نتایج تحقیقات حاکی از آن است چنانچه افراد در سنین نوجوانی شروع به کشیدن سیگار کنند و مدت ٢٠ سال یا بیشتر به این عمل ادامه بدهند بین ٢٠ تا ٢٥ سال زودتر از افرادی که به هیچ‌وجه در زندگی سیگار نکشیده‌اند، خواهند مرد. با توجه به اینکه به‌نظر می‌رسد مصرف سیگار در ایران هنوز کاهش نیافته است و خطر گرایش به سیگار نوجوانان کشور را تهدید می‌کند و اینکه مصرف دخانیات می‌تواند مقدمه‌ای برای مصرف سایر مواد‌مخدر باشد و جامعه را با بلایی خانمانسوز مواجه کند، با دکتر سعید صفاتیان، مدیرکل سابق درمان و بازپروری ستاد مبارزه با مواد‌مخدر، درباره علل گرایش نوجوانان به سیگار، راهکارهای کاهش میزان مصرف دخانیات در جامعه، امکان کاهش تولید سیگار در کشور و اقداماتی که سازمان‌های مسئول در این زمینه تا‌کنون انجام داده‌اند، گفت و گو کرده‌ایم، مشروح این گفتوگو در پی می‌آید.
- چه عواملی باعث گرایش فرد به دخانیات می‌شود؟
یک سری از این عوامل شخصی است. عوامل دیگر نیز تا حدودی اجتماعی و خانوادگی است البته ما باید تلاش کنیم فعالیت خود در زمینه کاهش مصرف دخانیات را بر عوامل حفاظتی متمرکز کنیم و نه عوامل تقویت کننده، (به عواملی که به گرایش فرد به سیگار کشیدن منجر می‌شود، تقویت‌کننده می‌گویند) عوامل خانوادگی و اجتماعی بسیار متعدد هستند اما مهم‌ترین عامل در گرایش فرد به مصرف دخانیات گروه همسالان است. زیرا بالاترین میزان مصرف سیگار در نوجوانان دیده می‌شود. مصرف سیگار بر عکس مواد‌مخدر از سنین پایین شروع می‌شود. نوجوان 14 تا 15 ساله در مهمانی یا جایی که سایر جوانان همسال وی نیز حضور دارند بعضا در شرایطی قرار می‌گیرد که ناگزیر برای نخستین‌بار مصرف سیگار را تجربه می‌کند، این به این دلیل رخ می‌دهد که ما نتوانسته‌ایم مهارت‌های زندگی را به نحو مطلوب به نوجوانان خود یاد دهیم؛ یکی از این مهارت‌ها استفاده از کلمه نه و در اصطلاح نه گفتن به مصرف سیگار است.
- چرا تا‌کنون اقدام موثری در زمینه کاهش مصرف سیگار در جامعه انجام نگرفته است؟
خانواده‌ها نیز در این زمینه تا حدودی مقصر هستند؛ خانواده‌ها هزینه‌های بالایی را برای شرکت دادن فرزندانشان در کلاس‌های خصوصی فیزیک و شیمی و سایر درس‌های مهم دبیرستانی متحمل می‌شوند اما خانواده‌ها فرزندان خود را اغلب برای شرکت در دوره‌های آموزشی درباره مضرات سیگار که توسط سازمان‌های مختلف برگزار می‌شود، نمی‌فرستند البته این کوتاهی به سازمان‌ها و وزارتخانه‌هایی نظیر آموزش وپرورش نیز باز می‌گردد. آموزش و پرورش که یکی از وزارتخانه‌های مسئول آموزش دادن نوجوانان در این حوزه است، باید به وظایف خود در این باره عمل کند اما حضور آموزش و پرورش در این زمینه بسیار کمرنگ است. در برخی از مواقع سمینارها یا کنگره‌هایی درباره راه‌های مقابله با مصرف سیگار برگزار می‌شود اما از دل این کنگره‌ها یا سمینارها موضوع مهمی بیرون نمی‌آید. بنابراین می‌توان گفت که مهم برگزاری همایش‌ها در زمینه بررسی راه‌های کاهش مصرف دخانیات در جامعه نیستند بلکه مهم برگزاری کلاس‌های آموزشی درباره مصرف سیگار و نحوه ترک آن یا دوری از مصرف سیگار است. حتی برای والدین نوجوانان نیز باید کلاس‌های آموزشی برگزار شود، والدین نیز باید نحوه برخورد را با فرزندانی که سیگار می‌کشند فرا بگیرند. فرد نوجوان یا در مواقعی که استرس دارد و نگران است سیگار می‌کشد یا در مواقعی که خوشحال است. در واقع در تمامی لحظات ممکن است این فرد سیگار استعمال کند. برخورد والدین صرفا نباید سلبی باشد و باید از طریق راه‌های تشویقی و تنبیهی گوناگون فرزندان خود را مجبور به کنار گذاشتن سیگار کنند.
- چه راهکارهایی برای کاهش مصرف میزان دخانیات در جامعه پیشنهاد می‌دهید؟
سازمان‌ها باید در این زمینه دخالت مستقیم داشته باشند. باید دوره‌های آموزشی با استفاده از کتابچه‌های آموزشی برگزار شود، شهرداری‌ها در سطح محلات تمامی شهرهای کشور نسبت به برگزاری کلاس‌های آموزشی اقدام کنند. مساجد و پایگاه‌های بسیج نیز باید همکاری کنند تا آموزش را در این زمینه ارتقا یابد. باید به جوانان این مسئله را یادآور شد که ترک سیگار سخت‌تر از ترک مواد‌مخدر است. زیرا دسترسی به سیگار بسیار راحت‌تر است و شما می‌توانید در هر جایی دخانیات استعمال کنید. به نوجوانان این نکته باید یاد داده شود که وابستگی روانی به سیگار بسیار شدید است. خود خانواده‌ها نیز باید به‌دلیل حساسیت‌زا بودن این موضوع نحوه برخورد با فرزندانی که دخانیات مصرف می‌کنند را فرا بگیرند. در این راستا والدین باید تلاش کنند مهارت‌های زندگی را به فرزندان خود فرا دهند.
- اقدامات سازمان‌ها و نهادها در کشورمان در زمینه اجرای طرح‌های کاهش مصرف دخانیات را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همه سازمان‌ها در حال انجام فعالیت‌هایی در این زمینه هستند اما تا‌کنون فعالیت‌ها در زمینه اجرای طرح‌هایی درباره کاهش مصرف دخانیات درجامعه تاثیر‌گذار نبوده است. عدم‌تاثیر‌گذاری این فعالیت‌ها نیز به آن دلیل است که به‌طور وسیع انجام نمی‌گیرد.باید دید چند درصد از جوانان در جامعه ما دخانیات استعمال می‌کنند تا بتوان با اجرای طرح‌های آموزشی میزان مصرف دخانیات در آنها کاهش داد.
- در کشور ما از نظر سازمان یافته و سیستماتیک چه موسساتی در زمینه ترک سیگار وجود دارد؟
سازمان‌های غیردولتی خوبی داریم که در این زمینه فعالیت می‌کنند.شهرداری تهران نیز با تاسیس چند مرکز ترک سیگار درتهران فعالیت‌های خوبی در این زمینه انجام داده است. اما باز هم باید به این اقدامات وسعت بیشتری بدهیم یعنی تعداد سازمان‌های غیردولتی که در زمینه اجرای طرح‌های کاهش مصرف دخانیات در جامعه فعالیت می‌کنند را افزایش دهیم. اگر الان برنامه‌ها در این زمینه برای 5 درصد از جوانان اجرا می‌شود، باید زمینه‌ای ایجاد کنیم که این برنامه‌ها بیش از 50درصد از جوانان جامعه را پوشش دهند.
- آیا با اجرای طرح‌های سلبی در این زمینه از جمله ایجاد ممنوعیت در مصرف دخانیات موافق هستید؟
اقدامات سلبی تاثیر‌گذار نیستند. در خارج زمانی که قصد دارند طرح‌های پیشگیرانه در این زمینه به اجرا بگذارند، از اقدامات سلبی اجتناب می‌کنند زیرا به این نتیجه رسیده‌اند که اقدامات سلبی ممکن است نتیجه عکس دهد البته می‌توان قوانین سختگیرانه‌ای وضع کرد و اعلام کرد که نباید به جوانان زیر 15 سال یا 18 سال سیگار فروخته شود. در هرصورت می‌توان گفت قوانین سختگیرانه تا حدی تاثیر‌گذار هستند اما در خیلی از موارد نیز ایجاد محدودیت شدید ممکن است باعث شود که فرد سیگاری از روی لجاجت مصرف سیگار خود را ادامه دهد یا آن را بیشتر کند.
- تا چند درصد مصرف دخانیات را زمینه‌ساز اعتیاد به سایر مواد‌مخدر می‌دانید؟
تا حد خیلی زیاد، تصور می‌کنم بسیاری از معتادان مصرف‌کننده سیگار باشند یا ابتدا از استعمال سیگار شروع کرده باشد. بسیاری از معتادانی که با آنان صحبت کرده‌ایم گفته‌اند که اول سیگار استعمال می‌کرده‌اند و سپس به مصرف مواد‌مخدر گرایش پیدا کرده‌اند.
- دلیل اینکه سیگار می‌تواند زمینه‌ساز اعتیاد به مواد‌مخدر باشد را در چه می‌دانید؟
یکی از دلایل آن بازمی‌گردد به مصرف سیگار یعنی اینکه شخص زمانی که سیگار مصرف می‌کند وابستگی‌اش به آن زیاد می‌شود. وابستگی به یک ماده دخانی وابستگی به مواد دیگر دخانی و مواد‌مخدر را ساده‌تر می‌کند. در واقع شخص پیش خود به اشتباه می‌پندارد من که حالا سیگار کشیدم اشکالی ندارد یک ماده مخدر هم امتحان کنم. بعد بر فرض حشیش می‌کشد و سپس به همین ترتیب استفاده از سایر مواد‌مخدر و به‌ویژه مواد‌مخدر قوی‌تر و خطرناک‌تر برای وی ساده‌تر می‌شود و راحت‌تر به آنها روی می‌آورد.
- آیا می‌توان تولید دخانیات را کاهش داد؟ آیا شما اساسا این راهکار را موثر می‌دانید؟
الان در کشور ما دو نوع سیگار عرضه می‌شود، یک نوع آن قاچاق است و نوع دیگر غیرقاچاق. واردات سیگار به داخل کشور در حجم بسیار بالایی انجام می‌گیرد. در کنار این تولید سیگار در کشور نیز بسیار بالا است درصورتی که تعداد کارخانه‌های دخانیات در کشور کاهش یابد بالطبع می‌توان انتظار داشت که میزان مصرف سیگار نیز کم شود. اکنون می‌توان گفت تنوع سیگارها در کشور نسبت به 5سال پیش بیشتر شده است.
- برچسب‌های هشدار دهنده‌ای که الان 3-2 سالی است روی بسته‌های سیگار چاپ می‌کنند، می‌توان در کاهش مصرف این ماده دخانی تاثیر‌گذار باشد؟
حتما بی‌تاثیر نخواهد بود. اما نه آن تاثیری که ما بر مبنای آن انتظار داشته باشیم که فرد سیگاری حتما با دیدن این تصاویر مصرف دخانیات را کنار بگذارد.
- آیا تعداد افراد سیگاری در جامعه نسبت به سال‌های قبل افزایش یافته است؟
از نظر من با کاهش میزان مصرف سیگار در سال‌های اخیر مواجه نبودیم البته آمار جدیدی نیز دراین باره در سال‌های اخیر ارائه نشده است و خوب است که پیمایشی در این زمینه انجام گیرد. اما با توجه به آنچه در جامعه می‌بینیم مصرف دخانیات در جامعه کاهش نیافته است.