در فضای نوین رسانه ای، شاید بیشترین تعامل دیپلماتیک را دیپلماتهای مجهز به تکنولوژیهای نوین ارتباطات و اطلاعات با مخاطبان جهانی داشته باشند. چرا که در غیر این صورت رسانه ها پیش از آنها گستره دیپلماسی و سیاست خارجی را به تحریریه کانالهای رادیویی – تلویزیونی، روزنامه ها، سایتها و سایر رسانه ها می کشانند .
کمتر دولتی را می توان یافت که بتواند با سرعت شگفت انگیز رسانه های جهانی، به ویژه رسانه های تصویری در سیاست خارجی، حرکت کند. رسانه ها بازیگران غیردولتی سیاستگذاری خارجی امروز کشورها هستند که فعالیت آنها را نه می توان کنترل نمود و نه می توان نادیده گرفت. آنها در گفتمان سنتی سیاست خارجی، تغییر و تحولات بیشماری ایجاد نموده اند و دولتها را به تحول در تصمیم گیری و اجرا سیاست خارجی وادار کرده اند.
درست به این دلیل که گفتمان سازی، تصویرسازی و اقناع دیگران، در تعاملات دیپلماتیک و سیاست خارجی جایگاهی نوین یافته اند، نقش رسانه ها در پردازش و اقناع دیگران بسیار کلیدی تر از گذشته شده است.
گستره نفوذ و تاثیرگذاری رسانه ها به عنوان بازیگران قدرتمند غیردولتی در عرصه دیپلماسی و سیاست خارجی، بر دولتهای ملی فشار وارد می آورد و آنها را وادار می‌سازد تا با شتاب و خیلی فوری، به تجدید نظر و ایجاد تحول در ساختارهای مدل دیپلماسی و سیاست خارجی خود بپردازند و دیپلماسی نوینی را به عنوان کانون مرکزی تلاشهای دیپلماتیک خود؛ ایجاد، رشد و توسعه دهند:
سایبردیپلماسی
دیپلماسی سایبر؛ دیپلماسی افکار عمومی
دیپلماسی واژه ای بحث بر انگیز است و افزوده شدن کارکردها و کاربردهای رسانه ها در سیاست خارجی و روابط بین المللی، بر دشواریهای درک این واژه می افزاید.
تکنولوژیهای نوین ارتباطات و رشد سریع و کاربردی آنها، به پدید آمدن مفهومی نوین به نام « دیپلماسی رسانه ای» انجامیده است. در دیپلماسی نوین « افکار عمومی » جایگاهی مهم دارد، کشمکش ها از طریق جریان دیجیتالی اطلاعات دنبال می شود و در این جریان، رویارویی اصلی میان ملتهای کوچک و ساختارهای جهانی است.
به بیان کلی، امروزه دیپلماسی هنر و مهارت پیشبرد و ارتقای منافع ملی از طریق مبادلات پایدار اطلاعات و ایجاد ارتباطات پایدار بین ملتها و افراد است. در این فضا، تعامل و اطلاعات به عنوان دو عامل اصلی دیپلماسی، با بهره گیری از رسانه ها می توانند ارتقای جدی پیدا کنند.
از سوی دیگر، برخلاف گذشته که شبکه رسمی ارتباطات بین‌المللی هر دولت را شمار سفارت‌خانه‌ها و دیپلماتهای آن دولت تشکیل می‌داد ، امروز هر پیام که از مرزهای ملی به سطوح بین‌المللی ارسال می‌شود، حکم یک سفیر پرقدرت نامرئی را دارد . این سفیر که همه راههای صعب‌العبور را در ثانیه ها می‌پیماید، موریانه‌وار علائق و منافع رقیب را تخریب می کند و این امر به معنای افزایش قدرت دولت فرستنده پیام است . امروز این سفیر کوچک آمده است تا مفاهیم بزرگ و در عین حال گنگ روابط بین‌الملل را روشن سازد. داشتن اطلاعات و شبکه ارتباطی ، مقولات آگاهی و اراده سیاسی را روشن‌تر می‌سازد . ارزیابی توان ، وزن و اراده نظام‌ها همواره مقولات پیچیده برای دیپلماتها به شمار می‌رفته است ، اما حالا ارتباطات دارد این توان و اراده را بسیار آسان اندازه می‌گیرد . به‌نظر می‌رسد ما وارد مرحله‌ای شده‌ایم که دوره انطباق وضعیت فراملی ارتباطات بر روابط بین‌المللی است . مرحله ظهور دیپلماسی نوین.
هارولد نیکلسون ، دیپلمات وزارت خارجه بریتانیا، با مهارت، مقایسه ای تطبیقی از دیپلماسی قدیم و نوین ارائه می‌کند که می تواند بیانگر تغییرات امروزی دیپلماسی باشد. طبق نظرات نیکلسون، مشخصات دیپلماسی قدیم عبارت بود از پنهانکاری، غیردموکراتیک، روابط دوجانبه، عمل گرا و وضعیتی که توسط عده کمی از دولتهای بزرگ اجرا و هدایت می شد. اما دیپلماسی نوین درست عکس آن با مشخصاتی چون: آشکار بودن؛ دموکراتیک، چندجانبه، اصول گرا و با مشارکت دولتهای بسیاری ( اعم از دول کوچک ) انجام می گیرد. دیپلماسی نوین اشاره به مردم دارد نه دولتها؛ تاکتیکهای دیپلماسی نوین احترام بیشتر به مردم است تا دولتها.
رسانه های نوین؛ نهادهای خصوصی دیپلماتیک
بپذیریم که رسانه ها، نحوه هدایت سیاست خارجی را تغییر داده اند و اکنون قدرت جهانی یک کشور در توان و استعداد دیپلماسی رسانه ای آن در ایجاد هویت ملی و ارائه تصویر مکمل بین المللی آن نهفته است. دیپلماسی دیگر، پدیده اتاق های دربسته نیست، پدیده ای آشکار است پدیده ای رسانه ای که هر چه پویاتر باشد، سیاست خارجی را پویاتر خواهد ساخت و این که در جهان امروز، بدون درک
عمیق از نقش مهم وسایل مدرن ارتباطی ناممکن خواهد بود.
رسانه ها در همکاریهای فراملی و غیر حکومتی، نقش های مهمی را عهده دار و به اجرا می گذارند. بسیاری از رسانه های جهانی قدرت نرم خود را دارا خواهند بود تا از طریق آن شهروندان را برای ایجاد ائتلافهایی که محدودیت های ملی را شامل نمی شود، جذب کنند.
هم اکنون با توجه به رشد ابزارهای مدرن ارتباطی , مأموریت وزارت خارجه و وزارت دفاع عمدتا بر دوش لشکر رسانهها قرار داده شده است. راس پرو، کاندیدای ریاست جمهوری آمریکا در سال 1992 می‌گوید: « سفارتخانه ها یادگار ایام کشتی های بادبانی هستند. در آن زمان که از ارتباطات جهانی خبری نبود، سفیر هر کشور به نمایندگی از کشور خود سخن می‌گفت. ولی اکنون، با توجه به ارتباطات آنی در تمام نقاط جهان، سفیر نقشی عمدتا اجتماعی بر عهده دارد. در واقع سران و وزیران کشورها به طور علنی یا محرمانه، به طور مستقیم با همتای خویش مذاکره می‌کنند. مذاکرات آنان عمدتا از طریق دیدارها و ملاقات‌های رسمی و غیر رسمی و نیز از طریق ارتباطات گروهی و بین فردی انجام می گیرد.» به این ترتیب نقش سیاستهاى آشکار مهمتر از سیاستهاى پنهان شده است. بهدیگر سخن، دیپلماسى امروز صرفاً در اتاقهاى دربسته شکل نمىگیرد، بخش بزرگترى از آن هم پشت پنجره و در سطح آشکار عمومی نقش مىبندد، در برابر چشم دیگران و به کمک تکنولوژىهاى نوین ارتباطی و رسانه ها.
در واقع این موضوع خود مهمترین چالش دستگاههای دیپلماسی و سیاست خارجی کشورها در جامعه شبکه ای امروز این است که گسترش اطلاعات از طریق فناوریهای نوین ارتباطات و رسانه های نوین، روابط بین دولتها در عرصه منطقه ای، بین المللی و جهانی را که پیشتر توسط دیپلماتها انجام می گرفت را به روابطی چند جانبه تبدیل کرده است که در آن بیشترین تلاش دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی برقراری روابط با ملتها آن هم از طریق رسانه ها و در فضای مجازی حاصل از به کارگیری آنها است. به طوری که کارکنان رسانه ها و بازیگران غیردولتی بانفوذ به افشاگری می پردازند و با انگیزه جلب افکار عمومی به دخالت در مسایل می پردازند. این روندها موجب شده است که گفتگو و مذاکره با مقامات برای سفیران بسیار دشوار شود. زیرا آنان باید با بازیگران زیاد و در عین حال گوناگونی درگیر شوند و اطلاعات گوناگونی کسب نمایند، آن هم در شرایطی که شاهد تبدیل بازیگران فراوان به بازیگرانی محدودتر اما هشیارتر، مانند سازمانهای غیردولتی از جمله خود رسانه ها هستیم که با برخورداری از توانایی اتخاذ روشهای سازمان یافته و جمعی، نظم دیپلماتها را در تمام جهان دستخوش تحول کرده اند.
اینست که با زاویه دید گذشته نمی توان به دنیای دیپلماتیک امروز نگریست. به دنیایی که دیپلماسی آن با یک کلیک، ظرف چندثانیه با سرعت وارد اتاق ما می شود. شاید فردا همه به تصویرهای دیپلماتیک رسانه های جهان بسنده کنند. مگر در حال حاضر دیپلماتها جهان را از ویترین رسانه های جهانی تماشا نمی کنند؟
* دکتر رها خرازی آذر استاد دانشگاه و رئیس انستیتو مطالعات استراتژیک و بین المللی رسانه ها
(Strategic and International Studies Institute for Media) است.