قطع این خطوط ممکن است باعث ایجاد خسارات قابل‌‌توجه و متعاقبا توسعه آتش‌سوزی‌ها و انفجارها شود. خطوط انتقال گاز از مهم‌ترین شریان‌های حیاتی در زندگی شهری محسوب می‌شوند. وضعیت لوله‌های انتقال گاز در زلزله‌های گذشته نشان‌دهنده آسیب‌پذیری آنها در برابر زلزله است. لوله‌های انتقال گاز حاوی مواد اشتعال‌پذیر هستند و نشت گاز و آتش‌سوزی‌های پس از آن می‌تواند موجب صدمات جانی و خسارت‌های مالی و نیز زیان‌های زیست‌محیطی شود؛ بر این اساس مقاوم‌سازی این خطوط در برابر زلزله مخصوصا در مناطق لرزه‌خیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایران یکی از کشورهایی است که جمعیت بسیار زیادی را در خود جای داده و دارای امکانات شهری نسبتاً مدرن و با ارزش است و گذشته از سیل، خشکسالی، توفان و مشکلات زیست‌محیطی در شهرهای بزرگ، به‌واسطه قرار گرفتن در محدوده گسل‌های فعال، در معرض زلزله‌های بزرگی قرار دارد.
لذا شریان‌های حیاتی بزرگ شهری از سازه‌های بنیادی آن محسوب می‌شوند و مردم خدمات زیادی را از این شریان‌ها دریافت می‌کنند. البته به گفته مسئولان شرکت انتقال گاز ایران، این شرکت با همکاری شرکت‌های بیمه، تمام خطوط لوله فشار قوی و ضعیف گاز در سراسر کشور را بیمه تمام‌خطر کرده است. در سال90، روزانه 550میلیون مترمکعب گاز بدون وقفه و مستمر در شبکه انتقال گاز کشور جریان داشته است. بروز حوادث طبیعی همچون زلزله در خطوط لوله گاز کشور با وجود ضریب ایمنی بالا امری پیش‌بینی نشده است؛ از این‌رو وجود خدمات بیمه‌ای می‌تواند پشتوانه‌ای محکم در این زمینه باشد. در زمینه خطرات زلزله برای خطوط لوله گاز و اقداماتی که باید در این زمینه انجام شود خبرنگار همشهری با کارشناس و بازرس جوش و مدیر فنی یک شرکت پرتونگاری گفت‌وگو کرده است.
- چه مشکلاتی ممکن است بعد از وقوع یک زلزله در خطوط لوله گاز، به‌ویژه درون‌شهری ایجاد شود؟ ایمن‌سازی خطوط لوله گاز به چه صورت است؟
عمدتا گاز موجود در خطوط لوله بین شهری دارای فشار بیشتری است تا بتوان گاز را به‌راحتی از نقطه A به نقطه B رساند، به همین دلیل این لوله‌ها از مواد خاصی ساخته می‌شوند؛ به عبارت دیگر نوع جنس این لوله‌ها متفاوت از لوله‌های خطوط گاز درون شهری است.گاز درون این لوله‌ها با کمپرسور به اندازه‌ای فشرده می‌شوند که به حالت مایع نزدیک شوند ولی این موضوع در مورد خطوط لوله گاز شهری صدق نمی‌کند چون اصطلاحا این خطوط اپن یا اتمسفر یک هستند؛ یعنی یک سر لوله باز است تا بتوان از گاز درون آن در منازل استفاده کرد. بنابراین گاز درون آنها فشار زیادی ندارد. در قدیم که از کپسول گاز برای منازل استفاده می‌شد و سر کپسول‌ها دارای رگلاتور یا فشارشکن بود تا فشار حاصل از تبدیل گاز مایع درون کپسول به گاز معمولی و قابل استفاده برای اجاق را بتواند تنظیم کند. با توجه به این مسائل، فشار گاز درون لوله در اشتعال و متعاقبا در آتش‌سوزی بسیار مؤثر است.
شما چون نمی‌توانید فشار را در سطوح شهری بالا ببرید- به‌دلیل اینکه قرار است این گاز در منازل استفاده شود و فشار زیاد منجر به آتش‌سوزی می‌شود- مجبورید برای تقویت فشار، ایستگاه‌های متعددی بزنید. تقریبا در هر محله یک ایستگاه وجود دارد تا با تقویت فشار بین دو طرف لوله گاز که یک سوی آن در منازل قرار دارد، اختلاف پتانسیل ایجاد شود و شیر ایمنی در حالت بسته بماند. تا زمانی که شیر گاز بسته است، فشار گاز کم می‌شود.
- این جریان فشار چه تأثیری در روند آتش‌سوزی دارد؟
باید توجه داشت که قرار نیست در تمام زلزله‌ها آتش‌سوزی ایجاد شود. زمانی که فشار درون لوله بالاست هر نوع شکستگی لوله ممکن است منجر به آتش‌سوزی شود ولی وقتی فشار بالا نیست الزاما هر نوع جدایشی آتش‌سوزی ایجاد نخواهد کرد، مگر اینکه عوامل مؤثر در ایجاد اشتعال (مثلث آتش) مهیا باشد. حتی اگر عاملی مثل جرقه یا شعله هم در کنار این شکستگی لوله باشد بنا بر محاسبه کارشناسان کمتر از یک دقیقه این آتش‌سوزی دوام خواهد داشت.
- یک آتش‌سوزی هر چند کم، ممکن است بلافاصله به دیگر نقاط سرایت پیدا کند و طبق بیان متخصصان این حوزه، منجر به بحرانی شود که تعداد قربانیان زلزله را به چندین برابر افزایش دهد بنابراین حتما نیاز به انجام کارهای دیگر و یا پیشگیری‌های دیگری خواهد بود، این‌طور نیست؟
البته تمام تمهیدات قابل اجرا و امکان‌پذیر که منطق برای ایمنی لوله‌ها حکم می‌کند مطمئنا در سیستم گازهای شهری وجود دارد ولی این بدان معنا نیست که ادعا کنیم این خطوط 100درصد ایمن هستند.
- آیا درصورت وقوع زلزله می‌توانیم بگوییم خطوط لوله گاز آن‌قدر استحکام دارند که در برابر فشارهای ناشی مقاومت کنند؟
نه، ایمن نیست. وقتی لوله‌ای را از زیر زمین انتقال می‌دهیم باید یکسری تمهیدات برای تعمیر و نگهداری این خطوط داشته باشیم؛ به‌عنوان مثال از پوشش‌های مناسب و استاندارد استفاده کنیم. البته این پوشش‌ها به تنهایی نمی‌توانند مانع خوردگی لوله‌ها زیر زمین شوند چون در آنجا آب و رطوبت کافی، اکسیژن و الکترون‌هایی که در این زمینه نقش ایفا می‌کنند وجود دارد، بنابراین شرایط برای خوردگی لوله مساعد است. برای جلوگیری از این مشکل عمدتا با نمونه‌برداری از خاک، شرایط آن را از نظر اسیدی یا قلیایی بودن می‌سنجند. چنانچه اسیدی باشد ترانسفورماتوری را ابتدای خط لوله قرار می‌دهند تا بار الکتریکی منفی به لوله بدهد و باعث حفاظت کاتدی لوله شود که من می‌توانم ادعا کنم که در هیچ منطقه‌ای از ایران حداقل در خطوط درون شهری از این سیستم استفاده نمی‌شود و حتی درصورت کاربرد آن هیچ نمونه‌گیری‌ای از زمین برای سنجش میزان PH آن صورت نمی‌گیرد و اکثرا بار الکتریکی منفی به لوله می‌دهند، درصورتی که ممکن است بخشی از زمینی که لوله از آن می‌گذرد قلیایی باشد که در این صورت باعث تسریع خوردگی می‌شود، به همین دلیل عمدتا عمر لوله‌های زیرزمینی انتقال گاز که باید 10 تا 20سال باشد تا حد زیادی کاهش می‌یابد.
- منظور این است که ما هر 2 تا 3سال باید روکش خطوط لوله گاز را عوض کنیم؟
اگر شرایط 100درصد ایمن به‌درستی انجام شود طبق تحقیقات باید 99سال عمر مفید داشته باشند؛ چنانچه بعضی از خطوط لوله انتقال نفت ما بیش از 100 سال عمر دارند، حتی در شرایط کارگاهی که امکان استفاده از استانداردهای بالایی برای نگهداری خطوط وجود ندارد، معمولا لوله‌ها حدود 30 تا 40سال کار می‌کنند، بنابراین اگر ما شرایط مناسبی برای لوله‌های زیرزمینی انتقال گاز مهیا کنیم می‌توان عمر آنها را افزایش داد. جنس لوله بسیار در امر خوردگی مؤثر است. لوله‌هایی که مقدار کربن بالاتری دارند دارای میزان فرسایش کمتری هستند، بنابراین شرایط محیطی و فیزیکی و جنس لوله در میزان خوردگی و شدت و ضعف آن در خطوط لوله انتقال گاز درون شهری مؤثر است. خوردگی لوله می‌تواند تأثیر منفی بر استحکام و ایمن بودن آن به‌ویژه در شرایط خطرناک و وقوع حوادث طبیعی مثل زلزله بگذارد. توجه به ساختارها و چارچوب‌هایی که براساس آنها ساختمان‌های بلند بنا می‌شوند بسیار مهم است، به‌طوری که در تمام دنیا مرسوم است که در زمان ساخت یک سازه، حتما باید از بازرس جوش در آن منطقه کمک گرفته شود تا کیفیت جوش‌ها را تأیید کند. انتخاب جنس آهنی که در طبقات مورد استفاده قرار می‌گیرد، نوع جوشی که برای بخش‌های مختلف و اتصالات به کار می‌رود و فاصله بین آهن‌ها نیاز به دقت و ریزبینی زیادی دارد و باید تست شود، که متأسفانه این مسائل نادیده گرفته می‌شود و با زمین لرزه کوچکی جدایش اتفاق می‌افتد و فاجعه به‌بار می‌آید. تمام اتصالات جوش موجود در ساختمان مانند لوله‌های گاز باید به تأیید بازرس جوش برسد و گواهی ایمنی صادر شود که در تمام دنیا مرسوم است ولی در ایران به هیچ وجه رعایت نمی‌شود. البته یادآوری می‌کنم مدتی است که شهرداری تهران در این زمینه شروع به فعالیت کرده است که امیدواریم مثل بسیاری از بومی‌سازی‌‌ها نباشد که پس از گذشت مدتی از تب و تاب بیفتد و از اجرایی‌شدنشان کاسته و گاه متوقف شود.