گرچه طی سال‌های اخیر اقداماتی برای بهبود کیفی خودروهای ساخت یا مونتاژ داخل صورت گرفته و محصولات کنونی شرکت‌های خودروسازی داخلی قابل مقایسه با خودروهای چند دهه پیش نیست اما فناوری روز تولید و عرضه خودرو در جهان و افزایش سطح انتظارات مصرف‌کنندگان شرایطی را فراهم کرده که با وجود بهبود نسبی کیفیت خودروهای داخلی، مصرف‌کنندگان خواستار ارتقای کیفی این محصولات هستند. این شرایط موجب شده تا طی چند سال اخیر قوانینی برای الزام شرکت‌های خودروسازی به توسعه کیفی تصویب و ابلاغ شود؛ گرچه این قوانین در مقام اجرا دستاورد چندانی برای تحقق این هدف نداشته اند. محسن حاتم از جمله مسئولان بخش صنعت است که پیش از این در سمت‌های معاون برنامه‌ریزی و توسعه فناوری و معاون تولید وزارت صنایع و معادن مشغول به فعالیت بوده است. وی که اکنون در وزارتخانه ادغام شده صنعت، معدن و تجارت مسئولیتی ندارد، گفت‌وگو با همشهری را نخستین اظهارنظر شفاف در مورد کم و کیف صنعت خودروی کشور قلمداد کرده و با اشاره به شرایط اقتصادی کنونی کشور و سهم شرکت‌های خودروسازی در ایجاد اشتغال، تأکید بسیاری بر مسامحه بیشتر برای ارتقای کیفیت خودروهای داخلی داشته و از سوی دیگر بر رعایت دقیق‌تر اصل امانتداری در انعکاس پاسخ‌هایش اصرار دارد؛ گرچه وی از ارائه پاسخ شفاف به برخی پرسش‌ها، همانند گذشته خودداری می‌کند. دیدگاه‌های وی را می‌خوانید.
- باتوجه به زیر ساخت‌‌ها و الزامات و تکالیف صنعت خودرو، بسترهای ارتقای کیفیت در این صنعت تا چه حد فراهم است؟
از نیم قرن پیش که به صنعت خودرو وارد شدیم مزیت نسبی در این صنعت نداشتیم اما به مرور با استفاده از پتانسیل‌های بازار به مزیت رقابتی در این صنعت دست پیدا کردیم. باید گفت تولیدات کنونی صنایع خودروسازی کشور با پیش از انقلاب قابل مقایسه نیست و برای رسیدن به‌خودکفایی در صنعت خودرو که صنعتی چند تخصصی است تلاش‌های بسیاری صورت گرفته است. این خودکفایی را نباید صرفا در خودرو به‌عنوان یک محصول نهایی دنبال کرد بلکه صنایع خودروسازی همانند سایر صنایع سامانه‌ای، از چندین رشته تخصصی دیگر مانند رنگ و پوشش، ریخته‌گری فلزات، سوخت، احتراق صنایع الکترونیک و... تشکیل می‌شود؛ روندی که در بسیاری از کشورهای دیگر برای توسعه صنایع چندتخصصی در پیش گرفته شده و به این وسیله امکان پیشرفت در سایر صنایع نیز فراهم می‌شود. پیش از این مباحثی در زمینه ایجاد صنعت‌های چند رقابتی با تولید گوشی تلفن همراه داخلی مطرح شد که ره به جایی نبرد اما این موضوع در صنعت خودرو اجرایی شده است. اگر از این منظر به بهبود کیفی در صنایع خودروسازی کشور نگاه کنیم باید حمایت جهت‌دار و معقولی از این صنعت صورت گیرد و اگر حمایت‌ها جهت‌دار و معقول نباشد ممکن است به مرور موجب از دست رفتن مزیت رقابتی در این صنعت شود.
این عقلانیت در حوزه‌های تولید، مصرف و سیاستگذاری اهمیت بسزایی دارد و اگر مثلا تعرفه واردات خودرو را بدون اصلاح تعرفه واردات اس. کی. دی، سی. کی. دی و سی. بی. یو کاهش دهیم این امر موجب خواهد شد که دیگر مونتاژ خودرو مقرون به‌صرفه نبوده و واردات خودرو از اهمیت بیشتری برخوردار شود اما درصورتی که تعرفه‌های مذکور به طور همزمان و کامل کاهش پیدا کند تصمیمی عقلانی است و قیمت تمام‌شده تولید خودرو را نیز کاهش خواهد داد. درصورتی که خودروسازان از شرایط رقابتی که سیاستگذاران برای آنها فراهم کرده‌اند در میان‌مدت استفاده درستی کرده و تنوع و کیفیت محصولات خود را در حدی ارتقا دهند که سبد انتخاب مشتری از محصولات ساخت داخل با قیمت‌های مختلف متنوع بوده و از نظر کیفیت نیز مشتری را راضی نگه دارد، این فرصت همیشگی نخواهد بود و باید خودروسازان از این فرصت به خوبی استفاده کنند. گرچه پیشرفت‌های خوبی در این زمینه صورت گرفته اما هنوز فرصت‌های زیادی وجود دارد.
- اما برخی معتقدند حمایت‌های تعرفه‌ای بی‌رویه در سن پیر بچگی صنعت خودرو مانع اصلی بالندگی در این صنعت بوده و هنوز هم محصولاتی قابل‌رقابت در بازارهای داخلی و جهانی نداریم. این دیدگاه را تا چه حد می‌پذیرید؟
باید توجه کرد که واقعیت صنعت خودرو چیزی جدا از واقعیت سایر بخش‌های اقتصادی کشور نیست. این ضعف‌ها را می‌پذیرم و معتقدم صنعت خودروی کشور به خوبی از فرصت‌های موجود استفاده نکرده و به نوعی در این زمینه فرصت‌سوزی را شاهد بوده‌ایم که باید بهای سنگینی برای آن بپردازیم. همانطور که می‌دانید اکنون هیچ ارتباطی با صنایع خودروسازی کشور ندارم و تنها با تعصب ایرانی‌بودن خود اعلام می‌کنم صنعت خودرو ازجمله صنایع پیشرو و پیشرفته کشورمان است. باید این تصویر را در ذهن ایجاد کنیم که اگر می‌خواهیم واقعیت آنچه بر صنعت خودروی کشور گذشته را مرور کنیم باید همه مسائل مرتبط با فضای کسب و کار و رقابت‌پذیری را در حوزه فعالیت‌های اقتصادی بررسی کنیم. گرچه بر فرایند شکل‌گیری و توسعه صنعت خودرو نقد‌های زیادی دارم و معتقدم این صنعت به‌دلیل نیاز بازار داخلی بیشتر توجه خود را به توسعه کمی معطوف کرده و از تنوع محصولات غافل مانده اما بخشی از این امر نیز ناشی از اقتضائات بازار بوده است. اگر بتوانیم شرایط و محیط کسب و کار در کشورمان را به‌گونه‌ای فراهم کنیم که با کاهش هزینه تمام‌شده تولید، قدرت صادرات افزایش پیدا کند، زمینه افزایش تیراژ تولید خودرو و امکان تنوع بیشتر و بهره‌گیری از فرایند‌های آینده تولید خودرو در کشور نیز فراهم می‌شود. بنابر این بخشی از کاستی‌های کیفی کنونی در صنایع خودروسازی کشور معطوف به‌خودرو‌سازان و بخشی دیگر به فضای کسب و کار و جهت‌گیری بازار سرمایه وابسته است. باید به سمتی حرکت کنیم که با رقابت‌پذیری بیشتر امکان ورود به بازارهای صادراتی را فراهم کنیم تا خودروسازان داخلی بتوانند سبد تنوع محصولات خود را از 10به 100 یا تیراژ تولید را از یک میلیون به 10میلیون خودرو افزایش دهند.
- چرا اقداماتی که در زمینه طراحی پلت‌فرم خودروهایی مانند سمند، رانا یا تیبا به نام خودروی ملی صورت گرفته با توفیق چندانی همراه نبوده است؟
پلت فرم‌های مذکور داخلی هستنداما به‌نظر می‌رسد که استفاده از تجربیات شرکت‌های معتبر طراحی مهندسی در این مسیر سودمند خواهد بود و کم و بیش هم این کار صورت گرفته و باید وسعت بیشتری پیدا کند چراکه چالش عمده کنونی شرکت‌های خودروسازی در حوزه تقاضا و جلب رضایت مشتریان داخلی تنوع کم محصولات است. کمبود تنوع محصولات موجب سردرگمی و سرخوردگی مشتریان شده است. باید دانش طراحی خودرو با وجود هزینه‌های بالا بومی شود و به سمت ارتقای کیفیت خودروها حرکت کنیم و از انجام کار مشترک ترسی نداشته باشیم.
- وزیر صنعت افزایش قیمت خودرو را منوط به بهبود کیفیت و کاهش فاصله قیمتی خودرو در حاشیه بازار و شرکت‌های خودروسازی دانست اما این فرایند اجرایی نشد. این نگرش تا چه حد در راستای بهبود کیفیت و تنوع خودرو بوده است؟
ارتقای کیفیت خودرو در سال‌های اخیر صورت گرفته اما شیب آن متناسب با رشد کیفیت خودرو در سطح جهان نبوده است. کیفیت خودروهایی که امروز تولید می‌شود قابل مقایسه با 20سال پیش نیست اما باید توجه داشته باشیم که سطح انتظارات و توقعات مردم ما به درست یا غلط بیشتر از میزان رشد کیفی خودرو است که این امر صنعتگران را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. بر این اساس است که گفتم باید در حوزه مصرف، تولید و سیاستگذاری با عقلانیت و تدبیر برخورد کنیم. آنچه مسلم است صنعت خودرو قادر نبوده متناسب با شیب انتظارات مردم، کیفیت محصولات خود را ارتقا دهد اما مهم‌تر از این چالش، موضوع شکل‌گیری تنوع در محصولات شرکت‌های خودروسازی داخلی است. اکنون اختلاف قیمت‌های زیادی در محصولات شرکت‌های خودروسازی داریم که در هیچ کجای دنیا مرسوم نیست. این در حالی است که فاصله قیمتی بیش از پنج درصد محصولات مختلف یک شرکت خودروسازی به‌معنای بلاتکلیفی گروهی از مشتریان است. خودروسازان قادر به پوشش همه سلایق مشتریان نیستند. موضوع دیگر رشد انتظارات مردم است که با عبارت کیفیت پایین از آن یاد می‌شود. بر این اساس باید توجه جدی به تحقیق و توسعه و تجاری‌کردن دستاوردهای مختلفی که در صنعت خودرو ایجاد می‌شود صورت گیرد. شاید بیان کردن این نقدها در شرایط فعلی که صنعتگران با تنگناهای بسیاری مواجه هستند درست نباشد اما از منظر دیگر این نقدها می‌تواند فرصتی برای اصلاح روال بهبود کیفیت خودرو در کشورمان فراهم سازد.
- در شرایط تثبیت قیمت خودرو و افزایش هزینه تمام‌شده تولید، آیا می‌توان در کوتاه‌مدت سازوکاری برای توسعه صنعت خودرو ارائه کرد؟
به‌نظر می‌رسد باید انگیزه در تولید‌کنندگان تقویت شود. انتظار داشتیم از ابتدای امسال که مسئولان از پیشی گرفتن میزان تولید از تقاضای خودرو خبر می‌دادند، به‌صورت خودکار فاصله قیمتی خودروها کاهش یابد. شواهد خوبی در این زمینه برای شکل‌گیری رقابت بین دو خودروساز بزرگ کشور وجود داشت اما شرایط بین‌المللی به‌گونه‌ای رقم خورد که ما از این شرایط فاصله گرفتیم. امیدوار بودیم که جو بازار این شرایط را فراهم سازد و رقابت حداقلی در بازار خودرو شکل گیرد تا خودروسازان به اجبار بهبود کیفیت را در دستور کار قراردهند. به‌نظر می‌رسد سیاست کاهش تدریجی تعرفه واردات خودرو با محاسبه تمام شرایط و توجه به تعرفه سی. کی. دی و اس.کی. دی قطعات به شکل تدریجی و معقول می‌تواند به صنعت خودروی کشور کمک کند اما کاهش شدید و یکباره تعرفه‌ها معقول نیست. با توجه به جدول تعرفه‌ها می‌توانیم سیاست‌های انگیزشی را به‌کار گرفته و با افزایش تعرفه واردات خودروهای لوکس و کاهش تعرفه خودروها با برند مشترک ایرانی و خارجی بدون زیان تولید داخل جهت‌گیری تولید خودرو در کشور را اصلاح کنیم.
- با توجه به الزامات و تکالیف مطرح در قانون ارتقای کیفی خودرو و نبود امکان عرضه بسیاری از خودروهای کنونی تا سال 95، به‌نظر شما عمده‌ترین چالش‌های پیش روی بهبود کیفی تولید و جلب رضایت مشتریان خودرو در کشور کدام است؟
نخستین گامی که باید در صنعت خودرو برداشته شود، توانمند‌سازی طراحی پلت فرم‌های غیروابسته است. اکنون شرکت‌های خودروسازی تازه‌ای به‌ویژه در کشورهایی مانند چین در حال شکل‌گیری هستند و این کشورها معمولا از طراحی پلت فرم ورود به این صنعت را آغاز کرده‌اند. طراحی پلت فرم نیز در چارچوب همکاری‌های بین‌المللی مقدور است. به‌رغم همه محدودیت‌ها اکنون نیز امکان استفاده از همکاری‌های بین‌المللی در طراحی پلت فرم داخلی وجود دارد اما باید توجه کرد که این کار بسیار هزینه‌بر است و از 200تا 800میلیون دلار هزینه دارد اما می‌توان با ایجاد دفاتر طراحی مهندسی مقتدر و حرفه‌ای در این مسیر حرکت کرد. اکنون در حوزه موتور کارهای خوبی صورت گرفته اما نمی‌توانیم این موتور را روی پلت‌فرم‌هایی که متعلق به ما نیست قرار دهیم و انجام این کار نیازمند کسب مجوز است. جدای از تحلیل جزئی کیفیت کارهای انجام شده باید گفت که شکل‌گیری شرکت خودروسازی در ایران با مونتاژ و خریداری یک پلت فرم آغاز شد اما این روند تداوم پیدا نکرد.
- آیا الزامات مطرح شده در قانون ارتقای کیفی خودرو می‌تواند خودروسازان را مجبور به گام نهادن در این مسیر کند؟
اینگونه قوانین چندان راهگشا نخواهد بود چرا که قوانین مرتبط برای پویا نگه‌داشتن صنایع خودروسازی کشور نیازمند بازنگری مداوم است. گرچه کلیات این قوانین خوب است اما در زمینه جزئیات باید بازنگری ، تغییر و جهت‌گیری‌ها اصلاح شود اما اکنون عملا مدت زمان تهیه تا تصویب و اجرای قوانین بسیار طولانی بوده و در برخی موارد قانون در زمان اجرا حرفی برای گفتن ندارد.