یکم:
و خورشید که در حرکت سالانه‌ی خود به پایین‌ترین نقطه‌ی افق جنوب شرقی رسیده بود، دگرباره به‌سوی شمال شرقی بازگشت که نتیجه‌اش، افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. ز همین جا یلدا متولد می‌شود.
دوم:
حالا این همه هندوانه، انار، ازگیل، آجیل شب یلدا و سفره‌آرایی شب یلدا و... هم برای بزرگداشتِ همین مسئله‌ی خیلی خیلی علمی است!
برای بزرگداشت علمی که نیاکان ما، بیش از سه هزار سال پیش به آن دست پیدا کردند و با تفکر و تأمل دریافتند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است و برای بازگشتن خورشید به‌سوی شمال‌شرقی و افزایش طول روز است؛ بازگشتی که در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دگرباره‌ی خورشید گرامی داشته می‌شد.
سوم:
البته در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شد که یکی از آنها مراسم شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده بود و از لازمه‌های آن مراسم هم، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز. همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری درازمدت؛ خوراکی‌هایی همچون انار و هندوانه و سنجد به رنگ سرخ خورشید و...
البته که از آن همه مراسم فقط خوراکی‌هایش به ما رسیده است!
چهارم:
ما حالا می‌توانیم تولد خورشید را همان‌طور که پیشینیانمان به نظاره می‌نشسته‌اند، تماشا کنیم. در دوران باستان بناهایی برای سنجش رسیدن خورشید به مواضع سالانه و استخراج تقویم ساخته می‌شد که یکی از مهم‌ترینشان چارتاقی نیاسر کاشان است که فعلاً تنها بنای سالم باقی‌مانده در این زمینه در ایران است. این بنا به گونه‌ای طراحی و ساخته شده که می‌توان زمان رسیدن خورشید به برخی از مواضع سالانه و نیز نقطه‌ی انقلاب زمستانی را با دقت تماشا کرد و تشخیص داد. چارتاقی نیاسر بنایی است که تولد خورشید به‌گونه‌ای ملموس و قابل تماشا در آن دیده می‌شود.
آیا به دیدن خورشید رفته‌اید در پایان این شب؟ نه به چارتاقی نیاسر بلکه روی پشت بام خانه‌تان.
شب یلدا چه کاری را حتماً انجام می‌دهید؟
*ما حافظ می‌خوانیم حتماً.
*ما مهمان داریم حتماً.
*ما آجیل داریم حتماً.
*هندوانه حتماً هست.
*ما فقط می‌خوریم.
کسی برایتان قصه می‌گوید یا برای کسی قصه می‌خوانید؟ به این نود روز باقی مانده از سال فکر می‌کنید؟ از مادربزرگ خواسته‌اید درباره‌ی این شب برایتان حرفی بزند؟ آنها هنوز هم به یلدا، شب چله می‌گویند. تا به حال پرسیده‌اید چرا؟
پنجم:
«چند ساعت بیشتر به آخر پاییز نمونده، جوجه‌هاتو شمردی؟!»
میان این همه پیامکی که برای شب یلدا آمده، یکی هم مربوط به شمارش جوجه‌هاست.
این مسئله هم تا حدودی علمی است. چون جوجه‌هایی که در بهار متولد می‌شوند و جیک‌جیک می‌کنند، اگر تا آخر پاییز زنده بمانند، یعنی بزرگ می‌شوند. برای همین می‌گویند جوجه را آخر پاییز می‌شمارند. جوجه‌های بهاری شما در چه وضعی هستند؟
- با نگاهی به پژوهش رضا مرادی غیاث‌آبادی؛ شب یلدا، شب زایش خورشید