تغییر و تحولات ناشی از مرگ نیازاف در ترکمنستان

اما درگذشت صفر مراد نیازاف موضوعی متفاوت است. اگرچه برخی رسانه‌های غربی او را دیکتاتور می‌نامیدند، ولی به گزارش رسانه‌های بی طرف، ترکمنستان نیازاف در آغاز استقلال، با ترکمنستان پس از فوت نیازاف از ابعاد گوناگون متفاوت است. به جز یک مورد کشته شدن یک خانم خبرنگار ترکمن که برای رادیو آزادی کار می‌کرد و تعدادی مخالف سیاسی در تبعید، جامعه ترکمنستان با قتل و ترور و جنایت مواجه نبود و در آرامش و آسایش به سر می‌برد. می‌توان گفت که نوعی حکومت توتالیتر، با الگوی شوروی سابق و بدون ترور و خونریزی و جامعه‌ای بسته در ترکمنستان، که زمانی جنوبی ترین و دور افتاده ترین بخش اتحاد شوروی بود، حکمفرما بود که وضعیتی انحصاری بدان بخشیده بود. در این جامعه، همه ارکان نظام در دست صفرمراد نیازاف بود که هم رئیس جمهور بود، هم قانون‌گذار، هم قاضی و هم دادستان و تمام ابزارهای قدرت در دست او متمرکز بود. اگرچه در زمان حیات او ترکمنستان کشوری آرام و در رفاه نسبی بود، اکنون که او نیست جامعه با چالش روبروست.
صفر مراد ترکمن‌باشی شخصیتی کاریزما بود که در میان ترکمن‌ها از احترام خاصی برخوردار بود و در بین قبایل پنجگانه ترکمن‌ها توانسته بود وحدت ایجاد کند. در ترکمنستان هیچ شخصیت کاریزمایی وجود ندارد که بتواند جای خالی او را پر کند. محمداف کفیل ریاست جمهوری ترکمنستان، چهره‌ای چندان شناخته شده نیست و این که آیا بتواند پس از برگزیده شدن به عنوان رئیس‌جمهور، در انتخابات فوریه 2007، تا چه حد در شرایط بعدی، دوره ریاست جمهوری خود را طی کند، چیزی است که آینده پاسخ آن را خواهد داد. اگرچه جامعه ترکمنستان جامعه‌ای آرام و بدون بحران بود، ولی این دلیل نبود بحران نیست. بحران، در جامعه‌ای که بافت سنتی و قبیله‌ای دارد، دیوی خفته است که می‌تواند با خیزش یک عرق و عصبیت چنان اوج گیرد که تارومار جامعه و آرامش آن را بر هم بزند. به ویژه اگر  این عرق و تعصب در میان نخبگان و صاحبان قدرت، در برابر قبایل و طوایف محروم از قدرت برای نمونه در بین فرماندهان نظامی، بروز کند جامعه را به آشوب کشیده و خواب سبز آن‌ها را آشفته خواهد کرد. اگر گفته شود که رئیس جمهور از قبیله تکه ترکمن بوده و در تقسیم قدرت قبایل دیگر از جمله ساریق‌ها چندان نقشی نداشته‌اند و اگر در نظر گرفته شود که در جامعه ترکمنستان حتی در دوره شوروی هم ریش سفیدان(یاشیلی) از احترام خاصی برخوردار بوده‌اند می‌توان به بافت سنتی جامعه ترکمن پی برد. بنابراین به قبایل و خواسته‌های آنان و ساختار قبیله‌ای آنان نباید کم بها داد. در کنار تکه‌ها و ساریق‌ها، ارساری‌ها، یموت‌ها و سالار‌ها نیز از دیگر اقوام ترکمن هستند که از لحاظ ذهنی و فرهنگی خود را وابسته به قبیله خود می‌دانند و عرق قبیله‌ای دارند که بخش مهمی‌از هویت ترکمن‌ها را شکل می‌دهد.
اهمیت ژئوپلیتیکی ترکمنستان
اگر چه ترکمنستان مساحتی اندک (448 هزار کیلومتر مربع) و جمعیت کمی (حدود 5 میلیون نفر بر اساس برآورد سازمان ملل در 2005) دارد، ولی دارای اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک بسیار است. بسیاری از کشورهای منطقه به نحوی با ترکمنستان گره خورده اند. ایران برای ارتباط زمینی و ریلی با آسیای مرکزی فقط و انحصارا از طریق ترکمنستان می‌تواند این ارتباط را برقرار سازد.
ترکمنستان کشوری بی طرف است که این بی طرفی در تاریخ 12 دسامبر 1995 مجمع عمومی‌سازمان ملل به تصویب رسیده است. این موضع بی طرفی نقش مثبتی در ایجاد ثبات در آسیای مرکزی و منطقه داشته است.
ارمنستان مقداری از برق، و اکنون تمام گاز خود را از ترکمنستان وارد می‌کند. اوکراین مقداری از گاز مصرفی خود را از ترکمنستان تامین می‌کند. روسیه خریدار انحصاری دو سوم گاز ترکمنستان است. تاجیکستان و قرقیزستان به گاز ترکمنستان نیاز دارند. ایران تمام گاز صادراتی به ترکیه و مقداری از گاز مصرفی خود را از ترکمنستان دریافت می‌کند. ترکمنستان، با اعلام بی‌طرفی مثبت، توانسته است از درگیری‌های بسیاری که می‌توانست در بازی بزرگ قرن 20 و 21 منطقه را به آشوب بکشد جلوگیری کرده است. ترکمنستان با مخالفت با موضع برتری‌جویی ترکیه در منطقه و تقویت پان ترکیسم به نوعی موازنه ایجاد کرده است. ترکمنستان بهترین روابط را با همسایگان داشته و از ثبات نسبی برخوردار بوده و سبب ایجاد ثبات نسبی در آسیای مرکزی بوده است.
چین، به عنوان یک قدرت اقتصادی در حال ظهور، برای صنایع در حال توسعه خود به انرژی نیاز دارد و تمایلی ندارد که انرژی خود را از ماوراء بحار که راه‌های دریایی آن  در سیطره و کنترل ناوگان قدرتمند آمریکا است و در 360 درجه طول جغرافیایی جهان حضور دارد، تامین کند. آسیای مرکزی قطب تامین نیاز انرژی چین است که خارج از سیطره قدرت دریایی است. ترکمنستان از این منظر برای چین یک فرصت است که در کنار قزاقستان و ازبکستان، اعضای شانگهای، می‌تواند نیازهای این غول اقتصادی آینده را تامین کند. روسیه به هیچ وجه حاضر نیست بازار انحصاری گاز خود در ترکمنستان را از دست بدهد. ترکمنستان بی طرف می‌توانست این موازنه را بر قرار کند. اکنون ترکمنستان آبستن حوادث و رویدادهایی است که می‌تواند آینده منطقه را به چالش بکشد و مرزهای طولانی ایران با خود را به سوی ثبات یا بی ثباتی سوق دهد.
پاکستان، در رقابت با ایران، به دنبال تأثیرگذاری بر منطقه در پی جلب سرمایه‌گذاران انرژی برای انتقال گاز ترکمنستان به دریای عمان با عبور از افغانستان است؛ و در این راه تبلیغات وسیعی را انجام داده است. این خط لوله برای پاکستان از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا علاوه بر تأمین گاز مصرفی آن می‌تواند ثبات ترکمنستان و افغانستان را به امنیت خود گره بزند. افغانستان نیز تمایل دارد را ه ارتباطی ترکمنستان و آسیای مرکزی را از طریق خاک خود به پاکستان و دریای عمان و در نهایت آب‌های آزاد برقرار سازد.
همسایگی ترکمنستان با افغانستان در جنوب می‌تواند این کشور را در صورت بی ثباتی و آشوب‌های داخلی، به سرپل ارتباطی قاچاق مواد مخدر جهان تبدیل کند. در شرایط کنونی، ترکمنستان همکاری‌های مناسبی با ایران و سازمان ملل در مبارزه با مواد مخدر داشته است. در هجوم ایالات متحده برای سقوط طالبان، پس از واقعه 11 سپتامبر، بخشی از نیروهای آمریکایی و ائتلاف با استفاده از فضای ترکمنستان به منطقه اعزام شدند که با وجود بی‌طرفی ترکمنستان، نیازاف ناگزیر به همکاری شد.
با این حال ترکمنستان و شخص نیازاف نزدیک‌ترین روابط را با همسایه جنوبی خود، ایران، داشته است و شاید بیشترین سفر خارجی خود را به ایران انجام داده باشد. هر تحولی در ترکمنستان که منجر به خروج آن از وضعیت بی‌طرفی و قرار گرفتن در طیف مناسبات غربی و یورو آتلانتیکی باشد در گام نخست تاثیر بسیار زیادی بر مناسبات با ایران و منطقه خواهد گذاشت و ترکمنستان را از جزیره ثبات به اقیانوس متلاطم تبدیل خواهد کرد. بدین جهت ترکمنستان، به عنوان حلقه اتصال آسیای مرکزی به آب‌های آزاد از طریق ایران، از نظر ژئوپلیتیکی بسیار مهم است.
در ترکمنستان تعداد زیادی شهروند روس تبار زندگی می‌کنند که روسیه منافع آنان را زیر نظر دارد. آنان در دروه شوروی اغلب امور فنی و تکنیکی و پست‌های حساس را در اختیار داشتند و هنوز هم نقش آنان بارز است، اگرچه برخی آنان را به دیده شهروند درجه دو می‌نگرند، ولی این واقعیت آشکار است که جامعه با آن روبروست. امروزه از تعداد روس تباران کاسته شده است و حدس زده می‌شود که به یک سوم کاهش یافته باشند. ازبک‌ها نیز از دیگر اقلیت‌های ترکمنستان به شمار می‌روند.
مواضع گوناگون در باره حوادث ترکمنستان
طبیعی است با ویژگی‌هایی که در اهمیت موقعیت ژئوپلیتیکی ترکمنستان ارائه شد، حوادث ترکمنستان می‌تواند تأثیر بسیاری در هر یک از کشورهای منطقه داشته باشد. به همین جهت، پس از مرگ نیازاف مطبوعات، رسانه‌ها و شخصیت‌های ذی نفع به اعلام دیدگاه‌های خود در باره آینده ترکمستان اقدام کرده و هر یک از نظر منافع خود حوادث را دنبال کرده اند. در 27 آبان 1385 پزشکان آلمانی بعد از انجام معاینات، وضع سلامتی عمومی‌صفر مراد نیازاف، ملقب به ترکمن‌باشی را بسیار خوب ارزیابی کردند. آگاهی از این دیدگاه‌ها می‌تواند در فهم مطلب مفید باشد. در زیر برخی از این دیدگاه‌ها ارائه می‌شود.
مقامات آمریکایی اعلام کردند که آماده هرگونه همکاری با مسئولان موقت دولت ترکمنستان هستند.
برخی پایگاه‌های اطلاع رسانی کشورهای مشترک المنافع روز جمعه، با بیان این مطلب، نوشتند که اکنون زمان آن رسیده که ملت ترکمن در مورد آینده خود فکر کند و آمریکا نیز همانند دیگر کشورها به ملت ترکمن کمک‌های لازم را ارائه خواهد کرد.
به نوشته این پایگاه‌ها جورج بوش رئیس جمهوری آمریکا نیز در پیامی‌درگذشت صفر مرادنیازاف رئیس جمهوری ترکمنستان را تسلیت گفت.
جورج بوش همچنین در این پیام اعلام کرده که آمریکا در انتظار گسترش مناسبات با ترکمنستان است.
آرکادی دبنوف، کارشناس آسیای مرکزی که برای روزنامه روسی ورمیا نووستی مقاله می‌نویسد اعتقاد دارد که مرگ نیازاف نقش مهمی‌در ژئوپلیتیک منطقه ایفا می‌کند. بسیار دشوار است که براورد کرد که مرگ نیازاف تا چه اندازه‌ای از نظر ژئوپلیتیک مهم بوده است. این نیازاف بود که باعث شد منطقه دریای خزر متحول نشود. تا زمانی که او زنده بود امکان دستیابی به یک رژیم حقوقی ممکن نشد یا در مورد خط لوله گاز خزر پیشرفتی حاص نشد.
فیودور لوکیانف مدیر مسئول روزنامه «روسیه در سیاست جهان» نیز دیدگاه مشابهی دارد«ترکمنستان یک منبع گازی مهم است. در مدت 15 سال ریاست جمهوری او بر کشور مستقل ترکمنستان، نیازاف بطور موفقیت آمیزی این واقعیت را نشان داد که که ترکمنستان یک قدرت گازی مهم است. اگرچه در واقع او نمی‌توانست کاری انجام دهد. نخست این که ترکمنستان در محاصره گازپروم و روسیه بود و نمی‌توانست گاز خود را مستقلا صادر کند. دوم، نیازاف به هیچ کس اجازه نداد بداند این کشور چه مقدار ذخائر گازی دارد. اکنون من فکر می‌کنم که در ترکمنستانی که اجازه داده نشده بود روسیه، آمریکا و چین در آن ریشه بدوانند، اکنون وضعیت آن بطور وحشتناکی در حال تغییر است. فکر می‌کنم ما شاهد بازی بزرگ منابع گاز در ترکمنستان خواهیم بود. این بازی برای روسیه بسیار مهم و در عین حال بازی خوب و لذت بخشی نخواهد بود.
آلکسی ملاشنکو، عضو برجسته شورای علمی‌مرکز کارنگی در مسکو معتقد است: در حال حاضر همه بازیگران اصلی سعی خواهند نمود خود را به ترکمنستان نزدیک کرده و اوضاع را به سمت خویش سوق دهند. مشکل روسیه این است که در این جمهوری کسی که مسکو بتواند بر او تکیه کند، وجود ندارد. در ترکمنستان بطور کلی شخصیت سیاسی برجسته‌ای که بتواند جانشین ترکمن باشی در عرصه حساس کنونی شود، وجود ندارد. مخالفان نیز در این کشور چندان فعال نیستند. اگر دوره انتقال قدرت به درازا کشیده شود، بعید نیست که عامل اسلام گرایی نیز در این کشور ظهور کند.
رحمت الله ولی‌‌اف، معاون دبیرکل حزب دموکراتیک تاجیکستان، اظهار داشت  که مرگ نیازاف بیانگر  اهمیت استقلال ترکمنستان و رهبر فقید آن بنیانی برای منابع هیدروکربوری کشور ترکمنستان بود. او اشاره کرد که بعد از مرگ نیازاف قدرت‌های جهانی در مورد آینده کشور و این که چه کسی بر آن حکومت خواهد کرد بی‌‌تفاوت نخواهند ماند. من مطمئن هستم که روسیه، آمریکا و چین گفتگوی فشرده‌ای با گروههای سیاسی متعدد در ترکمنستان خواهند داشت. در عین حال، تحت نفوذ این کشور‌ها انجام اصلاحاتی در رژیم سیاسی کشور و سیاست خارجی آن ممکن خواهد بود. آن‌ها بی‌‌تفاوت نیستند که چه کسی رئیس جمهور آینده ترکمنستان خواهد شد.
ولی‌اف حدس می‌زند که دخالت این سه کشور در فرایند انتخاب نخبگان ترکمن تحت سرمایه این کشورها قرار خواهد گرفت.
الکساندر رار، مدیر برنامه روسیه و کشورهای جامعه مشترک المنافع در شورای سیاست خارجی آلمان بر این عقیده است که در این حقیقت که روسیه، آمریکا و چین هر یک سعی خواهند نمود تا روند اوضاع در ترکمنستان به نفع آنان پیش برود، شکی نیست. در این جمهوری آسیای میانه، بسیاری از مسائل به ساختارهای گازی و دلارهای بدست آمده در این عرصه مربوط می‌باشد. به همین دلیل قدرتی که بتواند بر منابع گاز کشور کنترل پیدا کند، می‌تواند بر کشور حکومت نماید. مسکو نیز تلاش خواهد کرد تا از طریق روابط گازی خود با این کشور، بر روند اوضاع تأثیر بگذارد. البته برخلاف اوکراین و بلاروس، ترکمنستان کشوری نیست که بتوان به آن فشار وارد ساخت. با این کشور باید یا به توافق رسید و یا تلاش کرد تا به نوعی نظر مساعد آن را خرید.
بکتاش بردی یف، کارشناس بنیاد سیاست‌های منطقه‌ای ازبکستان، بنیاد سوروس را به ایجاد سازوکاری برای تأثیرگذاری در موقعیت اجتماعی و سیاسی ترکمنستان متهم می‌کند. او آژانس رسانه‌های خبری پامیر در منطقه خودمختار بدخشان کوهستانی(در تاجیکستان) را به عنوان مثال ذکر می‌کند که با کمک‌های مالی بنیاد سوروس فعالیت دارد. در این مورد بنیاد سوروس با اعمال کنترل بر روی رسانه‌های منطقه از آن به عنوان ابزاری برای تأثیر‌گذاری بر موقعیت اجتماعی سیاسی تاجیکستان استفاده می‌کند. بنا به نظر او رسانه‌هایی که از خارج تامین مالی می‌شود«نمی‌توانند در پوشش خبرها مستقل باشند». منبع رسانه تحت کنترل، به عنوان ابزاری برای تأثیرگذاری بر روی موقعیت اجتماعی سیاسی بکار خواهد رفت.
آندری گروزین، رئیس بخش آسیای میانه و قفقاز مؤسسه کشورهای جامعه مشترک المنافع معتقد است: به احتمال زیاد، به خاطر فقدان مکانیسم  قانونی برای انتقال قدرت، برخی سران ساختارهای نظامی‌ترکمنستان سعی خواهند نمود قدرت را در این کشور تصاحب کنند. بیشترین شانس برای وزیر کشور در نظر گرفته شده است. با توجه به این که ارتش در این کشور بسیار ضعیف است، شخصیت‌های سیاسی ترکمنستان سعی خواهند کرد با یکدیگر هماهنگ شده و فرد میانه رویی را به طور موقت برای اداره امور کشور انتخاب کنند، ولی برای این که همه جناح‌ها راضی شوند، این شخصیت باید ضعیف باشد که در این صورت هم نمی‌تواند قدرت را حفظ کند.
کنستانتین زاتولین، عضو کمیته امور کشورهای جامعه مشترک المنافع در دومای روسیه و مدیر مؤسسه کشورهای جامعه مشترک المنافع خاطرنشان می‌کند: سیستم حکومتی در ترکمنستان به گونه‌ای شکل گرفته بود تا نیازاف رقیبی نداشته باشد و بر عکس حیدر علی اف در آذربایجان که پسر خود «الهام» را به اداره امور کشور ترغیب کرده بود، پسر نیازاف تنها به مسائل تجاری بزرگ مانند تجارت گاز و سیگار، علاقه‌مند بوده و مشخص است که ترکمن باشی نیز به عنوان جانشین، روی وی حساب نمی‌کرد.
تهدید امنیت انرژی اروپا با مرگ نیازاف
روزنامه مسکو نیوز نوشت: مرگ صفر مراد نیازاف، رئیس جمهور ترکمنستان، امنیت انرژی کشورهای اروپایی را با تهدید جدی روبرو خواهد کرد. به گزارش خبرگزاری فارس، این روزنامه در ادامه افزود: ترکمنستان که در حال حاضر بخش زیادی از گاز مورد نیاز روسیه برای صادرات به اروپا را تأمین می‌کند، با مرگ نیاز اف هیچ گونه تعهدی برای ادامه این کار نخواهد داشت. یک کارشناس روسی در این باره گفت: به نظر می‌رسد جنگ قدرت بین طرفداران آمریکا و روسیه در ترکمنستان در حال شکل گیری است. شاید در کوتاه مدت صدور گاز ترکمنستان به روسیه با مشکل خاصی روبرو نشود، ولی در میان مدت این مسأله به یک کابوس هولناک برای مقام‌های اروپایی تبدیل خواهد شد. وی در ادامه تصریح کرد: اگر مرگ نیازاف موجب بی ثباتی سیاسی و ناآرامی‌های اجتماعی در ترکمنستان شود، این مسأله در صادرات گاز این کشور به روسیه و اروپا نیز تأثیر چشمگیری خواهد داشت. ترکمنستان هم اکنون ۴۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی، از طریق شرکت گازپروم روسیه، به اوکراین صادر می‌کند. شرکت گازپروم قصد دارد میزان واردات گاز از ترکمنستان را به بیش از ۶۰ تا ۷۰ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۰۷ میلادی افزایش دهد. این رقم قرار است بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۲۸ میلادی به بیش از ۷۰ تا ۸۰ میلیارد متر مکعب برسد. بر اساس آمارهای شرکت بریتیش پترولیوم، ترکمنستان هم اکنون 92/. تریلیون متر مکعب ذخائر گازی در اختیار دارد. نیازاف در نوامبر 2006 میزان ذخائر گاز طبیعی ترکمنستان را بیش از ۷ تریلیون متر مکعب اعلام کرد. به هر حال ترکمنستان دارای بیشترین ذخائر گازی در منطقه آسیای میانه است(روزنامه ایران 5 دی 1385).
نتیجه گیری و جمعبندی
آق‌سلطان آتایف، نماینده دایمی‌ترکمنستان در سازمان ملل متحد، اظهار داشت که ترکمنستان راه صفرمراد نیازاف، رئیس جمهور سابق کشور را ادامه خواهد داد. این بدان معناست که ترکمنستان ناگزیر است بر قرار دادهای منعقده با کشورها و سازمان‌ها پایبند باشد. به گزارش خبرگزاری «ریانواستی» وی روز جمعه در مجمع عمومی‌سازمان ملل گفت: نیازاف از هیچ کاری برای کمک به مردم کشور دریغ نمی‌کرد و ترکمنستان قول می‌دهد که راه وی را ادامه خواهد داد.
در این زمینه می‌توان به انعقاد قرارداد صادرات و فروش گاز به روسیه که از طریق شرکت گازپروم منعقد شده است، اشاره کرد. اگرچه برخی کشورها از جمله پاکستان در صدد احداث خط لوله گاز ترکمنستان به کشور خودشان هستند ولی نباید از نظر دور داشت که در این میان اگر قرار باشد طرف‌های دیگری وارد بازی شوند چین در اولویت قرار دارد. روسیه نیز قبلا تمهیدات لازم را  اندیشیده است. قراردادهای گاز برخلاف قرارداد‌های نفت طولانی مدت هستند و مشتریان دائمی‌دارند. به نظر نمی‌رسد که ترکمنستان بتواند در آینده‌ای نزدیک در انتخاب شرکای گازی خود اختیار چندانی داشته باشد، مگر این که بخواهد بر سر قیمت گاز تجدید نظر کند.
قربان‌قلی بردی‌محمدف، معاون نخست وزیر، نیز که در حال حاضر به عنوان رئیس جمهور موقت کشور انجام وظیفه می‌کند در نشست کمیسیون خاکسپاری نیازاف تأکید کرد که کشورش به تعهدات خود در زمینه صادرات نفت و گاز ادامه خواهد داد و هیچ واقعه‌ای نمی‌تواند اختلالی در این امر ایجاد کند.
قابل توجه است که وی از کل سخنرانی که به زبان ترکمنی انجام شد، فقط سخنان بالا را به زبان روسی ادا کرد.
با توجه به آنچه گذشت، برأساس دیدگاه‌های تحلیلگران کشورهای مختلف آنچه مسلم است ترکمنستان در آینده‌ای نزدیک نمی‌تواند دچار تحول شود؛ زیرا امکان بروز جنبش‌های ضددولتی نه فرصت داشته و نه امکان و دیگر این که ضرورتی برای جنبش‌های اجتماعی و سیاسی احساس نمی‌شده است. اوپوزیسیونی در داخل نبوده و اوپوزیسیون در تبعید هم توسط کسانی رهبری می‌شود که خود زمانی در هرم قدرت نقش داشته‌اند. اما یک چیز آشکار است و آن این که بازیگران متعدد منطقه‌ای و خارج از منطقه با دخالت در امور داخلی ترکمنستان چه مستقیم و چه غیر مستقیم، برای کسب منافع خود که با یکدیگر در تعارض قرار دارد، فضای این کشور را دگرگون خواهند کرد. ماهیت مقاومت و ایستادگی مردم و حکومت ترکمنستان در برابر این تحولات و بازیگران، آینده ترکمنستان را رقم خواهد زد.