آیا آزبست ناشی از اصطکاک روزانه لنت ترمز بر چرخ‌های خودروها یا آزبست ناشی از صفحات کلاچ خودروها و بنزن متصاعد شده از پمپ‌های بنزین را می‌توان در زمره مواد منجر به مرگ خاموش شهروندان قرار داد؟ وضعیت آزبست در هوای شهر تهران چطور است و آلاینده‌های آزبستی کدامند؟ کدام کشورها صادرکنندگان فراورده‌های مرگ‌آور به ایران هستند؟ آیا تشخیص مرگ شهروندان یا بیماری‌های کشنده‌ای که آنها به‌دلیل ذرات معلق در هوای شهر با آن دست به گریبان شده‌اند، آسان است؟ این سؤالات بیانگر خطرات وحشتناک ناشی از آلودگی هوای شهرها به آلاینده آزبست و بنزن از سموم موجود در بنزین مورد استفاده در کشور است.
آزبست، ماده معدنی دارای بافت الیافی است که از دو خانواده تشکیل می‌شود. در میان این دو خانواده آلاینده، کریزوتیل‌ها از دیگر اعضای خانواده آزبست برای شهر و سلامت شهروندان خطرناک‌ترند ولی شکل‌پذیری خوب کریزوتیل‌ها خطر مقاومت کم شیمیایی آنها را از چشم‌ها دور کرده است.
شناسایی فراورده‌های آزبستی تاکنون مشخص کرده است که آلاینده‌های خطرناک در ساختار 3هزار نوع فراورده به کار می‌روند و نزدیک به 70درصد آزبست در ساخت انواع محصولات سیمانی استفاده می‌شود که 90درصد آنها دارای کریزوتیل- از مشتقات خطرناک آزبست- است. آزبست در پوشش‌های سبک حرارتی، پوشش لوله‌ها، صفحات ایرانیتی و لوله‌های سیمانی آزبستی استفاده می‌شود. لباس، جلیقه، نمد و پارچه‌های نسوز نیز از دیگر کاربردهای آزبست در صنعت است که مورد استفاده قرار می‌گیرد. مهم‌ترین فراورده حاوی آزبست که آلاینده آزبست را در سطحی وسیع در شهرها به‌ویژه شهرهای دارای ترافیک انتشار می‌دهد، لنت ترمز و صفحات کلاچ خودروهاست.
کاهش تولید آزبست و فراورده‌های خطرناک آن به سال1987 بازمی‌گردد که قوانین جلوگیری‌کننده از تولید آزبست و فراورده‌های آن وضع شد. از میزان تولید آزبست در ایران تا پیش از سال1987 که ارتباط فراورده‌های آزبستی با بیماری‌های خطرناک مشخص شد، اطلاعاتی در دست نیست ولی به موجب آمارهای موجود، تولید آزبست در ایران در همان سال برابر با 3هزار و 300تن برآورد شد. در مقایسه با دیگر کشورهای جهان، واردات آزبست و فراورده‌های آن به ایران از فراوانی بسیار بالایی برخوردار است. نگاه به کشورهای صادر‌کننده این ماده و فراورده‌های آزبستی به ایران و حتی چگونگی ورود آن به کشور نیز از موضوعات قابل تامل است.
نگاهی به گزارش‌های گمرک ایران در سال84 نشان می‌دهد که کدام کشورها در ورود محصولات و فراورده‌های آزبستی به ایران نقش اصلی را ایفا می‌کنند. به موجب آنچه در گمرک کشور ثبت شده است در سال1384 مشخصات فراورده‌های آزبستی و کشورهای صادر‌کننده آنها به ایران معلوم شد. روسیه و کانادا صدور آزبست فیبری به‌صورت پودر و ورق به ایران را برعهده داشتند. لوله، غلاف و اتصالات آزبستی از ایتالیا به ایران وارد شده و اشیای سیمانی و پنبه نسوز از کشورهای تایوان، چین، قزاقستان و اسپانیا به ایران ورود پیدا کرده‌اند. لباس، کفش و کلاه از پنبه نسوز که از فراورده‌های آزبستی شناخته می‌شود نیز از کشور امارات متحده عربی، بلژیک، اتریش و آلمان به ایران صادر شده‌اند.
واردات آزبست به ایران
آمارهای سال84 گمرک ایران نشان می‌دهد که خطرناک‌ترین عامل انتشار آزبست در هوای سطح شهرهای کشور و هوای تهران یعنی لنت و بالشتک ترمز که اکنون عامل اصلی بسیاری از مشکلات ناشی از پراکنش آلاینده آزبست در هوای تهران و دیگر شهرهای کشور شناخته می‌شود، از کشورهای ایتالیا، اسپانیا، کره، آلمان و ترکیه به ایران فرستاده شده‌اند. هند، چین، انگلستان، هلند و ویتنام نیز در زمره صادرکنندگان فراورده‌های آزبستی به کشور قرار دارند. چین اکنون گوی سبقت صدور فراورده‌های آزبستی به‌ویژه لنت‌های ترمز به ایران را ربوده و این درحالی است که بسیاری از کشورهای صادر‌کننده آزبست و فراورده‌های آن به ایران در ردیف کشورهای وضع‌کننده قوانین بسیار سخت در تولید و استفاده از مواد آزبستی در کشورهای خود قرار دارند.
نتایج یک تحقیق در سال70 نشان داد که غلظت الیاف آزبست در هوای شهر تهران بین 0/2 تا 14/2متغیر است. همچنین تحقیق دیگری در کارخانه تولید لنت ترمز در حومه تهران مشخص کرد غلظت الیاف آزبست در محوطه آن کارخانه 1/6 تا 9/5 برابر میزان توصیه شده تماس بالقوه بود. به‌رغم انجام تحقیقات متفاوت درخصوص بیماری‌زایی آزبست که از سوی مراکز تحقیق بیمارستانی در تهران نیز انجام شده، تاکنون نتیجه متقن و قابل استنادی به دست نیامده است ولی وجه مشترک تحقیقات بر آن است که افراد ساکن در شهرهای دارای ترافیک سنگین بیشتر در معرض بیماری‌های ناشی از آزبست قرار گرفته‌اند.
آزبست تهران 50 برابر استاندارد جهانی
تحقیق انجام شده در اسفندماه89 و 2ماه نخست سال90 به‌منظور تعیین غلظت آزبست موجود در هوای تهران نیز که به‌صورت میدانی و از سوی شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران صورت گرفت، با نمونه‌برداری نوع الیاف آزبست در 20 نمونه در مناطق 5گانه تهران نشان داد که آزبست معدنی و آزبست ناشی از فراورده‌های آزبستی به‌طور وسیع در محیط عمومی شهر تهران پراکنده است.
نتایج به دست آمده همچنین نشان داد که هوای تهران از نظر غلظت الیاف آزبست در مقایسه با گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی و همچنین نتایج به دست آمده از محققان ایتالیایی و کره‌ای به‌طور مشهود آلوده بود. این تحقیق تأکید کرد که تهران هنوز با غلظتی بالاتر از حدود 50برابر برخی گزارش‌های منتشر شده از سوی سازمان بهداشت جهانی و محققان ایتالیایی و کره‌ای در موضوع آلاینده آزبست مواجه است. محققان شرکت کنترل کیفیت هوای تهران همچنین به این نتیجه رسیدند که باید نمونه‌های تولیدی صنایع وارداتی یا داخلی لنت‌های ترمز، ورق‌های سیمانی موج‌دار آزبستی و دیگر فراورده‌های آزبستی در صنعت ساختمان مورد بازنگری مجدد قرار بگیرند.
ورود به مرحله هشدار
معصومه ابتکار، رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران درخصوص فعالیت‌ها مبنی بر کاهش میزان آزبست در هوای تهران و همچنین راهکار خروج از بحران آزبست می‌گوید: شورای شهر از سال‌ها پیش به موضوع آزبست پرداخت و از حدود 2سال پیش نیز به بحث بنزن و بخارات بنزین ورود کرد. ابتکار از جلسات متعدد شورای شهر و کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران درخصوص بررسی اندازه‌گیری‌های شرکت کنترل کیفیت هوا خبر داد و افزود: میزان فیبرهای آزبست در سطح شهر تهران حتی بالاتر از میزان مورد قبول سازمان بهداشت جهانی است.
وی گفت: سال79 شورای‌عالی حفاظت محیط‌زیست مصوبه‌ای را در مورد آزبست داشت و قرار بود تا 6سال برای اجرایی شدن آن به‌طور کامل زمان داده شود. متأسفانه به‌دلیل وقفه‌هایی که افتاد، این مصوبه عملی نشد. ما تلاش خودمان را در مورد این مصوبه که دولت در آن موظف به حذف آزبست است کردیم. رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران لنت‌های ترمز را عامل جدی انتشار آزبست می‌داند و با اشاره به ممنوعیت ورود برخی فراورده‌های آزبستی به ایران همچون ایرانیت‌های حاوی آزبست هشدار داد که لنت‌های ترمز غیرمجاز که از چین به کشور وارد می‌شوند، منبع اصلی انتشار آلاینده خطرناک آزبست در شهر است.
عضو شورای شهر تهران گفت: شهروندان حق دارند بدانند که اگر فراورده آزبستی خریداری کنند یا قطعه‌ای بخرند که استاندارد نباشد و حاوی آزبست باشد، نخست به سلامتی خود و خانواده‌شان لطمه جدی می‌زنند و پس از آن سلامت شهروندان دیگر را تهدید می‌کنند. بنابراین باید به شهروندان گفت که کالاهای تقلبی نخرند. شهروندان باید بدانند کالاهای حاوی آزبست کدامند و دولت هم باید تکالیف خود را برای حل خطرات ناشی از ورود آزبست به هوای تهران انجام بدهد. وی با درخواست از رسانه‌ها برای اطلاع‌رسانی صحیح پیرامون شرکت‌های تولید‌کننده لنت‌های ترمز حاوی آزبست و غیراستاندارد افزود: گزارش‌های زیادی از شهروندانی که دلیل بیماری‌های تنفسی یا سرطان خود را ناشی از انتشار آزبست و ارتباط با این ماده خطرناک می‌دانند به شورای شهر رسیده است ولی باید گفت که تشخیص علت اصلی بیماری آنها بسیار دشوار است. بنزن موجود در هوای تهران نیز به‌دلیل تولید بنزین بدون کیفیت در کشور و آن‌طور که کارشناسان می‌گویند تولید بنزین دارای بنزن بالا که نشانه غیراستاندارد بودن سوخت تولید شده در داخل کشور است نیز از دیگر مواردی است که سلامت شهروندان را تهدید کرده است.
بنزن از بخارات بنزین و آلاینده بسیار خطرناکی است که در تشدید بیماری سرطان یا ابتلا به آن بی‌تأثیر نیست. معصومه ابتکار می‌گوید: امیدواریم واردات بنزین اندکی به کاستن از مشکل آلاینده بنزن کمک کند. خطر بنزن بسیار جدی است،چون عامل جدی ابتلا به سرطان است. به گفته رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران میزان بنزن در هوای تهران بسیار بالاست. او می‌گوید: اینها هشدارهایی است که ما در شورای شهر تهران می‌دهیم و عواقب تداوم این روند نیز تنها بر عهده افرادی است که بدون برنامه سیاست‌هایی را ادامه می‌دهند که مردم باید تاوان آن را بپردازند.