این استان که در شمال غرب ایران واقع شده ۶۵/۲ درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد.
استان آذربایجان غربی از طرف شمال و شمال شرق با جمهوری آذربایجان و ارمنستان، از غرب با کشورهای ترکیه و عراق، از جنوب با استان کردستان و از شرق با استان آذربایجان شرقی و زنجان همسایه است.
بر اساس آخرین آمار تقسیمات کشوری این استان دارای ۱۲ شهرستان، ۲۸ بخش، ۱۴ شهر، ۱۰۳ دهستان و ۳۲۲۷ آبادی دارای سکنه می‌باشد و مرکز آن شهر تاریخی ارومیه است.
استان آذربایجان غربی یکی از مناطق کوهستانی کشور است و توپوگرافی متنوع و گسترده‌ای دارد. بر اساس ساختار طبیعی استان، اکوسیستم‌های ویژه‌ای از ترکیب گیاهان در سطوح مختلف پوشش گیاهی در اشکورهای مختلف توپوگرافی به وجود آمده است که اهم آنها به شکل جنگل‌ها و مراتع خودنمایی می‌کنند.
- ایران: چهارگوشه ایران / انقلاب اسلامی ایران / قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران / امام خمینی (ره) / حضرت آیت‌الله خامنه‌ای / استان‌های ایران / ایران هسته‌ای / روزهای ملی و جهانی در تقویم ایران / جنگ تحمیلی عراق علیه ایران /
- نهادها: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی / نیروی زمینی / نیروی هوایی / نیروی دریایی / شورای عالی امنیت ملی / وزارتخانه‌های ایران / شورای عالی انقلاب فرهنگی / مجلس خبرگان رهبری / مجمع تشخیص مصلحت نظام / شورای نگهبان / مجلس شورای اسلامی / قوه قضائیه ایران / شورای عالی انقلاب فرهنگی / کابینه دهم /دانشگاه‌های ایران / پارک‌های علم و فناوری ایران/ باغهای گیاه‌شناسی /
- طبیعت: دریاها و دریاچه‌های ایران / خلیج فارس / جزایر ایرانی خلیج فارس / تنگه هرمز / رودخانه‌های ایران / کوههای ایران / کویرهای ایران / پارک‌های ملی ایران / آبشارهای ایران / جنگل‌های ایران / غارهای ایران / تالاب‌های ایران / قنات‌های ایران / آبگرم‌های ایران /
- آداب و رسوم: آیین نوروز / سوغاتی‌های چهارگوشه ایران / غذاهای سنتی و محلی چهارگوشه ایران / آداب و رسوم رمضان در چهارگوشه ایران / آداب و رسوم مردم ایران در ماه محرم / آداب و رسوم شب یلدا در ایران / بازی‌های محلی و سنتی /
- تاریخ: چهره‌های تاریخی ایران / چهره‌های دفاع مقدس / قراردادهای دوران قاجار / آثار تاریخی ایران / خانه‌های قدیمی و تاریخی / باغهای گردشگری / قلعه‌ها / پل‌ها / بقعه‌ها / کاروانسراها / آتشکده‌ها / برجهای تاریخی / بازارهای قدیمی / گنبدها / موزه‌ها / مساجد / کلیساهای تاریخی / تپه‌های باستانی / مناره و میل‌ها / آرامگاه‌ها / آب‌انبارها / ارگ‌های تاریخی / کبوترخانه / حمام‌های قدیمی / یخچال‌های قدیمی / عمارت‌های کلاه‌فرنگی / سنگ‌نوشته /
- ارومیه: موزه ارومیه / برج سه‌گنبد - ارومیه / پل میان‌گذر دریاچه ارومیه / کلیسای ننه مریم - ارومیه / دانشگاه صنعتی ارومیه / مسجد جامع ارومیه /
- طبیعت: دریاچه ارومیه / رود ارس / آبشار شلماش سردشت / غار سهولان /
- آداب و رسوم: آداب و رسوم ماه مبارک رمضان / آیین کهن نوروز در آذربایجان غربی / سوغاتی‌های استان آذربایجان‌غربی / آش یخ / آش بلغور (یارما شورباسه) / ریزه کوفته /
- تاریخ: موزه خوی / برج شمس تبریزی - خوی / منار شمس تبریزی - خوی / کاخ موزه باغچه جوق - ماکو / کلیسای تاتووس مقدس - ماکو / کلیسای مریم مقدس - ماکو / تخت سلیمان - تکاب / آتشکده آذرگشسب - تکاب / کلیسای سنت استپانوس - ارس / تپه حسن لو - نقده / دخمه سنگی فخریگا / بازار قدیمی خوی / قلعه یا دژ بسطام / کوه زندان سلیمان / یخچال قدیمی دوقّوز پله /
این استان عمدتاً تحت تاثیر جریان هوای مرطوب اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه است، ولی در برخی از ماه‌های زمستان، توده هوای سردی از اطراف شمال، هوای مدیترانه‌ای آن را متاثر کرده و موجب کاهش قابل توجه دما می‌شود.
از نظر تاریخی، تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد در آمیخته است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام قسمت‌های غربی ایران از جمله آذربایجان را تصرف کردند.
مقارن این ایام دولت‌هایی در اطراف آذربایجان وجود داشت که از آن جمله می‌توان به دولت آشور در شمال بین النهرین، دولت هیق در آسیای صغیر، دولت اورارتو در نواحی شمال و شمال غرب، اقوام کادوسی در شرق و کاسی‌ها در حوالی کوههای زاگرس اشاره کرد.
بعد از تاسیس دولت ماد، آذربایجان به ماد کوچک معروف شد و مشتمل بر شهرهای قدیمی همدان، ری ، اصفهان و کرمانشاه بود. بعد از غلبه اسکندر مقدونی به ایران، سرداری به نام آتورپات در آذربایجان ظهور کرد و از اشغال آن توسط یونانیان ممانعت به عمل آورد.
از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتگان معروف شد. آتورپات به پادشاهی رسید و آن ناحیه را مستقل اعلام کرد. حکومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشکانیان نیز ادامه یافت و این منطقه توانست کماکان استقلال خود را حفظ کند. سر انجام اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی بر حکمرانان آذربایجان استیلا یافت.
ارومیه
شهرارومیه درجلگه‌ای به طول۷۰ کیلومتری وعرض ۳۰ کیلومتردرکناردریاچه ارومیه گسترده است. پیشینه تاریخی واستقراراین شهردرمسیرقفقاز، ارمنستان، آسیای صغیروبین النهرین ونیززمین‌های بارور وآب وهوای مساعد، اهمیت بسیارویژهای رابه آن بخشیده است.
انتساب چند زرتشتی که درهنگام تولد عیسی(ع) به بیت اللهم رفته بودند و در ارومیه مدفونند حاکی از آن است که این شهریکی از بزرگترین کانون های مذهبی واجتماعی گذشته های دوربوده است و سرداران‌وامپراطوران روم جهت دستیابی به وپایتخت ساسانیان(گزنا) - تخت سلیمان - بارها از آن عبور کرده اند.
نام باستانی این شهرودریاچه آن چی چست وچی چتا است. سریانیان آن را اورمیا وارمنی‌ها اورمی و اعراب آنرا ارمیّه وایرانیان ارومی یا ارومیه نوشته‌اند. بعد از اسلام نیز ارومیه دومین شهر مهم آذربایجان، پس از مراغه، به شمار می رفت.
از قرن ۱۵ میلادی که ترکان جایگزین امپراطور روم شرق شدند، بازار ارومیه به عنوان شهر سرحدی اهمیت فوق العاده‌ای پیدا کرد واز برج وباروی مهمی برخوردار شدند. شهر ارومیه نقطه طلاقی اقوام وادیان پیرامون خود از قبیل آشوری‌ها، ارمنی‌ها، یهودی‌ها وبالاخره مسلمانان بود و به تبع آن حائز ویژگی‌هایی شد.
در حال حاضر شهر ارومیه دارای یازده بخش و۷۸۹ آبادی است. از مجموع دهات ارومیه بالغ بر۳۷ قریه مسیحی نشین وجود دارد ودر ۵۹ قریه دیگر با مسلمانان مخلوط هستند. مسیحیان آرامی نژاد ارومیه، خود را آشوری یا آسوری می خوانند.
بناو یادمانهای تاریخی
عمارت چهار برج ارومیه: ساختمان بزرگی است که به دستور رضا قلی خان بیگلربیگی(فرزند موسی خان) بنا شده است.
سه گنبد: این بنای تاریخی در جنوب شرقی ارومیه قرار دارد، برخی از مورخین عقیده دارند که این بنا به جای آتشکده‌ای از دوره ساسانی احداث شده است، ولی هیچ گونه سند معتبری مبنی بر صحت ادعای خود ندارند.
یخچال دو قوز پله: این بنا از آثار باقیمانده دوره قاجاریه است که تا قبل از گسترش شهر ارومیه اهالی نه تنها از یخ آن استفاده میکردند، بلکه جهت انجام مراسم چهار شنبه‌سوری نیز به کنار نهر می‌آمدند.
خانه انصاری: این بنا مربوط به سیف الله خان انصاری بوده است و قدمت آن با توجه به کتیبه موجود به سالهای ۱۳۳۴-۱۳۳۰ هجری قمری می رسد.
ساختمان شهرداری: این بنا در حدود سال ۱۳۱۰ هجری شمسی توسط ملا اوستا که چیره دست ترین معمار زمان خود در شهر بوده ساخته شده.
ساختمان شهربانی و ستاد لشکر: این دو ساختمان در ضلع شرقی میدان انقلاب ارومیه قرار دارند.
قلعه اسماعیل آقا: برفراز کوهی در ۱۸ کیلومتری غرب ارومیه وحاشیه رودخانه نازلوچای قرار گرفته است. این قلعه در نیمه دوم قرن ۱۹ میلادی ساخته شده و بخشی از دیوارها ومحل دیده‌بانی آن هنوزهم پا بر جاست. [آشنایی با قلعه‌های ایران]
قلعه روستای بردوک: قلعه مستحکمی از سنگ با تامین کلیه شرایط دیده‌بانی در ۶ کیلومتری روستای بردوک بنا شده است.
بخشی قلعه: این قلعه برفراز کوه مخروطی شکل ناقصی استوار است که در ۲ کیلومتری سمت جنوب غربی و نزدیک ساحل دریاچه ارومیه، مشرف به جلگه‌ای سبز و خرم واقع شده است.
کاظم داشی: قلعه کاظم داشی در دهستان انزل شهرستان ارومیه ودر کنار روستای کورچین قلعه واقع شده است. بنا به نوشته مورخین اسلامی، هلاکو خان مغول اموال قیمتی وخزائن نفیس خودرا در این قلعه پنهان نموده بود. این قلعه در جنگ جهانی اول به مدت ۹ سال پناهگاه کاظم نامی از اهالی قوشچی و یاران وی بوده است.
قلعه دم دم: این قلعه در سال ۱۰۱۸ هجری قمری بر فراز کوهی به همین نام در ۱۸ کیلومتری جنوب غربی ارومیه ساخته شده است.
تپه باستانی کردلو: تپه باستانی کردلو به استناد کاوش‌های باستان‌شناسی، محل زندگی انسان‌هایی بود که در هزاره چهارم تا اوایل قبل از میلاد در این نقطه می‌زیستند. این تپه در ۲۵ کیلومتری شرق ارومیه و در مجاورت روستای کردلو واقع شده‌است.
آتشکده تمر: آتشکده تمر مربوط به دوره سلاطین هخامنشی می‌باشد و احتمالاً در فاصله سالهای ۵۳۰ تا ۵۵۰ قبل از میلاد ساخته شده است. این آتشکده در حال حاضر به صورت مخروبه‌ای بالای تپه‌ای به جا مانده است و به علت عدم ثبت و رسیدگی، روی به انهدام قطعی می رود.
جاذبه‌های طبیعی
چشمه های معدنی زنبیل: چشمه زنبیل در ۳۶ کیلومتری شمال‌شرقی ارومیه، در شرق سپرغان و دریای دامنه شرقی کوه زنبیل در دهستان ناز لوچای واقع شده است.
چشمه معدنی هفتابه: چشمه معدنی هفتابه، در حدود ۵۰ کیلومتری جنوب غربی ارومیه در دهستان مرکور و یک کیلومتری شرق شرق دهکده هفتابه قرار دارد.
چشمه قیزجه: این چشمه در ۲۷ کیلومتری جاده ارومیه - سلماس و ۷ کیلومتری بعد از کارخانه قند واقع شده است.
منطقه حفاظت شده پارک ملی ارومیه: این منطقه کل دریاچه ارومیه و سواحل و جزایر آن را در بر می‌گیرد. این منطقه که تا سال ۱۳۵۴ به عنوان شکارگاه مورد استفاده قرار می‌گرفت، به عنوان یکی از مهمترین زیستگاه‌های حیات وحش به ثبت رسید و مورد حفاظت قرار گرفت.
پوشش گیاهی برخی از جزایر این منطقه، بیشته زار و نیمه جنگلی می‌باشد که کل وسعت آن درحدود ۴۸۱۰ هکتار برآورد شده است. هر نوع شکار صید در این منطقه ممنوع است و در نتیجه محل امنی برای حیوانات، از قبیل قوچ، میش، کوزن، پلنگ، مار، فلامینگو، غاز، قو، پلیکان و ... می‌باشد.
دریاچه ارومیه: دریاچه ارومیه در کتب پهلوی (چی چست) در شاهنامه (خنجست)، در نزهة قلو ب (دریای شور) و در آثار به جای مانده از آشوری‌ها ومادها- ریما- (دریای افول خورشید) خوانده و نوشته شده است. این دریاچه در دوره اتوسن تشکیل شده و وسعت آن در زمان کم آبی ۴۰۰۰ و در مواقع پر آبی ۶۰۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد.
آب دریاچه بی نهایت شور و میزان نمک محلول آن دو برابر اقیانوسها می‌باشد و از این جهت هیچ ماهی و نرم تنی به جز گونه سخت پوستان، و هیچ رستنی به جز جلبک‌های کبود سیانوفه در آن زندگی نمی‌کنند. به همین علت نیز آب آن هیچ وقت یخ نمی‌زند.
از زمان‌های قدیم آب دریاچه ارومیه به علت املاحی که درآن محلول است، مورد توجه بیماران امراض جلدی و اطباء محل بوده است. پزشکان استفاده از آب دریاچه (مخصوصاً از لجن آن) را به بعضی از بیماران توصیه میکردند. دریاچه ارومیه دارای جزایر و شبه جزیره‌های متعددی است که از اهمیت توریستی قابل توجهی برخوردارند.
این دریاچه دارای ۱۰۲ جزیره کوچک و بزرگ با صخره‌های سنگی بدون سکنه (غیر از جزیره اسلامی) می‌باشد که محل تخم گذاری انواع پرندگان مهاجر و آبزی است.
جزیره کبودان : یکی از بزرگترین جزایر دریاچه ارومیه جزیره کبوران است که یک چشمه و یک قنات کوچک دارد. قسمت اعظم پوشش گیاهی آن را علف‌های کوتاه، درختان پسته وحشی، سرو کوهی، بادام وحشی، شیر خشت و گوجه فرنگی تشکیل می‌دهد. نوع ساحل آن سنگی و ماسه‌ای است و برای شنا و ورزشهای آبی امکانات مناسبی دارد. در جزیره کبودان هزاران حیوان از نوع مختلف زیست می‌کنند که عمده ترین آنها قوچ و میش می‌باشد.
جزیره اشک: این جزیره در قسمت جنوبی کبودان، در ۴۰ کیلومتری بندر گلمانخانه قرار دارد و وسعت آن معادل ۲۱۱۵ هکتار است. این جزیره یک چشمه آب شیرین دارد و یکی از جالب ترین زیستگاه‌های پرندگان بومی و مهاجر از جمله فلامینگو و تنجه به حساب می‌آید.
جزیره اشک از نظر پوشش گیاهی شبیه جزیره کبودان است و گوزن زرد ایرانی که یکی از نادرترین گوزنهای جهان است در آن زندگی می‌کنند.
جزیره آرزو: این جزیره نیمه جنگلی که در غرب کبودان قرار گرفته و ۵۴۲ هکتار مساحت دارد، پذیرای پرندگانی نظیر فلامینگو، پلیکان، کاکایی و غاز است.
جزایر اسپیر: این جزیره در غرب کبودان و در۲۷ کیلومتری بندر گلمانخانه واقع است و ۱۱۵۱ هکتار وسعت دارد. این جزیره همه ساله پذیرای پرندگانی همچون فلامینگو، پلیکان‌ها، کاکایی‌ها و غازها است. امکانات و تاسیسات جزیره محدود به یک اسکله می‌باشد.
اماکن زیارتی و مذهبی
مسجد جامع: مسجد جامع ارومیه یکی از آثار کهن و قدیمی شهر ارومیه است. این مسجد وسط بازار قدیمی شهر قرار دارد و جزء اصلی بافت قدیمی به حساب می‌آید. برخی محققین را عقیده بر آن است که این بنا ابتدا آتشکده بوده است. که بعد از تسلط مسلمین ویران شده و سپس در قرن هفتم بر روی آن مسجدی ساخته شده است.
مسجد سردار ارومیه: مسجد سردار یا ساعتلو در خیابان امام ودرامتداد راستاته غلام خان که قسمت مهمی از بافت قدیمی شهر ارومیه را شامل می‌شود، واقع است. این مسجد در عهد قاجاریه توسط عبدالصمدخان پدر آقا خان، جد اعظم عظیم السلطنه سردار ساخته شده است.
مسجد مناره: مسجد مناره، بنایی است با مناره بلند که در دوره قاجاریه و توسط دو تن به نام حاج علی یارخان و حاج یدالله امیر نظمی افشار ساخته شده است.
مقبره امامزاده برکشلو ارومیه: بنا به روایتی این مقبره مدفن دو برادر از امامزادگان به نامهای ابراهیم و محمد است که چهار پشت آنها به حضرت امام زین العابدین(ع) می‌رسد. در عین حال به استناد اظهارات برخی معمرین این روستا، امامزاده مذکور مدفن یکی از اولاد حضرت موسی ابن جعفر(ع) است. قدمت تاریخی این مقبره از دوره زندیه یا اوایل دوره قاجاریه است.
امامزاده دیزج تکیه ارومیه: در دهکده دیزج تکیه از بخش باراندوز چای، قبری که روی آن ساختمان متوسطی بنا شده است و آن را امامزاده می‌خوانند، وجود دارد. این قبر زیارتگاه اهالی روستاهای اطراف و اهالی شهرستان ارومیه است.
مقابر روستای تمتان: روستای تمتان در ۲۰ کیلومتری ارومیه- سرو واقع شده است، در مجاورت آثار تاریخی با ارزشی مانند غار تمتان، استحکامات نظامی و مقابر دوره اورارتو و بقایای دیواره‌های یک قلعه اربابی قرار دارد. مقابر کشف شده شامل سه مقبره معمور و دو مقبره مخروبه دوره صفوی است.
مقبره صخره ای سنگی: در ۷ کیلومتری غرب جاده آسفالته ماکو- بازرگان و در مجاورت روستایی به نام فرهاد، مقبره معروف فرهاد واقع شده است. قدمت این بنا به ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. این مجموعه از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
۱- قسمتی که در دل کوه کنده شده، شامل سه اتاق که مقبره صخره را تشکیل می‌دهد و به نام ایوان فرهاد خوانده می‌شود.
۲- بقایای دیوار سنگی مربوط به حصار محیطی که در دشت مقابل دخمه سنگی است و نشانگر وجود قلعه‌ای در این محل است.
۳- بقایای بنای سنگی بالای کوه که از سنگهای لاشه و آتشفشانی ساخته شده و در فواصل معین دارای برجهای کوچک توپر است.
در حفاری‌هایی که اخیراً در این منطقه صورت، این آثار را از شهر اورارتویی واقع در این منطقه محسوب داشتند.
کلیسای مارقوریاقوس: کلیسای مارقوریاقوس در حومه شهر ارومیه قرار دارد و بر دامنه کوه کم ارتفاعی به همین نام واقع است. بنای کلیسا را با توجه به فرم ساده و شیوه معماری آن به دوره ساسانی نسبت می دهند.
این کلیسا بارها مورد مرمت قرار گرفته و دخل و تصرف‌های زیادی در آن شده است. این کلیسا اساساً فاقد هر نوع تزئینات از نظر معماری است. در حال حاظر در تولیت مسیحیان کلیسای شرق و آشوریان است و هنوز به ثبت نرسیده است.
کلیسای مارقویا: کلیسای مارقویا در روستای بالولان در ۶۰ کیلومتری غرب شهرستان ارومیه واقع شده و یکی از قدیمی ترین ابنیه‌های مذهبی کلیسای شرق آشوری است. این کلیسا منسوب به حضرت قوما یکی از دوازده حواریون مسیح است و در بین پیروان خود منزلت و احترام خاص دارد. بنای کلیسا مربوط به قرن هفتم میلادی است و به طور بارزی سبک معماری این دوره را نشان می‌دهد.
مصالح به کار رفته در بنا از سنگهای لاشه و قلوه انتخاب شده است. ملاط فواصل بند سنگ‌ها در نمای خارجی اکثراً از بین رفته‌اند و سفید کاری جبهه داخلی نیز فرسوده شده و مقدار زیادی از آن ریزش کرده است. کلیسا بسیار ساده است و هیچ گونه تزئینی ندارد و تولیت آن در اختیار مسیحیان آشوری است.
کلیسای ننه مریم: کلیسای ننه مریم که به نام کلیسای شرق آشوری نیز خوانده می شود، به استناد منابع قدیمی کلیسایی، این کلیسا در گذشته وپیش از مسیحیت آتشکده بوده و یکی از پرستشگاه های زرتشتیان به شمار می‌آمد.
کلیسای ننه مریم دارای صحن بزرگی است وحیاط کلیسا به وسیله دو ورودی به خیابان‌های قدس و کوچه ضلع غربی ارتباط می یابد. این کلیسا بارها دستخوش تغییرات شده وفرم‌های ناهمگون پیدا کرده است.
کلیسای سیر: قدمت کلیسای سیر به ۱۷۰۰ سال پیش باز می گردد. مصالح عمده به کار رفته در این بنا سنگ لاشه بوده و ارتفاع آن به هفت متر می رسد.
اشنویه
در ناحیه اقوامی چون لولوبی‌ها، هوریائیان، آشوری ها، اورارتوها و مادها در دوره های معینی از تاریخ می‌زیسته اند. در کتیبه کوروش از ایالت اشنوناک (اشنویه) به نام خراجگزار نام برده شده است.
در کلی شین (جنوب‌غربی اشنویه) سنگی به ارتفاع ۱۷۰ سانتی متر وجود دارد که بر روی آن کتیبه‌ای به دو زبان اورارتویی وآشوری حک شده و متعلق به هشت قرن پیش از میلاد است. متن اورارتویی از ایشیوینا (۸۱۴ قبل از میلاد) پادشاه اورارتو است که در سمت چپ آن همان متن به زبان آشوری حک شده است.
این شهر در حیات تاریخی خود جولانگاه جنگ وگریزهای زیادی بود. در سال ۱۹۰۹ میلادی عثمانی‌ها اشنویه را تسخیر کردند وبا قدرت تمام دست به کشتار زدند. جنگ روس‌ها وعثمانی‌هانیز زیان زیادی به جان و مال مردم وارد کرد.
پس از کشتار روس‌ها و عثمانی‌ها نوبت به مرگ ومیر ناشی از قحطی بزرگی رسید که مردم مجبور به مهاجرت به عراق(موصل و کرکوک) شدند. درسال ۱۳۲۰ هجری، زلزله بزرگی شهر اشنویه را تکان داد و خسارات مالی و جانی سنگینی را به بارآورد. امروز شهر اشنویه یکی از شهرهای متوسط استان‌است که درجهت رشد وتوسعه گام برمی‌دارد.
بوکان
شهرستان بوکان در منطقه تقریباً کوهستانی ومعتدل قرار گرفته که از جهت شمال به میاندوآب و از جنوب به شهرستان سقز و از شرق به صائین‌دژ و از غرب به شهرستان مهاباد منتهی می‌شود.
بوکان یکی از شهرهای پر جمعیت استان دارای دو بخش مرکزی و سیمینه با حدود۱۸۶ روستامی‌باشد. مردم این شهرستان مسلمان، سنی مذهب (شافعی) و گویش کردی دارند و باتوجه به همجواری با شهرستان میاندوآب اکثریت مردم شهرستان به زبان ترکی مسلط می‌باشند.
تکاب
تکاب به معنی آب باریکه و زمین کم آب است. منطقه تکاب دارای ده ها اثر تاریخی قبل وبعد از اسلام است که از آن جمله می‌توان به تخت سلیمان اشاره کرد که در ۴۵ کیلومتری شمال‌شرقی آن واقع شده است.
شهر باستانی شیز در آن مکان قرارداشت واحتمالاً به علت فعالیتهای آتشفشانی کوه زندان در فاصله ۱۰۵ کیلومتری تخت سلیمان، ویران شده و آثاری از آن برجای نمانده است. نام تکاب تا سال ۱۳۱۶ هجری‌شمسی تکانتپه (تپه پر ازخار) بوده است.
شهرستان تکاب از شمال‌غربی به هشترود، از شمال‌شرقی به زنجان، از طرف غرب به صائین‌دژ واز جنوب وجنوب‌غربی به سنندج وسقز واز طرف جنوب شرقی به شهرستان بیجار محدود است و وسعت آن ۲۵۲۳ کیلومتر مربع می باشد.
بنا و یادمانهای تاریخی
بالاخانه قزقپان سنگ: در ۵ کیلومتری شمال غربی روستای قزقپان سنگ در سینه کوه‌سنگی یک مناره جالب توجه وجود دارد که امتداد آن به دامنه صخره منتهی می گردد.
زندان سلیمان: زندان سلیمان بر روی کوهی قرار گرفته که در قله آن دهانه بزرگی از یک آتشفشان غیر فعال وجود دارد. ارتفاع این زندان مخوف افسانه‌ای که دیواره صخره‌ای آن کاملاً عمودی است از یکصد متر بیشتر به نظر می‌رسد و بوی‌گاز تندی از درون این چاه عظیم به مشام می‌رسد.
زندان سلیمان بیشتر به یک دهانه آتشفشانی خفته می‌ماند و وجود چشمه‌های آبگرم معدنی در روستای احمد آباد درپای همین کوه موید این نظر است.
قلعه تخت سلیمان: تخت سلیمان و مجموعه آثار باستانی و تاریخی آن یکی از مهمترین و مشهورترین مراکز تاریخ و تمدن ایران محسوب می‌شود. این مجموعه در ناحیه تکاب و بر روی یک بلندی طبیعی به ارتفاع ۲۰ متر از سطح دشت احداث شده است.
کلیه آثار آن درون یک حصار و دیوار بیضی شکل بنا شده ودر درون دشتی گسترده واقع شده است. حصار بیرونی از سنگهای لاشه‌ای به ابعاد مختلف و به ضخامت ۵ متر، ارتفاع ۱۴ متر و محیط بیرونی ۱۲۰۰ متر بنا شده است.
لایه بیرونی حصار از سنگهای تراش‌دار نماسازی شده و دارای ۳۸ برج دفاعی مخروطی شکل است. بنای دیوار و حصار بیرونی متعلق به دوره ساسانی است، ولی در دوره ایلخانی نیز ضمن مرمت پاره‌ای از قسمت‌های فرو ریخته، دروازه جدیدی در مجاورت دروازه جنوبی عهد ساسانی احداث گردید.
در این مجموعه تاریخی محل شگفت انگیزی به نام زندان قرار دارد که مشتمل است بر بقایای معبدی از دوران ماقبل تاریخ و عهد ماد. در اطراف تخت سلیمان آب گرم‌های جوشان و حتی چشمه‌های سرد وجود دارند که بسیار جالب توجه و دیدنی هستنند. همچنین شکاف بزرگی که در اثر زلزله پدید آمده از نکات دیدنی تخت سلیمان است.
قلعه سردار افشار (حسینعلی‌خان افشار) : در ضلع شمال غربی مرکز شهرستان تکاب، قلعه‌ای شامل سه بخش اندرونی، بیرونی و محل نگهداری احشام در یک مکان خیلی وسیع احداث گردیده بود. این عمارت در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار توسط سردار حسینعلی‌خان افشار در سال ۱۲۸۱ هجری قمری احداث گردیده.
قلعه اربابی یلقون آغاج (چهار باغ) : قلعه یلقون آغاج در اوایل حکومت قاجاریه، با نمای هشت ظلعی منظم در دو طبقه احداث گردید و داخل عمارت را با کاشی‌های رنگین و نقاشی‌های با ارزش مزین نمودند.
قلعه رشید الدوله (حسن‌خان افشار) دورباش: این قلعه توسط رشیدالدوله در دوره سلطنت شاهان قاجار در میان باغهای انگور و درختان میوه، احداث گردیده است.
دژ ساری قور خان: این بنا از دوران پیش‌از تاریخ، مرکز تمدنهای هزاره اول بوده و از عصر مادها تا دوره ساسانی اقوام متعددی در آنجا سکونت داشته‌اند. دژ به صورت پشته عظیم سنگی در حاشیه شرقی رودخانه سارق در ۶۰۰ متری از دره سر بر آورده که از همه طرف محفوظ و مجزاست و دستیابی به آن مشکل و به این لحاظ جایگاه امنی برای ساکنان آن در ادوار مختلف بوده است.
بقایای برجهای دیده بانی و دخمه‌های صخره‌ای با حیاط و آب‌انبارها به فرمهای چهار گوش منظم و نا منظم و مدور و پلکانها و راهروهای استوانه‌ای ارتباطی، قابل ملاحظه‌ای می‌باشد. به احتمال قوی این محل در دوره غارنشینان مورد استفاده بوده و اهمیت خود را در ادوار بعدی نیز حفظ نموده است.
قلعه محمد حسین خان میر پنج دور باش: این قلعه توسط محمد حسین خان میر پنج در دوره سلطنت شاهان قاجار در روستای معتدل دورباش احداث گریده است و درحاشیه طولی یکی از دیوارهای قلعه و قسمت بیرونی آن آینه بزرگی نصب نموده بودند که مشرف به گردنه زرینه اوباتو و دوراهی دیواندره بودکه حرکت و عکس‌العمل نیروهای مهاجم و یورشگران را منعکس می‌کرد.
دژ بلقیس: روی قلعه جنوبی کوه بلقیس استحکاماتی با نام متداول تخت بلقیس وجود دارد که ویرانه‌های آن در سال ۱۹۵۹ کشف گردید. تاریخگذاری بنا را به دوره ساسانیان محتمل می‌کند.
تپه مجید: در فاصله ۳ کیلومتری شمال شرقی بین تخت و دهکده تاره‌کند در حوالی قبرستان جدید تپه‌ای معروف به تپه مجید وجود دارد که بر روی آن سفالهایی از دوره ساسانی بدست آمده است.
این مکان وجود احتمالی محوطه‌های مسکونی از دوره آتشکده را نشان می‌دهد که از نظر باستان‌شناسان محل گورهای دسته جمعی تومولوسها مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است. مجموع گورهای تومولوس که به شکل تپه باستانی است، شامل چند هزار گور فرعی می‌باشدکه یک گور اصلی را حلقه وار در میان گرفته‌اند.
جاذبه های طبیعی
آبهای گرم احمد آباد: در فاصله ۲ کیلومتری شمال غربی روستای احمد علیا حفره‌های آب‌گرمی وجود دارد که بنا به روایت گذشتگان خاصیت دارویی داشته و مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد.
در میان چشمه های آبگرم احمد آباد در نقاط نزدیک آبگرم‌ها، حفره‌های پر از آب سرد نیز وجود دارد که خاصیت دارویی داشته و مورد استفاده عموم قرار می‌گیرد.
این آبها بعلت داشتن املاح معدنی گوناگون بعد از طی مسیر در روی زمین رسوباتی به رنگهای سفید زرد مایل به نارنجی و در بعضی موارد کاملاً قرمز بر جای می‌گذارد.
غار کهریز: این غار در کهریز تکاب واقع شده و قطر دهانه آن در حدود ۲ متر و طول و عرض آن نیز ۳ متر است.
چمن متحرک بدرلو (چمن گلی) : چمن گلی در کیلومتر ۱۷ شمال شرقی شهرستان تکاب و در ۳ کیلومتری شرق روستای بدرلو از دهستان افشار بخش مرکزی واقع شده است.
در داخل دره سبز، و درختان چنار و بید و نیزار و چمن دریاچه‌ای به قطر طبیعی تقریبی ۸۰ متر و با جزیره‌ای شناور مملو از نی بقطر ۶۰ متر وجود دارد که در اثر وزش باد به طرفین حرکت می‌کند.
زندان برنجه: زندان برنجه در ۲۸ کیلومتری شمال شهرستان تکاب در روستای برنجه (برنجک) از دهستان چمن، بخش تخت سلیمان و در دامنه کوهی معروف به طویله سلیمان واقع شده است.
دریاچه خسرو: در وسط آثار باستانی تخت سلیمان دریاچه‌ای که عمق آن حدوداً ۱۱۰ متر و ابعاد آن۸۰در۱۲۰ متر است وجود دارد. آب دریاچه بصورت چشمه جوشان از اعماق زمین بیرون می‌جوشد که منظره بسیار جالبی دارد.
آب دریاچه آهکی و نسبتاً ملایم و غیر قابل شرب است و هیچ موجود زنده‌ای در آن وجود ندارد. وجود این دریاچه فیروزه‌گون در میان قلعه و قرار داشتن قلعه در وسط یک سلسله کوههای دایره‌ای شکل، منظره‌ای را به وجود آورده که یکی از عجایب دیدنی و تماشایی منطقه می‌باشد.
اماکن زیارتی ومذهبی
مسجد جامع تکاب: این مسجد در سال ۱۳۳۲ هجری قمری به دستور سردار حسینعلی‌خان افشار در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه بنا گردیده است.
مسجد جامع روستای اغولبیک: مسجدجامع روستای اغولبیک به دستور یکی از اربابان محلی در سال ۱۳۳۲ هجری قمری احداث و هم اکنون بعد از گذشت چندین سال از قدمت آن بطور سالم و فاقد آثار ویرانی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.
کلیسای چهار طاق: در شمال غربی و کیلومتر ۳۶ شهرستان تکاب در روستای چهار طاق پایه‌های چهار ستون مخروبه وجود دارد که در نزد اهالی به کلیسا مشهور است. از نظر کارشناسان این بنا مربوط به دوره ساسانیان بوده و به یک آتشکده شباهت بیشتری دارد. پایه های اصلی طاق خراب شده و اطراف آن که در محل به کلیسا معروف می‌باشد توسط افراد سود جو برای گنج یابی به کلی ویران شده است.
خوی
شهر خوی را که به علت استقرار در محلی پست اصطلاحاً (خوی چو خوری) نیز می نامند، از اهمیت نظامی و تجاری ویژه‌ای برخوردار بود. پیش از اسلام شعبه‌ای از بزرگراه معروف ابریشم که شرق را به غرب متصل می‌نمود، از خوی عبور می‌کرد.
درصدر اسلام نیز راهی که بلاد جزیره العرب را به ماورای خزر، ارس، اردبیل ومرکز آذربایجان وصل می‌کرد، از خوی می‌گذشت. شهر خوی امروزه یکی از شهرهای مهم استان آذربایجان غربی ودارای آثار تاریخی متعددی است. خوی درزبان کردی به معنای نمک است و به واسطه وجود معادن نمک‌درمنطقه، به خوی معروف شده است.
محل اولیه خوی(چورس) کنونی یا (دروازه ماکو) بوده که در اثر حمله مغولان منهدم و ویران شده است. شهرستان خوی تاریخچه نسبتاً طولانی دارد. این منطقه هنگامی اهمیت یافت که جنگ معروف چالدران بین شاه اسماعیل صفوی و سلطان سلیم خلیفه عثمانی، در منطقه سیه چشمه در گرفت.
بعدها فتحعلی شاه با راهنمایی ژنرال گاردان حصار محکمی اطراف آن بنا نهاد. شهرستان باوسعت ۵۵۰۰ کیلومتر مربع در شمال غربی استان واقع شده واز طرف شمال و شرق و جنوب با شهرستانهای ماکو، مرند، سلماس واز غرب با کشور ترکیه همسایه و هم مرز می‌باشد. به علت زیبایی شهر و وجود باغات سبز به دارالصفا مشهور می‌باشد.
مراکزتاریخی وباستانی
دروازه سنگی خوی: این دروازه معبر ورودی شهر خوی به طرف سلماس و برای کنترل آن ازتهاجم دشمن بوده است. برخی از مورخین این اثر را به دوره ایلخانان مربوط می دانند و عمران وآبادی خوی را نیز توسط ایلخانان محتمل‌تر می‌دانند، برخی دیگر آن را مربوط به قاجاریه می دانند و به سبک معماری آن و مقایسه اش با آثار باقی مانده ازدوره قاجاریه درتبریز و خوی استناد می کنند.
مناره شمس تبریزی: مناره شمس تبریزی درمیان باغ مشجری درجوار عمارت مسکونی شمس الملوک دنبلی در نیم کیلومتری شمال شرقی شهرستان خوی و در محله ای به همین نام قرار دارد. مناره بنایی است برای یادبود، وهدف از ساختن آن نمایش اقتدار صاحب آن بوده که گویا توانسته بود در یک روز به قدری قوچ کوهی شکار کند که از شاخ آنها تمام سطح خارجی مناره را تزئین کند.
برخی از مورخین را عقیده بر آن است که ساختمان مناره شمس را امیر شمس الملوک دنبلی که یکی از مشاهیر سلسله دنبلی بوده ساخته است. برخی دیگر آن را کاخ زمستانی شاه اسماعیل صفوی می‌دانند و اعتقاد دارند تزئینات مناره ای که با شاخ قوچهای کوهی انجام گرفته، حاصل شکار یک روز پادشاه می باشد.
قلعه باستانی بسطام: این قلعه که در قرن هفتم پیش از میلاد احداث شده است دربالا دست روستای بسطام قره ضیاالدین قرار دارد.
کاوش های باستان شناسی نشان می‌دهد که این قلعه طی ۵۰ سال و در سه مرحله ساخته شده و دارای معبد، بازار و مقر حکومتی، برج، بارو، دروازه و راه های مخفی خروج مخصوص به خود بوده است.
قلعه دارای دیوارهای مستحکم سنگی است که بر روی صخره ای بلند مشرف به دشت و دره ای بزرگ قرار دارد ودارای سه اشکوب مختلف است.
قلعه بلور آباد: قلعه بلورآباد در حاشیه دشت شمالی روستای قره ضیاء الدین واقع شده است و طرح اصلی آن به شکل مثلث است که داخل حصاری مستطیل شکل قرار گرفته است.
پل خاتون: پل خاتون در ۲ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان خوی برروی یکی از شعبات‌رودخانه‌ای پر آب که در ۴۰ کیلومتری سمت چپ جاده آسفالته خوی - سلماس جریان دارد، ساخته شده است.
جاذبه های طبیعی
چشمه‌های معدنی ویشلق: چشمه معدنی ویشلق در ۵۰۰ متری جاده خاکی منشعب از ۱۲ کیلومتری جاده خوی- تبریز قرار دارد. اهالی محل، تپه‌های اطراف را (تپه شورسو) می‌نامند.
چشمه‌های معدنی ایواوغلی: این چشمه ها در شمال شرقی خوی و در قسمت جنوبی جاده دهکده ایواوغلی واقع شده‌اند و از دو محل نزدیک به هم از زمین خارج می‌شوند. این دو آب از دو نوع متفاوت هستند و آب چشمه دوم آب معدنی گاز دار می‌باشد.
چشمه شور بولاغ بیلوار: دهکده بیلوار در شمال شرقی خوی واقع شده است و شور بولاغ در حدود ۷۰۰ متری جنوب دهکده در پای یک تپه رسوبی خاک رسی، در کناره راست بستر رودخانه قرار دارد.
چشمه معدنی زارعان (زوران) : دهکده زارعان در شمال غرب بیلوار واقع شده و فاصله این دو از طریق دهکده بزندی ۵ کیلومتر است. در ۴ کیلومتری غرب دهکده چشمه معدنی زارعان قرار گرفته و در محل به نام (قیز) مشهور است.
چشمه معدنی دسته دره: این چشمه در شمال غربی خوی واقع شده و از مظهر آن تا پای دامنه، سنگ های آهکی وچند تکه سنگ سیلابی قرار دارد.
چشمه معدنی کلوانس : سه کیلومتر بعد از چشمه دسته دره، دهکده قوروپک علیا قرار دارد و پنج کیلومتر بعد از آن دهکده شوریک واقع شده است. چشمه کلوانس در جنوب غربی دهکده کلوانس قرار دارد.
چشمه معدنی نوایی: دهکده نوایی در شمال شرقی خوی و در ۹ کیلومتری جاده خوی - تبریز واقع شده است و چشمه معدنی نیز در کنار آن قرار دارد.
چشمه معدنی خان: چشمه معدنی خان در ۴۱ کیلومتری جنوب غربی خوی در ناحیه خان واقع شده است.
اماکن زیارتی ومذهبی
مسجد مطلب خان: مسجد مطلب خان خوی یاد آور بافت شهرهای اسلامی و اجزای همگون آن است. تاریخ دقیق این بنا چندان روشن نیست، اما گمان می رود که زمان اولیه ساختمان مسجد مربوط به دوره ایلخانی می باشد که بعدها بنا به دلایلی ویران شده است. احتمالاُ در اوایل دوره قاجار یه، برروی این ویرانه مسجد دیگری ساخته اند.
مسجد ملاحسن خوی: مدارک موجود نشان می دهد که مسجد در سال ۱۳۱۶ هجری، توسط حاجی آقا حسنی فرزند ملا حسن امام جمعه خوی و در زمان قاجاریه ساخته شده است.
مسجد سید الشهدا: مسجد سیدالشهدا در دوره قاجاریه بنا شده است. تاریخ احداث آن سال ۱۳۶۶ هجری قمری‌ذکر گردیده است.
کلیسای سورپ سرکیس: کلیسای سرکیس در زمین محصوری به وسعت نیم هکتار که در محل قدیمی امامزاده شهرستان خوی قرار دارد، واقع است. به استناد بررسی‌های انجام گرفته، قدمت این کلیسا به دوره متفاوت قرن چهارم و دهم میلادی بر می‌گردد. طرح کلیسا تحت طرح معابد ایرانی است.
کلیسای مهلذان: تاریخ بنای کلیسا نامعلوم است، اما با توجه به فرم ساختمان و شیوه معماری، به نظر می‌رسد که قدمت آن به دوره مغول یا صفویه برسد.
بازار قدیمی خوی: ویژگی‌های معماری بازار خوی در سادگی، نظم و دقت در رگه چینی آجرها و تبعیت دقیق از شرایط اقلیمی خوی است.
سردشت
مردم سردشت آنجا را زادگاه زرتشت (پیغمبر ایرانی) می‌دانند و عقیده دارند که سردشت از نام این پیغمبر اخذ شده است. سردشت طبیعتی زیبا دارد وآبشارآن معروف است. در این شهر آثار تاریخی ویژه‌ای کشف شده است.
جاذبه های طبیعی
چشمه گراو: چشمه گراو تقریباً در ۵۰۰ متری جاده مهاباد- سردشت واقع شده است و در سمت راست بستر رودخانه کوچکی بر روی تپه‌ای با ترکیبات کربنات آهکی قرار دارد.
سلماس
بافت اولیه این شهر در گذشته روستایی بود، ولی به علت مرکزیت ارتباطی- تجاری وبا گسترش مبادلات بازرگانی بازارهای هفتگی وجذب خدمات به صورت شهر در آمده است. باتوجه به حفاری‌های به عمل آمده از تپه تبان قدمت سلماس به زمان مادها می‌رسد ودر زمان هخامنشیان (زاروند) نام داشت.
این شهر در دوره اشکانیان یکی از ایالات حایل بین ایران و روم بود وپس از خسرواشکانی‌ضمیمه متصرفات ساسانیان شد. یادگاری که از این سلسله در کوه پیر چاوش بر سر راه ارومیه به سلماس باقی مانده، تخته سنگی است که بر آن شکل دو نفر سوار بر اسب حکاکی شده است.
زلزله‌ای سال ۱۳۰۹ این شهر را کاملاً ویران کرد. [چطور زلزله می‌شود] مردم، شهر دیگری را با معیارهای جدید شهرسازی در کنار بقایای شهر ویران سلماس ساختند.
بناویادمان‌های تاریخی
سد جمال آباد: سد جمال آباد بر روی رودخانه نسبتاً عریض در دره‌ای به نام جمال آباد و از توابع سلماس احداث شده است. تاریخ بنای سد، بسیار قدیمی است و احتمالاً در اوایل دوره سلجوقیان بنا شده است.
طول سد ۸۰ متر می‌باشد و تمام دیوار آن با سنگ رودخانه و ملاط ماسه و آهک در نهایت استحکام ساخته شده است. این سد محل ذخیره آبهای زمستانی و بهاره برای مصرف اراضی اطراف ساخته شده و نقش مهمی در آبادانی مناطق مجاور خود داشته است.
گوور چین قلعه: گوور چین قلعه که بر فراز دامنه شمالی کوه آوقان داغ استوار است در ۱۰ کیلومتری جنوب پلاژ تابستانی سلماس واقع شده است. تاریخ احداث قلعه مشخص نیست آثار و بقایای قلعه نیز کمکی به تعیین تاریخ دقیق آن نمی‌کند.
در فاصله ۳۰ متری قله کوه آوقان داغ دو چاه قرار دارند که در دل کوه کنده شده‌اند. بنا به نظر اهالی محل دوچاه و بنای قلعه به دستور هلاکو خان ساخته شده و محل دفن خزاین وی بوده است.
حجاری‌های خان تختی: در ۷۶ کیلومتری جاده ارومیه- سلماس روستایی واقع شده به نام خان تختی که در کمرکش ارتفاعات کنار آن، بر روی قطعه سنگ صاف و بزرگی نقوش حجاری‌شده‌ای به نام حجاری‌های خان تختی وجود دارد.
این کتیبه حاوی نقش مردی است که بر اسب سوار است و کلاهی تاج مانند بر سر دارد و نقش دو سواردیگر نیز در کنار آن به چشم می‌خورد. لباسی که این مردان در بر دارند مانند البسه دوره ساسانی است.
جمعی از محققین اعتقاد دارند مردی که در پیشاپیش دو نفر دیگر سوار بر اسب دیده می‌شود اردشیر پادشاه نامدار ساسانی است.
به اعتقاد یکی از باستان‌شناسان، آن نقش مربوط به شاپور اول پادشاه معروف ساسانی است که در بازگشت از فتح ارمنستان و غلبه بر سپاهیان روم عده‌ای از ارامنه به دربارش آمدند و برای نشان دادن حسن نیت خود هدایایی تقدیم نمودند. بدین ترتیب، اگر این اثر جالب از اردشیر بابکان باشد قریب ۱۷۵۹ سال و اگر از آن شاپور باشد ۱۷۷۰ سال از حجاری آن می‌گذرد.
جاذبه های طبیعی
چشمه معدنی میناس: چشمه میناس در روستای میناس (جنوب شرقی سلماس) واقع شده است.
چشمه صدقیان: دهکده صدقیان در شمال شرق سلماس واقع شده است.
آب گرم ایستی سو: این آبگرم که به آب گرم سلماس نیز معروف است در ۶۹ کیلومتری جاده ارومیه- سلماس واقع شده است.
اماکن زیارتی ومذهبی
کلیسای سنت جورج: این کلیسا در شهر سلماس واقع شده و متعلق به قرن نهم میلادی است. کلیسای سنت جرج در زمان شاه عباس دوم مرمت و تعمیر شده است. سنگ نبشته سمت چپ درب ورودی کلیسا که به خط ارمنی است، نشان می دهد که بعد از این تاریخ نیز عملیات تعمیر و بازسازی بر روی آن انجام گرفته است.
سیه چشمه
نام سابق سیه چشم (قره عینی) بود. سیه چشمه با وسعتی معادل ۵۰۰۰ کیلومترمربع بین شهرهای خوی وماکو واقع شده است. منطقه چالدران که در این قسمت از استان قرار گرفته است، به علت وقایع جنگهای شاه اسماعیل اول با سلطان عثمانی اهمیت تاریخی دارد.
مرکز منطقه همان سیه چشم است که سابقه تاریخی آن به حدود پنج قرن می‌رسد. پیرامون این شهر مقبره یا سکونتگاه صخره‌ای فرهاد وشیرین قرار دارد که قدمت آن به دوره اورارتوها می رسد.
بناویادمان‌های تاریخی
مقبره شیرین وفرهاد: این مقبره سنگی در دامنه کوهی کنده شده ودارای اتاق های سنگی متعددی است. مقبره در کوهی به همین نام در غرب سیه چشمه واقع شده و قدمت آن به هزاره اول پیش از میلاد می رسد و به دوره اورارتویی تعلق دارد.
صائین دژ
در زمان ساسانیان در ۳۰ کیلومتری آتشکده، آذر گشنسب، قلعه ای بانام صائین (نگهدارنده) دژ بنا شد. این قلعه مورد استفاده افرادی بود که برای نیایش وزیارت به آتشکده می‌آمدند. بعد از حمله اعراب، نام آن صائین قلعه تغییر یافت. این قلعه در دوره‌های بعد محل عبور واقامت زائران کربلا شد. نام این شهر در دوران به شاهین دژ تغییر یافت، ولی پس ازپیروزی انقلاب اسلامی همان صائین دژ خوانده شد.
ماکو
شهر ماکو در گذشته یکی از قلاع محکم سرحدات ایران وعثمانی محسوب می‌شد. ازاین شهردر طول تاریخ به اسامی مختلفی یاد شده بنا به روایتی می‌گویند، اسم قدیم ماکو (شاوارشان) بود که از کیارستان که امروزه به نام سیاوش معروف است اخذ شده است.
اسم ماکورا ” آرتاز“، ” قلعه قبان“ و” روساومکی“(محل مرتفع گوسفند و آغل زمستانی) نیز می‌گفتند که احتمالاً به علت خوبی مراتع از طرف ارامنه منطقه نامگذاری شده بود. شهرماکو علاوه بر آنکه از نظر ساختار فیزیکی شهر جالبی است، دارای آثار متعدد باستانی و تاریخی نیز می‌باشد.
مراکزتاریخی وباستانی
کاخ باغچه جوق: کاخ باغچه جوق ساختمانی مجلل وبنایی تاریخی است. این کاخ در اواخر دوره قاجاریه، به دستور اقبال السلطنه ماکویی که یکی از سرداران مظفر الدین شاه بود، ساخته شده است. این کاخ تاثیر شگرفی از سبک معماری روسیه پذیرفته است.
عمارت کلاه فرنگی: ساختمان بنا به اواخر دوره قاجاریه مربوط می شود و تاکنون هیچ دخل و تصرفی در آن صورت نگرفته است.
ساختمان شهربانی: تاریخ احداث این بنا، با توجه به کتیبه موجود در تالار آئینه، محرم سال ۱۳۲۰ هجری قمری می باشد.
قلعه سیاه: این قلعه یک کاخ پادشاهی اورارتویی بوده که در قرن های هشتم وهفتم قبل از میلاد به منظور دفاع یا حمله و با استفاده از عوامل طبیعی زمین ساخته شده است.
قلعه راوز: قلعه راوز در جنوب غربی ماکو واقع شده و به شکل محلی مسکونی است که ۳۰۰ سال قبل از میلاد مسیح‌ایجاد شده است.
شهر اورارتویی بام فرهاد: اخیرا آثار یک شهر تاریخی مربوط به هزاره اول پیش از میلاد در شهرستان ماکو کشف شده است که در مکانی موسوم به بام فرهاد در ارتفاعات مجاور روستای سنگر در ۷ کیلومتری شمال شهر ماکو قرار دارد. این شهر به اقوام اورارتو تعلق داشته و فاقد استحکامات دفاعی بوده است.
در این شهر یک معبد سنگی متعلق به خدای خالدی (خدای جنگ اورارتوها) واقع است. کشف دیوار شهر و معبد سنگی دیگر در محلی موسوم به (کور اوغلی قلعه سی) ازیافته های مهم این منطقه است. بر اساس مطالعات صورت گرفته، شهر در زمان آبادانی حدود ۲۰ هکتار وسعت داشته است.
مقبره صخره ای سنگر: این مقبره در ۷ کیلومتری جاده آسفالته ماکو - بازرگان و در مجاورت روستایی به نام فرهاد واقع شده است. قدمت این بنا به ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. در حفاری هایی که اخیرا در این منطقه صورت گرفته، این آثار را از شهر اورارتویی واقع در این منطقه محسوب دانسته اند.
پل پنج چشمه: پل پنج چشمه در قرن دهم زمان صفویه به منظور ایجاد ارتباط بین تبریز و ماکو و همچنین بین ماکو و روستاهای اطراف ساخته شده است.
سنگ نبشته شهر روسا: روسا یکی از شهرهای اورارتویی بود که در قرن نهم پیش از میلاد و در زمان روسا دوم، حاکم اورارتو ساخته شد. روسای دوم پسر آرگیشتی دوم از پادشاهان معروف اورارتو پس از اتمام شهر کتیبه ای دربالای آن نصب کرد.
این کتیبه که یکی از نفایس آثار کهن این سرزمین به شمار می رود توسط روسای دوم به خط میخی نوشته شده و توسط باستان شناس معروف آلمانی پروفسور مین تس ترجمه شده است.
طول کتیبه ۷۲ وعرض آن ۵۶ و ضخامت آن ۱۱ سانتی متر، همچنین وزن آن ۱۱۰ کیلوگرم است. بر روی این کتیبه ۱۶ خط موازی رسم شده است. شهر روسا بر اثر حمله و هجوم قوم آشور باخاک یکسان شده وامروزه فقط دهکده کوچکی به نام بسطام از دهستان چایپارا به شمار می رود. این کتیبه هم اکنون در شهر ماکو نگهداری می شود.
جاذبه های طبیعی
چشمه معدنی شگفتی: این چشمه در دامنه جنوبی کوه های آق بولاغ و شمال دهکده شگفتی در منطقه سیه چشمه واقع شده است.
آب گرم شوط آباد: روستای شوط آباد در ۲۷ کیلومتری جنوب شرقی ماکو واقع شده است. ۵/۲ کیلومتر بعد از شوط آباد تپه‌ای وجود دارد که آب گرم از بالای آن خارج می شود.
آب گرم باش کندی: چشمه آب گرم باش کندی در فاصله ۲ کیلومتری روستای باش کندی و۱۳ کیلومتری جاده ماکو بازرگان واقع شده است.
چشمه معدنی عرب دیزج: این چشمه معدنی در ۳۰۰ متری دهکده ای به همین نام در اطراف ماکو است.
منطقه حفاظت شده مراکان: در جنوب سواحل ارس و شمال شهرستان ماکو واقع شده و دارای پوشش گیاهی نیزار و بیشه زار است. در این منطقه حیوانات و پرندگان از قبیل قوچ، میش، پلنگ، مار، موش، سنجاب، گراز، جغد و ... زندگی می کنند و جزو مناطق شکار ممنوع محسوب می شود.
منطقه حفاظت شده آغ گل: در نزدیکی منطقه مراکان، بین پل دشت و ماکو قرار گرفته است و یکی از زیستگاه های مهم پرندگان مهاجر و گونه های جانوری بومی محسوب می شود. شکارگاه آغ گلشکارگاه آغ گل در غرب پل دشت، در نزدیکی رودخانه ارس واقع شده وحیواناتی نظیر گراز، خوک، روباه، سنجاب را در خود جای داده است.
اماکن زیارتی ومذهب
قره کلیسا (طاطاووس) : این کلیسا به نام تادی مقدس هم نامگذاری شده، در روستای قره کلیسا از توابع سیه چشمه شهرستان ماکو، ساخته شده و مزار تادی مقدس است. به استناد منابع تاریخی ارامنه، در دوره ساسانیان بخشی از ارامنه عمدتاً پیرو دین زرتشت بوده‌اند و بخشی نیز آیین مهر پرستی داشته‌اند.
برای نخستین بار در سال۴۳ میلادی دو نفر مبشرین حضرت مسیح به نامهای طاطاووس و بارتلمیوس از شمال بین‌النهرین گذشته و برای تبلیغ در شهر (آرداز) که مرکز پادشاهی ارامنه بود اقامت می‌کنند و بدون توجه به دستور سنادوک (پادشاه زرتشتی ارمنستان) به تبلیغ آیین مسیح دست می‌زنند. در نتیجه ۳۵۰۰نفر از جمله دختر پادشاه به نام (ساندوخت) به دین مسیح می‌گروند.
پادشاه ارمنستان برای ممانعت از تبلیغ دین مسیح، در سال ۶۶ میلادی فرمان قتل و عام آنان را صادر می‌کنند و همه ارامنه مسیحی، از جمله دختر پادشاه به قتل می‌رسند و اجساد آنان را در محل فعلی قره کلیسا و حوالی آن مدفون می‌سازند.
ارامنه مدعی هستند که کلیسای طاطاووس اولین کلیسایی است که به دستور مبشرین و حواریون مسیح در دنیا ساخته شده است و چون از نظر مذهبی شهادت را بزرگترین سعادت برای بشر می‌دانند، هر سال در روزهای آخر تیرماه و هفته اول مرداد ماه که مصادف با قتل تادی مقدس و پیروان مسیحی او است در قره کلیسا مراسم خاصی بر پا می‌دارند.
کلیسای زور زور: کیسای زور زور در مجاورت روستای بارون ( ۴۰ کیلومتری جاده آسفالته سیه چشمه) بر دامنه شیب تند کوه در ساحل رودخانه زنگمار واقع شده است. به استناد اظهار نظر شورای خلیفه گری، این کلیسا مربوط به قرن دهم میلادی است.
کلیسای دره شام: کلیسای دره شام در کنار رود ارس در فاصله حدود ۲۲ کیلومتری شمال غرب کلیسای سنت استپانوس قرار دارد. این کلیسا احتمالاً در دوره مغول یا صفویه ساخته شده است.
مهاباد
مهاباد در گذشته، آتادی کوچک و بی اهمیتی بود، ولی در سال ۱۰۳۸ هجری قمری در اواخر سلطنت شاه عباس اول، شخصی به نام بداق‌السلطان که ریاست قوم مکری را به دست گرفته بود، مرکز حکومت خودرا به مهاباد منتقل کرد.
نام قبلی این شهر ساوجبلاغ (چشمه سرد) بود که در ۱۴ مهر ماه ۱۳۱۴ همزمان با تغییر نام تعدادی از شهرهای ایران به مهاباد خوانده شد. شهر مهاباد در گذشته در اثر زلزله نابود و مجدداً ساخته شد.
مراکزتاریخی وباستانی
مقبره بداق السلطان: این مقبره به یکی از سرداران شاه عباس صفوی تعلق دارد که در زمان خود حکمران منطقه ساوجبلاغ بوده و در عمران و آبادانی آن کوشیده است. بداق السلطان در سال ۱۰۱۲ هجری قمری در یکی از جنگهای شاه عباس در نزدیکی ایروان به قتل رسید، اما وی را به خاطر خدمات عمرانی‌اش به مهاباد آوردند و در آنجا دفن کردند.
شهر تاریخی اندر قاش: این شهر تاریخی حوالی دهکده‌ای به همین نام در ۱۰ کیلومتری بخش حومه شهرستان مهاباد و یک کیلومتری راه آسفالته مهاباد- ارومیه واقع شده است.
بطلمیوس از این شهر تاریخی که متعلق به دوره مادها است ذکری به میان آورده و آن را (داروشاه) نامیده است. در نزدیکی ویرانه‌های اندرقاش دخمه‌ای به نام راکا است که از لحاظ سبک و شیوه حجاری شبیه دخمه‌های هخامنشی در تخت جمشید و نقش رستم فارس است.
جاذبه های طبیعی
مهاباد رود: این رود از ارتفاعات پیرانشهر و سردشت می‌گذرد و از به هم پیوستن دو شاخه اصلی بیطاس و ده بکربه بوجود می‌آید.
غار بورنیک بزرگ: این غار در نزدیکی شهر مهاباد واقع شده و یکی از غارهای نسبتاً معروف ایران است. طول آن در حدود ۵۰۰ متر و دارای دالانهای متعددی است. از آنجایی که این غار دارای پرتگاه و چاههای درونی است، لذا بازدید کنندگان باید یه وسایل ایمنی لازم مجهز باشند. در حال حاضر تنها غارنوردان از این غار دیدن می‌کنند.
غار بورینگ کوچک: این غار در نزدیکی غار بزرگ بورینگ واقع شده است و طول و عرض کمتری دارد.
اماکن زیارتی ومذهبی
مسجد جامع مهاباد: مسجد به دستوربداق السلطان حاکم مهاباد ساخته شده و در زمان شاه سلیمان صفوی تکمیل گردید.
میاندوآب
این شهر به دلیل اینکه میان رودهای زرینه‌رود و سیمینه رود واقع شده است، میان دوآب نامیده می‌شود و همواره مورد توجه بوده است. در این منطقه اقوام مختلفی مانند مادها، اورارتوها، کردها، سلجوقیان، ترکها و مغولها زندگی و حکومت کرده‌اند.
مراکزتاریخی وباستانی
قلعه بختک: قلعه بختک که بقایای خرابه های آن هنوز هم در روستای میلان قرار دارد، توسط یکی از سرداران خسرو انوشیروان به نام بختک ساخته شده است.
جاذبه های طبیعی
زرینه رود: این رودخانه از کوه های چهل چشمه کردستان، بین سقز و بانه سرچشمه می گیرد و پس از عبور از شرق میاندوآب در جلگه وسیع آبرفتی به چند شاخه تقسیم می‌شود و از گوشه جنوب شرقی به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
چشمه زندان سلیمان: چشمه آب معدنی زندان سلیمان بین احمد آباد علیا و کوه زندان در شهرستان میاندوآب واقع شده وحدود ۱۹۸۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
نقده
شهر نقده در میان شهرهای مهاباد، پیران شهر، اشنویه و ارومیه واقع شده است و به عنوان کانون ارتباطی بین شهرهای فوق است. عبور رودخانه گدار، وجود اراضی حاصلخیز و موقعیت نظامی آن از علل ایجاد این شهر بود.
نقده سرگذشت پر حادثه‌ای داشته وآثار متعددی را درخود به یادگار دارد. آثار باستانی فراوانی در روستا ووتپه حسنلو که در چند کیلومتری شمال شرقی آن قرار دارد، کشف شده است. قبرهایی یافت شده است که با سنگ ساخته شده و روی آنها تخته سنگ بزرگی قرارداده‌اند، به طور که مردگان این قبور درحالت چمباتمه به خاک سپرده شده اند.
در این منطقه اقوام مختلفی، مانند آشوری‌ها، کردها، مانناها وترکان پیوسته به این ناحیه مهاجرت میکردند و ساکن می شدند، تا آنکه طایفه قره پاپاق(کلاه سیاه) که درزمان فتحعلی شاه از قفقاز به ایران مهاجرت کردند، در جلگه وسیع سلدوز مسکن گزیدند و به کشت گندم وبرنج و پرورش درختان میوه پرداختند و ماندگار شدند.
مراکزتاریخی وباستانی
تپه حسنلو: تپه باستانی حسنلو در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی نقده قرار گرفته و به مناسبت نام دهکده مجاورش حسنلو نامیده می‌شود.
رابرت دایسون که ازسال ۱۳۳۴ شمسی ریاست هیئت مشترک ایرانی وآمریکایی کاوشگر در ایران را برعهده داشت، این تپه را دارای ۱۰ دوره متمایز سکونت دانسته وآنها را از قدیم به جدید یعنی از دوره دهم به یکم تقسیم بندی کرده است.
به نظر وی تاریخ تقریبی سکونت دوره اول، به حدود شش هزار سال قبل از میلاد می رسد و در این میان دوره چهارم که مربوط به ۱۳۰۰ الی ۸۰۰ سال قبل از میلاد است از ارزش خاصی برخوردار است وبه دوران تمدن ماننایی مربوط می شود.
درجریان کاوش تپه حسنلو، اشیای سنگی، سفالی، شیشه ای و فلزی گوناگون که دارای ارزش تاریخی وهنری بسیار می باشند کشف شد که در موزه های ایران باستان، آذربایجان و آمریکا نگهداری می شود.
این اشیاء نمایانگر جلوه هایی از هنر وصنعت وبه طور کلی فرهنگ و تمدن ساکنان آذربایجان و سرزمین های مجاور آن در ادوار مختلف تاریخی وپیش از تاریخ هستند، از آن جمله هزاره اول پیش از میلاد وبه ویژه فرهنگ و تمدن مانانا می باشند.
کتیبه کلی کلیشن در اشنویه: در گردنه کلی‌کلیشن اشنویه استوانه ای قرار دارد که بربدنه آن به دو زبان اورارتویی‌و آشوری کلماتی کنده شده که در نوع خود بی نظیر واز آثار فوق العاده جالب توجه استان است.
به استناد آثار تاریخی پس از شردوری اول، پسرش ایش بوای نی درحدود سال ۸۲۸ قبل از میلاد پادشاه اورارتوشد. این پادشاه زبان اورارتو را در کتیبه های خود به کاربرد و چون کشور خودرا ازشرق تا رواندوز توسعه داد، در همان سنگ نبشته شرح فتوحات خودرا مندرج ساخت.