مشاغل خانگی تعهدات سنگین و اجرای ناکارآمد

عدم‌کاهش محسوس نرخ بیکاری، فشار بی‌ضابطه به سیستم بانکی برای اعطای تسهیلات و انحراف شدید این تسهیلات سبب شده بود تا کارشناسان انتقادات شدیدی را متوجه دولت کنند. همین امر سبب شد تا با روی کار آمدن دولت دهم، عبدالرضا شیخ الاسلامی به‌عنوان وزیر کار معرفی و مشاغل خانگی به‌عنوان برنامه اصلی او اعلام شود. همزمان با طرح همین برنامه بود که شعارهای عجیب و غریبی از ایجاد اشتغال توسط دولت شنیده شد. ایجاد 1/6میلیون یا 2/5میلیون شغل در شرایطی مطرح می‌شد که تا همین چند سال پیش ایجاد یک میلیون شغل در طول یک سال به‌عنوان آرمانی دست‌نیافتنی تلقی می‌شد. حال آنکه دولت ارقامی تقریبا دوبرابر این عدد را سرلوحه کار خود در طول یک سال قرار داده بود اما با نگاهی به ماهیت مشاغل خانگی می‌توان به علل اعلام این شعار پی برد.

مشاغل یا کسب و کار خانگی به آن دسته از فعالیت‌هایی گفته می‌شود که توسط عضو یا اعضای خانواده در فضای مسکونی در قالب یک طرح کسب و کار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحد‌های مسکونی همجوار شکل می‌گیرد و منجر به تولید خدمت یا کالای قابل عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی می‌شود. شاغلین کسب‌وکار مذکور برای کسب منافع به‌صورت‌های ذیل فعالیت می‌کنند: انجام فعالیت به‌صورت کارمزدی برای کارفرمای خارج از محیط مسکونی، انجام فعالیت مستقل از تأمین مواداولیه تا عرضه محصول به خارج از محیط مسکونی، انجام فعالیت به‌صورت تعاونی، اتحادیه و یا مشارکت با بنگاه‌های بالادستی تأمین‌کننده مواداولیه و عرضه محصول آنان در بازار، ترجیحا به‌صورت کسب و کار خوشه‌ای. اما نکته اساسی در این میان، دستمزدی است که شاغلان در اینگونه حرف دریافت می‌کنند. به اذعان بسیاری از کارشناسان و نمایندگان مجلس حقوق و دستمزد کارکنان مشاغل خانگی اصلا به‌اندازه‌ای نیست که مخارج زندگی آنها را تأمین کند و این یعنی اینکه یکی از شاخصه‌های اصلی شغل مولد و پایدار در این طرح دیده نشده است. از سوی دیگر نبود تأمین اجتماعی و سایر مزایایی که باید برای کارگران درنظر گرفته شود ازجمله دیگر ایرادات اساسی وارد به این طرح است.

اما در هر صورت مقامات دولتی و به‌خصوص وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی طی دو سال گذشته با اعلام آمار و ارقام ادعاهای محکمی مبنی بر اشتغال‌زایی انبوه مطرح کرده‌اند تا جایی که این ادعاها به‌خاطر تکرار آنها درنظر برخی کارشناسان نه صحیح بلکه تا حدودی ممکن آمد. با وجود این، انتشار آمار رسمی عملکرد مشاغل خانگی خود گویای میزان اندک موفقیت این طرح است.
در گزارشی که از عملکرد استان‌ها در مشاغل خانگی تا پایان خردادماه 1391منتشر شده، مجموع تعهد استان‌ها برای ایجاد مشاغل خانگی 666هزار و 667شغل عنوان شده است. حال آنکه براساس برنامه‌های اعلام‌شده، تعداد مشاغلی که نه تعهد بلکه ایجاد می‌شوند باید در سال گذشته 500تا 700هزار شغل و در سال‌جاری 500تا 600هزار شغل باشد. از این گذشته تعداد مجوزهای صادرشده (722هزار‌و581مجوز) و تعداد معرفی‌شدگان به بانک (564هزار و86مورد) خود گویای ریزش‌های قابل‌توجه در هر مرحله از پیشرفت کار است. علاوه بر این نگرانی عمده فعالان بازار کار این است که با دریافت تسهیلات از سوی متقاضیان مشاغل خانگی دوباره شاهد داستان تکراری بنگاه‌های زودبازده درخصوص انحراف تسهیلات این بخش باشیم. این نگرانی زمانی تشدید می‌شود که نگاهی مجدد به وعده وزیر کار بیندازیم. به گفته شیخ الاسلامی به‌منظور حمایت از مشاغل خانگی در سال‌جاری دو هزار میلیارد تومان تسهیلات بانکی به این طرح‌ها اختصاص خواهد یافت و احتمالا بازهم بر تعداد بیکاران بدهکاری که دکتر احمد توکلی به آنها اشاره کرده اضافه خواهد شد.