از یک‌طرف نبود زیرساخت‌های متناسب با جمعیت، ضعف عمده سیستم حمل‌ونقل عمومی و عدم فرهنگ‌سازی مناسب عوامل بازدارنده و از طرف دیگر ساختار فضایی خاص تهران، قیمت ارزان بنزین و تسهیلات خرید اتومبیل شخصی به عنوان عوامل جاذب، موجب گسترش روز افزون استفاده از اتومبیل شخصی در این شهر است. همچنین نبود طرح جامع حمل‌ونقل و مدیریت واحد شهری و فرهنگ ترافیک بر مشکلات موجود دامن زده و مسائل آن را هر روز بغرنجتر می‌کند. این تحقیق در راستای شناسایی مشکلات پیش روی تهران و علل پیدایش آنها تهیه شده است.
چالش‌های حمل‌ونقل در تهران
شهر تهران با جمعیت ساکنین نزدیک به 7/8 میلیون نفر و با احتساب سفرهای دروازهای که جمعیت شناور آن را به بیش از 8/5 میلیون نفر در روز میرساند، بزرگ‌ترین کلانشهر در کشور و خاورمیانه است که با مشکلات جدی و عدیدهای در سیستم حمل‌ونقل خود مواجه است. مشکلات اصلی ترافیک تهران ریشه‌ها و دلایل ایجاد آن به شرح زیر خلاصه می‌شود:
* حجم بالای اتومبیلهای تک‌سرنشین: سهم کمی از کل رفت‌وآمدهای روزانه را وسایل حمل‌ونقل عمومی تشکیل می‌دهند که این مسئله از 2جهت قابل بررسی است؛ از یک طرف ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و توسعه فضایی شهر تهران که با توجه به ساختار چند هسته‌ای و همچنین گسترش شبکه بزرگراهی دافع استفاده از حمل‌ونقل عمومی است و از طرف دیگر قیمت پایین بنزین در کشور و افزایش نرخ مالکیت اتومبیل با توجه به گسترش صنعتی بومی تولید خودرو و سیاست‌های دولت و بانک‌ها در اعطای وام و تسهیلات خرید خودرو جاذب استفاده از اتومبیل شخصی است.
* توسعه محدود شبکه حمل‌ونقل عمومی: بنا به‌نظر کارشناسان، تنها راه برون‌رفت از مشکلات ترافیک، گسترش حمل‌ونقل عمومی است. در تهران به‌دلیل عدم‌پوشش کامل شبکه مترو، قسمت عمده جابه‌جایی با وسایل حمل‌ونقل عمومی بر عهده اتوبوسرانی قرار گرفته که با توجه به وسعت شهر و محدودیت‌های شرکت واحد اتوبوسرانی، سطح سرویس این وسیله در تهران نسبت به استانداردهای جهانی پایین‌تر است.
* نبود سیستم حمل‌ونقل یکپارچه و مدیریت واحد شهری: کلانشهرها با مسائل و چالش‌هایی روبه‌رو هستند که مدیریت شهری منحصر به فردی را طلب می‌کند. مبهم‌بودن مسئولیت‌ها و اختیارات (درون یا بین سطوح مدیریتی) مدیران مشکل اصلی در مطالعه کلانشهرهاست. (FIG Commission3, 2010)، که این مسئله به‌خصوص در تهران و در ارتباط با حمل‌ونقل نیاز به مدیریت واحد شهری را ضروری می‌کند.
* عدم‌برنامه‌ریزی همزمان کاربری زمین و حمل‌ونقل (نادیده گرفتن مصوبات طرح جامع): مروری بر مطالعات انجام شده در شهر تهران و بررسی پیشنهادهای ارائه شده در مورد سیستم‌های حمل‌ونقل شهری و نحوه کاربری زمین در این شهر در 35سال گذشته نشان‌دهنده بی‌توجهی کافی به ارتباط منطقی و تأثیر‌پذیری سیستم حمل‌ونقل و نحوه کاربری زمین از یکدیگر است.
* عدم‌رعایت سلسله مراتب دسترسی: سلسله مراتب دسترسی در ترافیک شهری وظیفه توزیع متعادل ترافیک را بر‌عهده دارد و از مهم‌ترین نتایج آن توجه به فواصل تقاطع‌های فرعی به اصلی (در سطوح مختلف) است (قریب، 1372) که بی‌توجهی به این موضوع در تهران علاوه بر افزایش تعداد تقاطع‌های خیابان‌های اصلی و در نتیجه آن تشدید ترافیک در خیابان‌های اصلی، باعث ورود ترافیک عبوری به محله‌ها و تهدید امنیت و آسایش همسایگان شده است.
* ساختار فضایی شهر تهران: با توجه به مطالعات انجام شده توسط آلن برتو (برتور، 1383) تراکم بالای شهر تهران به کارگیری سیستم حمل ونقل عمومی در این شهر را توجیه می‌کند، لیکن توزیع پراکنده اشتغال و تجارت در سراسر شهر یا به عبارتی دیگر فقدان یک مرکز تجاری قوی به‌عنوان مقصد نهایی برای تعداد زیادی از سفرها، به‌کارگیری سیستم حمل‌ونقل عمومی را با مشکل مواجه می‌سازد؛ مگر اینکه چنین سیستمی کل شهر را پوشش دهد.
الهام فلاح منشادی - دانشجوی دکتری شهرسازی دانشگاه تهران
امیرعلی مصطفوی‌مقدم - دکترای مهندسی عمران