چند سالی هست که از مجمع بزرگداشت بیستمین سالیاد آیت الله سید روح الله خاتمی(ره) در اردکان گذشته است . مراسم با شکوهی که با حضور سید حسن خمینی، سید محمد خاتمی، محقق داماد ، مرحوم حاج شیخ محمد علی صدوقی، داوری اردکانی و تنی چند از دیگر بزرگان عرصه دین و فرهنگ برگزار شد. حال پس از سپری شدن آن رویداد، کتابی منتشر شده است.
در مقدمه کتاب سید علی خاتمی (مدیر عامل موسسه خانه فرهنگ خاتمی ) چند خطی در وصف پدر بزرگوارش سخن گفته و همچنین مختصری از فعالیت های انجام شده و کارهای پیش روی این موسسه را بیان کرده است.
کتاب از سه بخش تشکیل شده است . یکی گفتارها که شامل متن سخنرانی های همایش و دیگری مقالات ارائه شده در همایش که در قالب نوشتارها در کتاب آورده شده است. در پایان کتاب نیز بخشی تحت عنوان یاد ها و خاطره ها، که مروری بر اسناد و تصاویر تاریخی آیت الله خاتمی است و همچنین شامل شجره نامه ایشان و اسناد و اجازه نامه های مراجع مختلف به آیت‌الله خاتمی و همچنین شامل تصاویری از برنامه های بیستمین سالیاد این بزرگوار در آبان 1387 است. کتاب زاهد روشنفکر در 216 صفحه منتشر شده و طراح جلدش ساعد مشکی است ، قیمت این کتاب 5000 تومان است.
در بخش گفتارها، ابتدا متن سخنرانی آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد تحت عنوان "حامل فقه اکبر " آمده است. آقای داماد با توجه به سخنی ازعالم برجسته، "فاضل مقداد" مبنی بر اینکه افزون بر احکام شریعت آموختن، گاهی فقه بر تحصیل کردن قدرتی اطلاق می کند که موجب احاطه بر حقایق امور دنیوی و آشنایی با دلهای مردم است، سخنی کوتاه در باب فقه اصغر و اکبر بیان می دارد و بنا به گفته های امام خمینی(ره) فقه اصغر را فقه شریعت و فقه اکبر را مبتنی بر تربیت نفسانی می داند.
وی معتقد است که فقه اکبر بر نفس گرم و نظر نافذ و کیمیایی مربی است که اثر می گذارد. او آیت الله خاتمی را حامل فقه اکبر معرفی می کند. همچنین وی بیان می دارد که برای تربیت انسان واعظی لازم است که سخنش از مغز استخوان و قلب آدمی نفوذ کند و میرزا علی شیرازی که از اساتید آیت الله خاتمی بودند، چنین بودند و تاثیر تربیتی ایشان بر روی آقای خاتمی معلوم بوده و زنده باد کسی که بتواند شاگردانش را همچون خودش تربیت کند. آقای داماد در پایان مطلب خود بیان می کند که نخستین کسی که می داند تربیت شده آیت الله خاتمی هستند فرزندان ایشان هستند که روحیه ایشان را دارا هستند.
آیت الله سید محمد موسوی بجنوردی در گفتار خود تحت عنوان" فقیه متقی و روشن اندیش" در ابتدا انسان را از منظر دین، عرفان و فلسفه اسلامی بررسی کرده و از عقل می گوید، عقل و نفس ناطقه ای که وجه ممیزه انسان است. از سالک ره حق می گوید از سالکی که مزین به ترکیب نفس و ریاضت و مجاهدت در راه شریعت، طریقت و حقیقت که آدمی در رنج آفریده شد و رشد او هم در ریاضت است. وی معتقد است فنای الهی حاصل نمی شود مگر به بت شکنی به ویژه بت وجود خود ، وی آیت الله خاتمی را مصداق حقیقی ویژگی های ذکر شده می داند چنان که سیر و سلوک را به حد اعلا رساند.
در مبحثی دیگر حجت الاسلام والمسلمین سید حسن خمینی شخصیت برجسته آیت الله خاتمی را تحت عنوان "معلم اخلاق" بازشناسی کرده و معتقد است که مرحوم آیت الله خاتمی را همیشه با صفاتی چون خلوص، صفا، پاکدامنی و تقوا در خاطر خود به یادگار دارد. توفیق و سربلندی یک روحانی در منطقه ای از جهان تشیع مستلزم دو عامل است: یکی دوری از منیت و روی آوردن به اخلاق و دیگری پاسخگویی روحانیت به نیاز جامعه خود. وی آیت الله خاتمی را نمودی از این دو ویژگی می داند که باعث مقبولیت و توفیق ایشان در منطقه شد و همچنین پا بر نفس گذاشتن، خود ندیدن و پایبندی به مبانی اخلاقی و پایبند نبودن به چیزهای خود تنیده ای که ساخته خود انسان است را از عوامل توفیق ایشان بر می شمارد. وی آیت الله خاتمی را روشنفکر می شمارد نه از آن حیث که سخن نوئی گفته باشد بلکه از آن رو که از نیازهای روز و درد جامعه سخن می گفت.
"زاهد متخلق روشنفکر" توصیفی است که فرزند آن بزرگوار، حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد خاتمی در وصف پدر نموده است. سید محمد خاتمی در وصف پدر اینچنین می گوید: «آیت الله خاتمی (ره) فقیه بود، فلسفه می دانست، ادبیات را خیلی خوب می دانست و فضائل دیگری داشت ولی معتقدم که اینها سبب امتیاز ایشان نمی شود. در فقه، اصول و فلسفه کسانی بودند که آگاهی های گسترده ای داشتند، حتی از ایشان متبحرتر و سر آمدتر بودند. نمی توانیم بگوییم آیت الله خاتمی به این دلیل که فقیه، اصولی و حکمی بود این ویژگی ها شخصیت ایشان را ممتاز کرده است. گرچه خود اینها فضیلت ممتاز کننده شخصیت ایشان با سایر شخصیت ها نیست وگرنه فقیهان و حکیمان بزرگتر از ایشان نیز بودند و هستند. به نظر من هنگامی که سه ویژگی زهد، اخلاق و روشنگری در وجوه ایشان جمع می شود فقیهی را می بینیم که با فلسفه و ادبیات آشناست و زاهد، روشنفکر و اخلاقی است.
این سه ویژگی در کنار همدیگر، آیت الله خاتمی را به انسانی تبدیل کرد که به تعبیر حضرت امام (ره) اگر نگوییم بی نظیر، مسلماً کم نظیر بود و معتقدم که جامعه ما، بخصوص امروز نیاز به چنین الگوهایی دارد».
استاد رضا داوری اردکانی که از چهره های ماندگار ایران زمین است با علاقه ای وافر از ایشان سخن می گوید؛ وی آیت الله را "عالمی خوش محضر، بی تعصب و بردبار" توصیف می کند. دکتر داوری بیان می کند: «آقای خاتمی سیاست و اوضاع سیاسی جهان را بسیار خوب می شناخت و با ا نصاف و واقع بینی در مورد آرا و اقوال سیاست حکم می کرد ...... شهادت می دهم آن بزرگ درباره بسیاری از اشخاص و گروه ها سال ها پیش از آن که طینت حقیقی خود را بروز دهند چنان حکم کرد که تاریخ بر آن حکم صحه گذاشت ....». وی آیت الله خاتمی را فردی خوش محضر، حاضز ذهن و در عین تعلق شدید دینی، بی تعصب و متحمل و بردبار می داند؛ فردی که متواضع و خوب بودند و در عین حال در جای خود با صراحت سخن می گفت. در پایان دکتر داوری به نقل از مرحوم علامه سیدجلال الدین آشتیانی، آیت الله خاتمی را از اوتاد و نوادر روزگار بر می شمارند.
در قسمت دوم کتاب که در قالب نوشتارهایی ارائه شده است:
ابتدا با مطلبی از حجت الاسلام والمسلمین محمدتقی فاضل میبدی تحت عنوان "عقلانیت در روحانیت شیعه " روبرو هستیم و در سطوری از گذشته عقلانیت در مکتب عالمان شیعه سخن رفته است. وی در وصف اوصاف این بزرگوار این چنین بیان می کند که: « عالمی که هیچ گاه با تعصب و جزمیت کلام خود را آغاز نمی کرد و همواره با تعقل و با حفظ روحیه تسامح و تساهل گفته های خود را به سرانجام می برد و جذابیت کلام و نگاهش به گونه ای بود که مخاطب را مشعوف بیانش می ساخت ». وی آیت الله خاتمی را مشمول ویژگی هایی می داند که وی را از غالب عالمان دین برجسته تر می داشت و آن، فرزند زمان خود بودن و با افق های باز نسبت داشتن و آشنایی با حوادث روزگار بودن است. به اعتقاد فاضل میبدی، ایشان مصداق کامل فرموده امام صادق است که "العالم بزمانه لاتهجم علیه اللویس" ، یعنی عالم زمان شناس بود.
"سر دلبران" بخشی دیگر از کتاب است که به قلم احمد مسجد جامعی است. وی آیت الله خاتمی را از چهره های مورد توجه بزرگان و مردم در سرتاسر ایران و بویژه اردکان می داند و این اعتماد را مدیون پیشینه تاریخی روشنی می داند که عالمانی چون ایشان در سده های اخیر در روند تلاش برای حفظ آیین حق و عدالت از خویش متجلی ساخته اند. در این نوشتار سعی شده تا با توجه به پیشینه تاریخی، پشتوانه اعتماد مردم و دین باوران را بررسی کند و سر این دلبران را بازشناسد.
در پایان این نوشتار به نقل از حضرت آیت الله خامنه‌ای در وصف آیت الله خاتمی(ره) چنین آمده که: «گرچه ایشان درس های مختلفی داشتند، اما بالاتر از همه درس ها تعلیم اخلاق بود؛ ایشان عملاً معلم اخلاق بودند».
دکتر محمد رضا اولیا که طراحی مقبره آیت الله خاتمی را بر عهده داشته اند در مقاله ای تحت عنوان "جایی برای زیارت" بر تجربه طراحی خود مروری کرده و نکات زیبا و ظریفی از ساخت و جزئیات معماری این بنا یاد کرده است.
خاتمی زلال جاری تقوی بر کویر تفتیده دل ها، مثال بی بدیل امتزاج دین و دنیا و مظهر روشنفکری و تدین در عصر فرو افتادن در غرقاب تحجر و عناد با روشنفکری به نام تدین بود. این بخشی از توصیف دکتر حسین غفوری چرخابی از شخصیت بی بدیل آیت الله خاتمی است که در قالب مقاله ای تحت عنوان "تاثیر رجال دینی در مخاطبان" آمده است. وی آیت الله را شیفته خدمت و متنفر از قدرت، گریزان از نام و نان و شهرت و دشمن سالوس و ریا و تظاهرو دوستدار اخلاص، پاکدامنی و تواضع می داند. وی سعی دارد تا در این نوشتار، رموز تاثیر شگرف آیت الله خاتمی را در توده مردم با توجه به اصول و قواعد علمی و تربیتی بیان کند.
دکتر محمد عابدی اردکانی در مقاله ای تحت عنوان "پیرو بی دلیل اسلام ناب محمدی (ص)" ابتدا به معنا و ویژگی های اسلام حقیقی و ناب محمدی و زوایای مختلف آن پرداخته و با توجه به بیانات حضرت امام خمینی(ره) مقایسه ای بین اسلام ناب محمدی و اسلام آمریکایی انجام داده است و این بررسی را مقدمه ای برای بررسی شخصیت، منش فردی و اجتماعی آیت الله خاتمی به منزله یکی از پیروان اسلام ناب محمدی دانسته و با کمک آن نشانه های اسلام ناب محمدی را در ایشان آشکار کرده است.
آخرین نوشتار کتاب هم با نام "منادی تحول در حوزه" نوشته آقای فرید مدرسی است. او معتقد است تحولی که تحول خواهان در نهاد روحانیت در دهه 40 مدعی آن بودند سال ها پیش از آن آیت الله خاتمی آن را بیان داشته است و از تحول خواهی در این حوزه و آسیب شناسی آن نوشته است و در ادامه از تفاوت های زیاد آیت الله خاتمی با سایر تحول خواهان در این عرصه سخن می گوید و معتقد است آیت الله خاتمی جدا از بازگویی و سخن از تحول خواهی این نظرها را هم اجرایی کرده است .
خواندن این اثر ارزشمند را به تمام کسانی که می خواهند بیشتر از این پیر روشن ضمیر بدانند توصیه می کنیم!