باشد. این منطقه وسیع از شمال آفریقا در کشور مراکش تا شرق آسیا یعنی کشور ژاپن است که سواحل مدیترانه، دریای سیاه، دریای سرخ، دریای خزر، خلیج‌فارس و سواحل جنوب آسیا از نقاط مهم این محدوده مطالعاتی است.
جایزه هزار دلاری
انجمن «Cley bird club» در کشور انگلستان جایزه‌ای 1000دلاری برای عکسی که از گیلانشاه خالدار زنده در خاورمیانه گرفته شود، در نظر گرفته است و همچنین به تمامی پرنده‌نگرها و علاقه‌مندان در سرتاسر خاورمیانه پیشنهاد داده تا در صورت مشاهده پرنده‌ای با ویژگی‌های شبیه با گیلانشاه خالدار از آن عکس یا تصاویر ویدئویی تهیه کنند تا در مطالعات از آنها استفاده شود. مشخص است یکی از بهترین راهکارهای بقای گیلانشاه خالدار شناسایی درست مسیرهای مهاجرتی آن و حفاظت از مناطق زمستان‌گذرانی و همچنین آموزش جوامع محلی و شکارچیان حاشیه این مناطق است و به همین دلیل یک گروه بین‌المللی متشکل از کارشناسان در سال1998 تشکیل شد و اجرای این وظایف را بر عهده گرفت و یکی از نخستین اقدامات این گروه یافتن مناطق ویژه جهت شناسایی مسیرهای عبور و زمستان‌گذرانی این‌گونه بود که در مراحل بعدی با زنده‌گیری و حلقه‌گذاری پرنده باید کامل می‌شد. براساس آخرین مطالعات این گروه که در سال‌های2008و2009 انجام شد و از تکنولوژی ماهواره‌ای بهره برده است، شواهد بیانگر آن است که احتمال می‌رود یکی از مناطق جوجه‌آوری گیلانشاه خالدار در کشور قزاقستان باشد.
این پرنده از جنس Numenius است که در ایران 3گونه دیگر از این جنس یافت می‌شود. طول آن در حدود 41سانتی‌متر و فاصله بین دو سر بال‌های آن تا87 سانتی‌متر می‌رسد و در بین گیلانشاه‌های دیگر ساختار ظریف‌تری دارد که این ظرافت در منقار آن وضوح بیشتری دارد که کوتاه‌تر بوده و به سمت انتهای آن باریک‌تر می‌شود. روتنه آن خاکستری و نخودی با لکه‌های قهوه‌ای فراوان است. زیرتنه آن سفید با خال‌های قهوه‌ای تیره در قسمت شکم و سینه است و این خال‌ها به‌تدریج به لکه‌های دایره‌ای مشخص و اشکی‌شکل تبدیل می‌شوند و به‌درستی به‌واسطه همین خال‌های مشخص، گیلانشاه خالدار نامگذاری شده است.
از نظر اندازه بسیار به گیلانشاه ابر و سفید شبیه است و احتمال اشتباه در شناسایی آن‌دو زیاد است. طبیعی است بیشترین شانس برای مشاهده گیلانشاه خالدار در فصول زمستان‌گذرانی آن در ماه‌های آبان تا اسفند ماه است و همانگونه که ذکر شد ایران دارای مناطق مناسب زیستگاهی پرندگان مهاجر و همچنین قرارداشتن در مسیرهای مهاجرتی شمالی به جنوبی و دارای عرض جغرافیایی مناسب و تنوع آب و هوایی بالاست، در نتیجه مناطق ذکرشده می‌توانند ازجمله مناطق مشاهده گیلانشاه خالدار باشند. دریای خزر با دارابودن مناطق ممتازی مانند تالاب‌های بین‌المللی گمیشان و میانکاله همچنین کرانه‌های خلیج‌فارس و دریای عمان با دارا بودن مناطق پست گلی، زیستگاه‌های جزر و مدی مانند جنگل‌های مانگرو (حرا) وهمچنین جلگه‌ها و دشت‌هایی که پرندگان کنارآبزی در آنجا حضوردارند می‌توانند از زیستگاه‌های مناسب گیلانشاه خالدار محسوب شوند.
یوسف والدی