تردد ماشین دودی را شاید بتوان نخستین گام‌های پایتخت برای دستیابی به وسایل حمل‌ونقل عمومی تلقی کرد، اگرچه سال‌ها قبل از آن نیز درشکه‌ها و واگن اسبی به این کار اشتغال داشتند. حالا تهران در روزهای جاری، شاهد حضور انواع وسایل حمل‌ونقل عمومی است. تاکسی، اتوبوس‌های معمولی و تندرو و مترو بار اصلی تردد و سفرهای درون‌شهری شهروندان تهرانی را بر عهده دارند. چه آنکه به گفته مسئولان حمل‌ونقل پایتخت، سهم جا‌به‌جایی‌های درون‌شهری تهران با استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی برای نخستین‌بار در نیمه دوم سال 90 از مرز 50 درصد گذشت. البته پیش از آن نیز پیش‌بینی می‌شد که با اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها تعداد مسافران حمل‌ونقل عمومی افزایش یابد و البته همینطور هم شد. اما بهانه ما در این نوشته نگاهی به روند توسعه حمل‌ونقل عمومی در تهران است از درشکه تا مترو.
واگن‌ها و اسب‌ها
واگن اسبی را می‌توان نخستین نماد متضاد بین سنت و مدرنیته ایرانی‌ها دانست. 128 سال قبل و در سال 1305 هجری قمری بود که تهرانی‌ها لغت جدیدی را به دایره واژگان خود اضافه کردند. واگن اسبی، وسیله‌ای بود که توسط یک شرکت بلژیکی وارد پایتخت ایران شد تا بتواند در خیابان‌های خلوت و بدون ترافیک تهران که محل تردد اسب‌های امیران و تجار و چهارپایان مردم معمولی بود، حرکت کند. واگن اسبی در اواخر سلطنت ناصرالدینشاه به ایران وارد شد. اگرچه این وسیله شکل همان درشکه‌های قدیمی را داشت اما کمی هم برای مردم عجیب بود. شرکت بلژیکی دفتری در خیابان ماشین‌خانه یا اکباتان امروز دایر کرد تا این محل تبدیل به محل نگهداری واگن‌ها و اسب‌ها شود. مسیرهای تردد واگن اسبی هم معمولا خیابان‌های پرتردد شهر بود. میدان توپخانه، خیابان لاله‌زار، خیابان ناصریه، چهارراه حسن‌آباد، میدان قزوین، خیابان چراغ برق، سه‌راه‌امین حضور و ری، به وسیله خطوط ریل‌ها به هم متصل شده و هر روز واگن‌ها، در این مسیر حرکت می‌کردند. واگن اسبی یک سورچی یا راننده و یک مأمور دریافت بلیت از مسافران داشت. تهرانی‌ها کم‌کم با این وسیله خومی‌گرفتند که ناگهان وسیله‌ای جدید با سر و صدای زیاد از راه رسید و واگن اسبی را به مرور از دایره رقابت حذف کرد.
ماشینی که دود می‌کرد
حتما شما هم روایت‌هایی درباره سفر ناصرالدینشاه به فرنگ شنیده‌اید. ماشین دودی هم نتیجه یکی از همین روایت‌هاست. شاه قاجار در یکی از سفرهایش به اروپا ماشین دودی را دید و پسندید و قصد کرد تا خیابان‌های تهران هم صدای حرکت این وسیله نقلیه مدرن را بشنود. ماشین دودی به قدری مردم تهران را متعجب کرده بود که حتی تماشای این وسیله نقلیه هم یکی از تفریحات مردم پایتخت به‌حساب می‌آمد. مردم با اهل و عیال خود به محل ایستگاه مبدا در نزدیک دروازه خراسان که این روزها محدوده میدان قیام و پارک کوثر در منطقه 12 است می‌رفتند تا با سوار شدن به این وسیله عازم شهرری و زیارت حضرت‌عبدالعظیم حسنی شوند. این خط در سال 1261 شمسی ساخته شد و امتیاز آن را هم یک مهندس فرانسوی به نام مسیو بواتال به نمایندگی یک شرکت بلژیکی از ناصرالدینشاه گرفت.
در آن زمان وقتی قطار شروع به حرکت می‌کرد بچه‌ها سنگ به ماشین دودی می‌زدند. سرانجام این وسیله جدید مورد پذیرش مردم تهران واقع نشد و در مدت کوتاهی با ورشکست شدن شرکت بلژیکی، ماشین دودی در تهران به بایگانی تاریخ سپرده شد. این خط آهن در دهه ۱۳۳۰ خورشیدی تعطیل شد. این روزها نمونه‌ای از این ماشین دودی‌ها در یکی از خیابان‌های اطراف حرم حضرت عبدالعظیم به یادگار گذاشته شده است. همچنین در کتاب «سرگذشت طهران» نوشته امیرحسین ذاکرزاده درباره این وسیله نقلیه آمده: در آغاز ورود ماشین‌های دودی مردم دسته‌دسته برای تماشای این موجود نوظهور به ایستگاه آن می‌آمدند ولی هیچ‌کس جرات سوار شدن آن را به‌خود نمی‌داد! در جای دیگری از همین کتاب آمده: پس از گذشت مدت کوتاهی کار بدانجا رسید که دیگر جایی در ماشین دودی برای سوار شدن نمی‌ماند و مردم نشسته و ایستاده با آن طی طریق می‌کردند و حالت مسافران آن بی‌شباهت به مسافران اتوبوس‌های امروز تهران نبود.
پس از آنکه اتوبوس‌ها وارد شهر شدند، نوبت به تاکسی رسید. به‌طور رسمی عمر تاکسی در تهران به حدود 70 سال می‌رسد. نخستین تاکسی‌های تهران از نوع خودروی آمریکایی فورد بودند که به نام ب.ب معروف شده بودند و گفته می‌شود نماینده شرکت مزبور به هر پلاک درشکه که اصطلاحاً از رده خارج می‌شد یک دستگاه تاکسی واگذار می‌کرد. با ورود وسایل حمل‌ونقل جدید به تهران، شهرداری یا همان بلدیه آن روزگار، وسایل قدیمی را به حومه شهر منتقل کرد. به مرور استقبال مردم از تاکسی‌ها به قدری زیاد شد که دیگر این خودروهای عمومی نمی‌توانستند به مردم خدمت‌رسانی کنند در نتیجه هنوز مدت زمان زیادی از حضورشان نگذشته بود که نوع جدیدی از اتومبیل‌های حمل مسافر با گنجایش بیشتر به تهران وارد شد. در آن روزها این اتومبیل‌ها به لاری معروف شدند. شکل وشمایل این لاری‌ها مانند وانت بود و گاهی تا بیست و چند نفر را درآن سوار می‌کردند. سال‌ها بعد از آن و تقریبا از حدود سال 1332 بود که تعداد اتوبوس‌ها و تاکسی‌ها به اندازه‌ای رسید که به تعبیر امروز ترافیک در شهر به‌وجود آمد. اما ناوگان تاکسیرانی تهران پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در تاریخ 28/3/1359 و با هدف تمرکز، کنترل و نظارت بر حُسن اجرای خدمت‌رسانی، طی لایحه‌ای تحت عنوان «سازمان مدیریت و نظارت بر تاکسیرانی شهر تهران» که زیر پوشش شهرداری تهران قرار دارد کار خود را دوباره آغاز کرد. این روزها نیز شهر تهران شاهد تردد 80 هزار تاکسی بزرگ و کوچک و در رنگ‌های متنوع است.
اتوبوس تندرو و دالان‌های خنک مترو
اتوبوس‌های تندرو یا همان بی‌آر تی از جمله جدیدترین و راحت‌ترین وسایل حمل‌ونقل عمومی هستند. اتوبوس‌های فعلی در این خطوط که از سال 86 آغاز به کار کرده‌اند، مناسب‌ترین گزینه‌های موجود بوده‌اند. در حال حاضر نیز گفته می‌شود که تعداد استفاده‌کنندگان از اتوبوس‌های تندرو به روزانه بیش از دو میلیون نفر رسیده است. ضمن اینکه سرعت بالای جابه‌جایی، نظافت و راحتی از مهم‌ترین معیارهای مردم هستند. در حال حاضر شش‌خط اتوبوسرانی تندرو در پایتخت فعالیت می‌کنند. اما غیراز اتوبوس‌ها این روزها مترو شاید محبوب‌ترین وسیله نقلیه عمومی باشد. البته مشکل اصلی مترو نیز پرداخت نشدن اعتبارات مورد نیاز مترو از سوی دولت در مواقع ضروری بوده است. در حال حاضر متروی تهران حدود 150 کیلومتر مسیر و 85ایستگاه فعال دارد. گفته می‌شود که روزانه بیش از دو میلیون نفر با استفاده از مترو سفر می‌کنند.