روند افزایش جمعیت این شهر همراه با توسعه شهر تهران در سال‌های مختلف چگونه بود؟ نخستین سرشماری انجام شده در شهر تهران چه سالی انجام شد و جمعیت این کلانشهر که روزگاری روستایی کوچک و خوش آب و هوا بود چه تعداد ثبت شد؟ نخستین سرشماری انجام شده در تهران 20سال پس از به سلطنت رسیدن ناصرالدین شاه در سال 1247 شمسی و در روستایی انجام شد که آن‌زمان تنها پنج‌کیلومتر مساحت داشت.
نخستین سرشماری جمعیت تهران که قدمت آن به 155سال پیش بازمی گردد در پنج محله ارگ، عودلاجان، چال میدان، سنگلج و بازار به‌عنوان هسته اصلی شهر تهران و محله خارج از شهر انجام شد. در این سرشماری که توسط مهندس عبدالغفار، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون و همزمان با وزارت اعتضادالسلطنه بر وزارت علوم و معارف آن زمان انجام گرفت، تنها تعداد افراد هر خانه مد‌نظر بود.
به موجب این سرشماری جمعیت تهران در سال 1247، 155736 نفر ثبت شد که از این تعداد 8480 نفر از نیروهای لشکری مشتمل بر سرباز، غلام، غلام حاضر در رکاب مبارک، توپچی، سواره نظام، مزقانچی و بالاخره غلام مخصوص بودند و مابقی اهل شهر و خانه و کسبه. دومین سرشماری جمعیت شهر تهران مربوط به سال 1262 یعنی 15سال پس از تاریخ نخستین سرشماری جمعیت شهر تهران صورت گرفت.
سرشماری دوم با مسئولیت مستقیم میرزا شفعی مدیر لشکر و در همان پنج محله ارگ، سنگلج، عودلاجان، چال میدان و بازار صورت گرفت. سرشماری دوم ثبت‌شده در شهر تهران تمامی جمعیت این شهر را 106482 نفر برآورد کرده است که نسبت به سرشماری سال 1247 از دقت پایین‌تری برخوردار است. سرشماری دوم در شهر تهران همانطور که مشخص است تعداد جمعیت این شهر را بسیار کمتر از 16سال پیش از آن ذکر کرده که البته در احصائیه موجود از آن سرشماری، رواج قطحی و بیماری وبا در تهران عامل نقص در سرشماری دوم تهران ذکر شده است.
سال 1277 شمسی نیز همزمان با چهارمین سال سلطنت مظفرالدین‌شاه قاجار، آمارگیری از ابنیه شهر تهران صورت گرفت که به‌نظر می‌رسد همزمان با گسترش کالبدی شهر تهران در خارج از حصار ناصری تعداد جمعیت نیز افزایش یافته بود. این سرشماری تعداد خانه‌های شهر تهران را محاسبه کرده که البته آماری از جمعیت شهر در آن ذکر نشده است. سرشماری دیگری از شهر تهران که در سال 1301 شمسی انجام شد بیانگر آن است که جمعیت شهر روند صعودی به‌خود گرفته است.
پس از کودتای سال 1299 و ایجاد تشکیلات نظمیه جدید و ایجاد بلدیه در شهر تهران سرشماری سال 1301 ، نخستین سرشماری‌ای بود که با استفاده از پرسشنامه انجام شد. در این سرشماری فرم مشخصات به منازل افراد فرستاده شد و بخشنامه‌ای نیز برای اجرای آن از طرف وزارت داخله به حکومت تهران ارسال شد تا آمار جمعیت شهر تهران گرفته شود. ساکنان آن روزگار شهر تهران نیز که به‌دلیل بیسوادی و بی‌اطلاعی از چنین شیوه نوین آمارگیری مشکل سرشماری نفوس را بیشتر کرده بودند سرانجام توانستند آمار خود را در اختیار دولت وقت قرار بدهند. تهران در سرشماری جدید دیگر به 10 محله ارگ، دولت، حسن آباد، سنگلج، قنات آباد، محمدیه، قاجاریه، بازار و عودلاجان تقسیم شده بود. جمعیت تهران در سرشماری سال 1301 به تعداد 210هزار نفر ثبت شد که با توجه به وسعت آن دوره شهر تهران در هر 10هزار متر مربع شهر تهران 80 نفر زندگی می‌کردند.
17سال پس از این تاریخ در خردادماه سال 1318 که نخستین قانون سرشماری به تصویب مجلس وقت رسید، سرشماری دیگری در اسفندماه همان سال در شهر تهران انجام شد که براساس برخی گزارش‌ها رشد جمعیت سیر صعودی خود را ادامه داده و جمعیت این شهر به 531هزار نفر رسیده بود. اداره کل آمار وثبت احوال موظف شد که این سرشماری را در شهر تهران و حومه آن‌که شش کیلومتر وسعت داشت اجرا کند. روز سرشماری نیز تعطیل اعلام شد و جمعیت به جز ماموران سرشماری می‌بایست در خانه خود می‌ماندند تا سرشماری از آنها انجام شود. واقعه‌ای که مرحوم علی حاتمی در سریال «هزاردستان» آن را به تصویر کشید.
از سال 1318 تا 1335 به‌مدت 17سال سرشماری دیگری از جمعیت شهر تهران صورت نگرفت و از سال 1335 شمسی به این‌سو بود که مرکز آمار ایران موظف شد هر 10سال یک‌بار سرشماری نفوس را در تهران و دیگر شهرهای کشور انجام بدهد. با تصویب قانون آمار و سرشماری در پانزدهم اسفندماه 1334 توسط مجلس شورای ملی وقت، مقرر شد که در سال 1335 اداره کل آمار عمومی تاسیس و همان سال نیز سرشماری عمومی نفوس اجرا شود.
سرشماری عمومی نفوس سال 1335 اطلاعات بسیار مفیدی را از جنبه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی کشور در اختیار گذاشت به علاوه تجربه گرانبهایی بود برای سرشماری‌های بعد که دومین آن درسال 1345 به مرحله اجرا درآمد. سرشماری نفوس 1335 همچنین نخستین سرشماری عمومی نفوس کشور بود که در آن تمامی افراد کشور شمارش شدند. سرشماری سال 1335 شهر تهران مشخص کرد که جمعیت این شهر به یک‌میلیون و 531هزار نفر رسیده است.
سرشماری سال 1345 ولی پیشرفته‌تر بود. سرشماری این سال نخستین فعالیت ملی مرکز ملی آمار ایران نیز محسوب می‌شد که در آن از توصیه‌های بین‌المللی استفاده شده بود و آمار جمعیت ایران قابل مقایسه با جمعیت دیگر کشورها شد. براساس این سرشماری، جمعیت شهر تهران به دو میلیون و 719هزار و ۷۳۰نفر افزایش یافته بود.
سال 1355 و پس از تصویب اصلاحیه قانون تاسیس مرکز آمار ایران در سال 1353 ، سرشماری‌های عمومی می‌بایست انجام می‌شد و ترتیب اجرای آن نیز به‌عهده هیأت وزیران گذاشته شد. علاوه بر این، سرشماری 10سال یک‌بار از جمعیت ایران اجباری شد. در آبان‌ماه 1355 با شروع سرشماری عمومی نفوس و مسکن در ایران مشخص شد که با شروع روند مهاجرت، جمعیت شهر تهران به چهار میلیون و ۵۳۰هزار و ۲۲۳ نفر رسیده است.
10سال پس از این تاریخ روند تاریخی کشور تغییر کرده بود. سال 1365 انقلاب اسلامی ایران پیروز شده بود و نخستین سرشماری عمومی نفوس و مسکن پس از انقلاب در کشور انجام شد. در این تاریخ ایران درگیر جنگ هشت ساله شده بود. این چهارمین سرشماری علمی عمومی نفوس و مسکن در کشور محسوب می‌شد و نتیجه آن نشان داد که جمعیت شهر تهران به شش‌میلیون و 42هزار و 584 نفر رسیده است. این رقم تنها 20 منطقه شهرداری شهر تهران را شامل می‌شد و ارتباطی به شهرک‌های پیرامون تهران نداشت. پنجمین سرشماری عمومی نفوس و مسکن کشور که دومین سرشماری پس از پیروزی انقلاب بود در آبان ماه سال 1375 اجرا شد. جمعیت تهران در این سرشماری شش‌میلیون و ۷۵۸هزار و ۸۴۵ نفر اعلام شد. این رقم در سرشماری سال 1385 کشور افزایش یافت و تعداد جمعیت شهر تهران به هفت‌میلیون و 975هزار و 679 نفر رسید. آخرین آمار شهر تهران که مربوط به اعلام آمار طرح جامع نفوس و مسکن سال 88 است نشان می‌دهد که جمعیت این شهر همچنان درحال افزایش است. براساس این آمار که سه سال پس از آخرین سرشماری نفوس و مسکن در کشور انجام شده، جمعیت شهر تهران حدود هشت‌‌میلیون و 500هزار نفر برآورد شده است.
