"محله"، نشانه ای آشنا است برای همه ما شهروندان، چرا که نسبت به آن احساس نزدیکی می کنیم. مگر محله چه در خود دارد که ضمیرمان با آن غریبی نمی کند و آن را واژه ای صمیمی از جنس خودی می پندارد؟ حس تعلقی که در ژرفای وجود به محله داریم از کجا آمده؟ از کوچه ها و خانه های چسبیده به هم؟ از زیست همدلانه در کنار جمع؟ از مناسبات دوستانه یا همان اصطلاح خودمانی «همسایگی»؟ از خرده فرهنگ جاری در بافت خاص؟ یا چیزهایی دیگر؟
محله همه اینهاست و بیشتر از اینها. محله، دیر زمانی، زمین بازی و قرارهای دوستانه مان با بچه محله ها بوده است. در دوره ای دیگر، محله، سرایی شد برای به رخ کشیدن غیرت و تعصب مان به غریبه هایی که به گمان مان پا را از گلیم شان بیشتر دراز کرده اند. بعدها، محله را پاتوقی دریافتیم برای گفت و شنودهای دلگشا، و برای مشورت با کسبه و هم محله ای ها. و در نهایت دوره ای رسیده که محله را بیش از همیشه گنجینه خاطرات تلخ و شیرین می بینیم، خاطراتی بی بازگشت که یادآوری شان قرین با غم ها و شادی های عمر رفته است.
به واقع، بافت و معماری، اشیا و چیزها، معرفت، پیشه ها و آدم ها، در جغرافیای زمان و مکان، معنا و هویتی فرهنگی و اجتماعی یافته و بالمآل محله را در زمره نام آشناترین واژگان، در ذهن مان جای داده است.
ورای همه اینها، محله، ارزش اجتماعی خود را مرهون کارکردهایی ویژه و حیاتی است. «انسجام و یکپارچگی»، «تعلق خاطر»، «هویت برخاسته از خاطرات و علایق مشترک»، «روابط اعتماد آمیز اجتماعی»، «نشاط، شادابی و آرامش»، «نظارت اجتماعی»، «میانجی روابط خانواده، شهر و نهادهای اجتماعی»، «جایگاه گفت و گو و تعمیق روابط انسانی»، همه اینها کلیدواژه هایی از کارکردهای محله اند.
در رویکرد فرهنگی اجتماعی مدیریت شهری، پیمایش مطالعاتی محله محور یک اصل و ضرورت است زیرا شناختی جامعه محور از شهر ارایه می کند که همراستای با مقتضیات توسعه پایدار شهری است. منتقدانی که نگاهی آسیب شناسانه به طراحی و اجرای برنامه های توسعه شهری دارند، به خوبی بر زیان ناشی از بی توجهی به رویکرد محله محور در برنامه ریزی شهری آشنایند. هم آنان، به موازات سفارش بر اتخاذ رویکرد محله محور، همواره بر انجام پژوهش های محله ای به عنوان مقدمه الزامی مدیریت محله محورتاکید دارند. پژوهش های محله ای، اما کاری است نه چندان ساده، آن هم در جوامعی که از ضعف روش شناختی پژوهش های اجتماعی، همراهی نکردن دستگاه ها و سازمان های مربوط، تلقی های نادرست از جمع آوری و پردازش آماری و مانند اینها در رنج اند. بدرستی به همین دلایل است که پژوهشگران این عرصه، به موازات شناخت علمی نسبت به پیمایش های اجتماعی، اثربخش بودن تلاش پژوهشی خود را در گرو توسعه مهارت های ارتباطی و بالا بردن توانایی جستار اطلاعاتی محله ای به ویژه در ابعاد جمعیت شناختی و مردم شناختی، و همچنین ارتقاء توانمندی پردازش و راستی آزمایی داده های اطلاعاتی و آماری متناقض می دانند.
در کلان شهری بسان تهران بزرگ، که میراث دار خرده فرهنگ های گوناگون برآمده از دل حوادث تلخ و شیرین تاریخی است، با آمیزه ای ناهمگون از بافت محله های قدیم و جدید شهری روبروییم. به گونه ای که می توان به رغم وجود برخی اشتراکات، تفاوت های زیادی را در این محله ها تمیز داد. ویژگی های انحصاری هر کدام از محله ها را می توان بسان نماد هویت بخش هر محله شناسایی کرد.
برخی از این ویژگی ها، به تاریخچه و خصوصیات مذهبی، اجتماعی و فرهنگی محله ها ارجاع می دهند و دسته ای دیگر مربوط به معماری و بافت و سیمای عمومی محله هایند. حتی می توان فضای فرهنگی و اجتماعی متفاوت محله های تهران را بر اساس مناسبات و تعاملات، آداب و مناسک خاص، رفتارشناسی و واکنش های محیطی از یکدیگر تشخیص داد. همین تفاوت ها، مدیران شهری را وامی دارد تا از پیچیدن نسخه واحد برای همه محله های شهر، پرهیز جدی داشته باشند.
گام نخست برای تجویز نسخه درست به ازای هر محله، شناخت دقیق است. کاوش ژرف نگر، نتیجه حضور و مشاهده عینی ابعاد و زوایای گسترده نهان و آشکار کالبد و روح محله، انجام گفت گوهای کیفی با آحاد و گروه های مرجع و برگزاری هم اندیشی های محله ای است. پژوهشگر محله، به اقتضای کار دشواری که برعهده دارد، نیازمند اعتماد و همکاری اجتماع محلی است تا به نتایج ارزنده دست یابد و درستی یافته هایش را از این راه تضمین نماید. دستاورد پژوهشگران محله، آن چنان ارزشمند است که بردباری و حوصله در برابر هر ناملایماتی را توجیه می کند. با پاسداشت سهم و نقش مسئولانه پژوهشگران محله، امیدواریم دستاورد مطالعات محله محور، همراه با تعهد، خیراندیشی و ارزش باوری مدیران، سند پیشرفت و تعالی شهرهای ایران اسلامی را مهر تایید زند
*مدیرکل مطالعات اجتماعی فرهنگی شهرداری تهران
منبع: امید