مادر کاروانسراهای ایران احیا می شود

بنابر گزارش سایت خبری میراث فرهنگی، این کاروانسرای عصر ساسانی که سال ها محل نگهداری احشام بوده و بنای اصلی آن بر اثر حفاری های غیر مجاز آسیب دیده بود به دنبال پیگیری های میراث خبر از نابودی کامل نجات یافت و مرمت و بهسازی آن آغاز شد.

سال گذشته و پس از اخراج نگهبان کاروانسرا خبرهایی مبنی بر این که افراد ناشناسی در فلزی کاروانسرا را ربوده اند انتشار یافت. پیرو این خبر، اخبار دیگری حاکی از اسکان عشایر و احشام آنها در کاروانسرای مذکور بر خروجی تلکس خبرگزاری ها قرار گرفت.

احشام عشایر در حالی در این محل باستانی نگهداری شد که در سال 83 بنای کاروانسرای ساسانی با اعتباری بیش از صد میلیون ریال پاکسازی و مستند سازی شده بود.
حسین بحر العلومی مسئول دفتر بافت های تاریخی ضمن اشاره به اختصاص اعتباری معادل 7 میلیارد ریال برای مرمت کاروانسرای دیرگچین گفت: در حال حاضر اعتبارات مورد نیاز برای آغاز احیای این پروژه ملی اختصاص یافته و ساماندهی مادر کاروانسراهای ایران در سطحی وسیع آغاز شده است.
وی همچنین ساماندهی این بنا را بسیار مهم دانسته و افزود: بنای ساسانی کاروانسرای دیر گچین می تواند به یکی از مراکز مهم گردشگری در کویر تبدیل شود به همین دلیل مرمت و بهسازی آن بسیار ضروری است.وسعت محوطه کاروانسرای دیر گچین به 12 هزار متر مربع می رسد که بنای کارونسرا با وسعتی حدود هشت هزار متر مربع در میان آن احداث شده است.این بنای قدیمی دارای 43 حجره، ایوان شاه نشین، حیاط خلوت، 8 شترخانه، منظر شاهی و دو مغازه برای نگهداری کالا و حمام و مسجد است.

دو باستان شناس آلمانی و فرانسوی که سال ها پیش در این محدوده حفاری انجام داده اند، این کاروانسرا را به جهت کامل بودن و وسعت آن، مادر کاروانسراهای ایران نامیده اند.

یادگاری از تاریخ چند هزار ساله
اهمیت این کاروانسرا و کلاً بنایی به نام کاروانسرا در تاریخ معماری ایران به حدی است که لزوم شرح تاریخی ساخت این بنا یا به عبارتی دیگر استراحتگاه میان راهی را ضروری می سازد.
احداث کاروانسراها در ایران ارتباط مستقیمی با ساخت جاده دارد. ایران کشوری نیمه خشک است و بارندگی در آن بسیار اندک. آبادی ها و شهرها در فلات ایران از یکدیگر دورند. ایرانیان برای پیوند این آبادی های دور از هم تلاش های سازمان یافته بسیاری را در حوزه راه سازی انجام داده اند و بر همین اساس بود که در دوره هخامنشی سازمانی در زمینه راه سازی به فعالیت مشغول بود. اگرچه در دوره ساسانی اغلب جاده ها در ایران با اهداف تجاری و درآمدزایی احداث می شدند، اما روند راه سازی پس از ورود اسلام به ایران تغییرات بسیاری به خود دید.

در دین اسلام، هر فرد مسلمان مکلف، در صورتی که مستطیع باشد، باید به زیارت خانه خدا برود. به همین دلیل لازم بود از تمام شهرها و مراکز تجمع انسانی راهی برای عبور زائران خانه خدا ساخته شود. در زمان خلافت عباسیان بغداد به دلیل پایتخت بودن و مکه به لحاظ قداست و انجام مناسک حج در وضعی قرار گرفته بودند که می بایست جاده هایی برای تسهیل ارتباط زمینی با آنها ساخته بشوند. زیارت خانه خدا در پرتو احداث راه ها آسان شد. معروف ترین شاهراه آن زمان، راه بزرگ خراسان بود که به شرق می رفت و بغداد را به شهرهای ماورا ءالنهر تا چین متصل می کرد. این راه از دروازه خراسان در خاور بغداد شروع می شد و از صحرا و پل های مستحکمی که بر رودها ساخته بودند، عبور می کرد تا به حلوان و از آن جا به کوه های ایران می رسید.
این راه از شهرهای بزرگ و کوچکی عبور می کرد و در حال حاضر نیز شاهراه بزرگ خراسان همچنان راه پستی ایران است و امروزه تهران، نقطه مرکزی این شاهراه شده است.در پی گسترش راه های زمینی در ایران که فواصل زیاد میان مراکز اجتماعات شهری را پر می کرد، ایجاد بناهایی با ویژگی های گوناگون در شهر و روستاها و جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نام های مختلف چون رباط و کاروانسرا رواج یافت. عملکردهای گوناگون کاروانسرا در گذشته موجب شده که نام های متفاوتی چون کاربات ، رباط ، ساباط و خان بر این استراحتگاه های میان راهی گذاشته شود.
این بناها در واقع مشابه کاروانسرا بودند اما از نظر معماری در برخی جزئیات با آنها تفاوت داشتند. پیدایش این گونه بناها را باید در نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت در طول سفر جست و جو کرد.اطلاعات موجود درباره کاروانسراهای اوایل اسلام اندک است. سلسله هایی که در قرون آغازین اسلامی مانند سامانیان، آل بویه و آل زیار، بر ایران حکم راندند برای ایجاد بناهای عام المنفعه چون کاروانسرا و آب انبار اهمیت زیادی قایل بودند و رباط چاهه یا ماهی که به صورتی بنایی با چهار ایوان در کنار جاده مشهد- سرخس بنا شد، از جمله یادگارهای آن زمان است.
قرن پنجم قمری، عصر شکوفایی هنرهای اسلامی به ویژه معماری است. ایجاد راه های تجاری متعدد و همچنین تأمین امنیت جاده ها باعث رونق روزافزون تجارت و اقتصاد شد و در نتیجه در مسیر جاده ها و داخل شهرها برای آسایش کاروان و کاروانیان، کاروانسراهای متعددی ساخته شد. شیوه و سبک معماری این دوره در احداث بناهایی چون مساجد و کاروانسراها تقریباً یکسان شد.
زیباترین نمونه کاروانسراهای این دوره کاروانسرای شرف در خراسان است که اکنون به صورت نیمه ویرانه برجای مانده است.