ضمن آن که همواره انتقادهای زیادی به این جوایز وارد بوده است.این مطلب نگاهی گذرا به عمده ترین جایزه های کتاب دارد.
در مدخل دایره المعارف کتابداری ذیل جایزه کتاب سال در ایران آمده است:
جایزه کتاب نوعی جایزه است که نهادهای مختلف به افراد (حقیقی یا حقوقی) اختصاص می‌دهند.
اگرچه جایزه به کتاب‌های منتشر شده در غرب عمری یک‌صد ساله دارد، اما این‌گونه جوایز در ایران عمر چندانی ندارد. جایزه نوبل برای ادبیات که بی‌تردید پرعمرترین و قدیمی‌ترین جایزه کتاب تلقی می شود مربوط است به سال 1900 میلادی.
اگرچه در ایران مدارک مستند و مدونی از جوایز ادبی وجود ندارد اما بسیاری از پژوهشگران تأکید کرده‌اند که احتمالاً نخستین جایزه کتاب در ایران جایزه مجله سخن به کتاب برگزیده سال است که ظاهراً برای نخستین بار در سال 1332 به کتابی اهدا شده است. بعدها جوایز دیگری با عنوان‌های کتاب برگزیده انجمن کتاب (133) جایزه کتاب مجله جوانان، جایزه خودنویس طلا به ابتکار مجله راهنمای کتاب و دهها جایزه دیگر... در سال‌های پس از انقلاب هم جوایزی از سوی نهادها به کتاب‌های برگزیده سال اهدا شده است.
مشهورترین جایزه رسمی کتاب، جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی است.جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی از سال 1362 به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی راه‌اندازی شد. در بند نخست آیین‌نامه این جایزه هدف از انتخاب کتاب سال را ارتقای فرهنگ جامعه اسلامی، حفظ استقلال و هویت فرهنگی و حمایت و تشویق مؤلفان و مترجمان و مصححان متعهد کشور ذکر کرده است.
ماهنامه سروش نوجوان نیز در سال 1367 به همت گروهی از نویسندگان کودک و نوجوان به معرفی کتاب‌های برگزیده سال اقدام کرد. به مدت کوتاهی بعد از نشریه سروش نوجوان مجله هفتگی کیهان بچه‌ها نیز کتاب برگزیده سال خود را معرفی کرد.
چند سال بعد هم نشریه ماهنامه سوره نوجوان هم کتاب سال برگزیده نشریه خود را معرفی کرد. ماهنامه گردن هم چند سالی به همت گروهی از نویسندگان و دست‌اندرکاران نشریه کتاب برگزیده سال معرفی کرد.
در سال 1378 شرکت سهامی پخش و توسعه کتاب ایران «پکا» به همت یک بانوی ادب‌دوست جایزه مهرگان ادب را پایه‌گذاری کرد.
اولین جایزه این نهاد در سال 1379 به رمان‌های انتخاب هیأت داوران اهدا شد. بنیاد گلشیری برای نخستین بار در سال 1379 به کتاب‌های برگزیده جایزه‌داد. این بنیاد که پس از مرگ هوشنگ گلشیری تأسیس شد یکی از فعالیت‌های اصلی خود را معرفی کتاب برگزیده سال قرار داد.
«جایزه یلدا» به همت انتشارات اندیشه‌سازان و کاروان بنیان نهاده شد. نخستین جایزه یلدا در سال 1380 به کتاب‌های برگزیده سال اهدا شد.
برترین‌های نشریه «عصر پنج‌شنبه» هم از جمله جوایز کتاب سال بود که نخستین بار در سال 1379 اعلام شد. این جایزه در واقع نخستین جایزه کتاب سال نشریه شهرستانی بود که خیلی زود وسعتی کشوری پیدا کرد.
به این فهرست می‌توان جایزه نشریه «بایا» را هم اضافه کرد که در سال 1380 اعلام شد. منتقدان مطبوعات که گروهی از گردانندگان صفحات ادب و هنر نشریات بودند در سال 1379 کتاب‌های برگزیده سال خود را معرفی کردند.
خانه داستان به عنوان یک تشکل غیردولتی فرهنگی نیز از سال 1381 به کتاب‌های تألیفی داستان و رمان که اولین اثر نویسنده بود جایزه اهدا کرد. مجله کارنامه و جایزه بیژن جلالی را نیز که تنها به کتاب‌های شعر جایزه می‌دادند نباید از یاد برد.
جایزه شهید غنی‌پور، جشنواره کتاب دفاع مقدس و دوسالانه ادبیات ایثار، کتاب‌های برگزیده شورای کتاب کودک، جشنواره کتاب اهل بیت و کتاب‌های آموزشی رشد را هم باید اضافه کرد.
جشنواره کتاب کودک و نوجوان کانون پرورش فکری کودک و نوجوان هم که نخستین بار در سال 1383 به کتاب‌های برگزیده سال کودک و نوجوان اختصاص داد در واقع از مهمترین جایزه‌های کتاب سال کودک و نوجوان محسوب می‌شود. البته جایزه‌های غیرادواری دیگری هم بودند مثل جایزه ادبیات بیست ساله پس از انقلاب که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار کرد و یا جشنواره برگزیدگان ادبیات کودک و نوجوان که در سال 1379 به همت انجمن نویسندگان کودک و نوجوان برگزار شد.
در مجموع می‌توان جوایز کتاب سال را به دو گروه کلی دولتی و غیردولتی تقسیم کرد. گروه کتاب سال‌های دولتی به جوایزی گفته می‌شود که هزینه برگزاری و جوایز آن از اموال عمومی پرداخت می‌شود. مثل کتاب سال جمهوری اسلامی، جشنواره کتاب دفاع مقدس.
جشنواره کتاب کودک و نوجوان کانون جایزه ادبی اصفهان و... گروه جوایز غیردولتی به جوایزی گفته می‌شود که بخشی یا همه هزینه‌های آن از سوی نهادهای غیردولتی (اشخاص حقیقی و حقوقی) پرداخت می‌شود مثل پکا، منتقدان مطبوعات، یلدا و...
البته بسیاری از این نهادها به شکل مستقیم یا غیرمستقیم از حمایت‌های مادی و معنوی دولتی هم بهره‌مند هستند.
همواره هزینه‌های اصلی و جانبی این جوایز نهادهای انتخاب کننده کتاب سال را نگران می‌کند. عمر کوتاه و عدم توفیق در برگزاری جایزه در سال‌های بعد نشان از عدم توانایی این نهادها برای تأمین هزینه‌های این جوایز می‌دهد.
بسیاری از جوایز کتاب سال غیردولتی در پرتو نشریات شکل گرفته است. جوایزی مثل گردون، بایا، کارنامه، عصر پنج‌شنبه و... تعطیلی یا تغییرات در کادر نشریه گاهی منجر به عدم برگزاری این مراسم در سال‌های بعد می‌شود.
به همین دلیل جوایز نهادهای دولتی به دلیل بودجه ثابتی که دارند عمری طولانی‌تر از جوایز غیردولتی دارند. اما همواره جامعه کتابخوان در تأثیر معرفی برترین کتاب‌های سال این دو گروه اظهار نظرهای متفاوتی کرده‌اند. برخی گفته‌اند تأثیر فروش کتاب‌های معرفی شده توسط نهادهای غیردولتی به مراتب بیشتر از نهادهای دولتی است. ولی بعضی هم گفته‌اند که معرفی هر دو نهادها هم تأثیر چندانی در فروش کتاب‌های معرفی شده ندارد اگرچه هنوز تحقیقات دقیق و علمی در این زمینه ارایه نشده است، اما سرعت چاپ مجدد کتاب‌های برگزیده شده، نشان از توجه جامعه کتابخوان به این آثار دارد. حتی اگر این توجه چندان محسوس نباشد.
بسیاری از نهادهای معرفی کننده کتاب سال آئین‌نامه مشخص و تعریف شده بر مبنای علمی ندارند و یا تا به حال آن را منتشر نکرده‌اند.نبود این آئین‌نامه‌ها و اساسنامه‌های مدون علمی همواره نگرانی‌هایی را در میان جامعه کتابخوان ایجاد می‌کند که معیارهای انتخاب داوران چیست آیا این معیارها بر یک براهین علمی و دقیق استوار است و نکته مهم‌تر این‌که ملاک‌های انتخاب کتاب برگزیده چیست.
چه‌قدر از این ملاک‌ها علمی و چه‌قدر سلیقه‌ای است.به‌طور مثال معرفی کتاب سال چندین نهاد در یک سال با هم فرق می‌کند در حالی که گاهی ترکیب هیأت داوران آن تقریباً به هم نزدیک است. فاصله این انتخاب‌ها گواه تفاوت‌های سلیقه‌ای در میان نهادهای معرفی کننده کتاب سال است. اما این پرسش همواره بی‌پاسخ می‌ماند که چه مقدار این سلیقه‌ها برایند سلیقه‌های عمومی خوانندگان است و چه مقداری گروهی است.
محدودیت‌های مالی و تأمین هزینه‌های جاری این جوایز، همواره نهادهای غیردولتی را تهدید می‌کند. ناکامی بسیاری از این نهادها در برگزاری این جوایز در سال‌های بعد مربوط به عدم تأمین مالی آنها می‌شود.
جوایز اهدا شده به کتاب‌ها به لحاظ ارزش ریالی که به نویسنده آن اهدا می‌گردد بسیار متفاوت است. بالاترین جایزه به لحاظ ارزش ریالی بی تردید کتاب سال جمهوری اسلامی است.
ارزش ریالی جوایز کتاب سال نهادهای غیردولتی قابل مقایسه با نهادهای دولتی نیست. در مقابل هزینه‌های اجرایی نهادهای غیردولتی به مراتب کمتر از نهادهای دولتی است. در بسیاری از این جوایز هیأت داوران و نیروهای اجرایی انتخاب کتاب سال حق‌الزحمه‌ای دریافت نمی‌کنند.
اما در نهادهای دولتی هزینه‌های اجرایی انتخاب کتاب سال‌ها به مراتب بیشتر از ارزش ریالی جوایز اهدایی است و به اصطلاح برج آنها به مراتب زیادتر از خرجشان است.
نمودار رشد جوایز غیردولتی به سرعت در حال صعود است. اما همواره نگرانی‌ها برای دوام آنها وجود داشته و خواهد داشت.
جایزه‌های ادبی همواره عامل رشد و تشویق نویسندگان بوده است، اما این نگرانی هم پا برجاست که اهداء جوایز بی‌ملاک نه‌تنها نمی‌تواند به رشد فرهنگ عمومی کمک کند بلکه به آشفتگی‌هایی هم دامن می‌زند.
نباید فراموش کرد که گذر زمان گاهی می‌تواند درستی و یا نادرستی این داوری‌ها را معلوم کند. هنوز کتاب‌هایی هست که با تمام شایستگی‌ها هیچ نهادی آن را معرفی نکرده است و حتی کتاب‌هایی هم هست که یکی دو نهاد آن را معرفی کرده است، اما خوانندگان رغبتی به خواندن آن آثار پیدا نکرده‌اند. به همین دلیل است که می‌گویند زمان، داوری روشن‌تری را باز می‌گوید.
-----------------------
منابع:
1 - دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی جلد 1 ص 84
2 - آئین‌نامه انتخاب کتاب سال جمهوری اسلامی
3 - جهان کتاب (چند نکته درباره جایزه کتاب سال) سال پنجم شماره 24 و 23
4 - کتاب هفته، شماره 108 ویژه جایزه‌های ادبی و پدیدآورندگان
5 - گزارش‌های کتاب سال جمهوری اسلامی ایران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.