خوشه‌سار بوم‌گردی اکنون با توسعه فعالیت‌های خود در کشور، چنان فعالیت جدیدی را در حوزه گردشگری و توسعه پایدار شکل داده که امری نو در گردشگری کشور است. اما خانه‌های روستایی و سنتی با آن مهمان‌نوازی سنتی ایرانی که موجب اشتغالزایی خانواده‌های خوشه‌سار شده و جامعه محلی نیز از این شکل گردشگری ایرانی منتفع شده‌اند با چه مشکلاتی مواجهند؟
خانه‌های خوشه‌سار بدون پشتوانه دولتی
احسان تاجزاده، مالک خانه سنتی بوتیمار در روستای قهی اصفهان یکی از اعضای خوشه‌سار بوم‌گردی است که 10سال از عمر خود را صرف فعالیت در حوزه بوم‌گردی کرده است. رفت‌وآمدهای وی از اواخر سال82 به خانه اجدادی‌شان در روستای قهی افزایش یافت و به‌تدریج خانه اجدادی را مرمت کرد. علاقه او به محیط بومی و همچنین پتانسیل موجود تاریخی و طبیعی این روستای زیبا کار را به جایی رساند که او با راه‌اندازی یک اقامتگاه بوم‌گردی از صنعت گردشگری برای ماندگاری در روستای قهی یاری بگیرد.
تاجزاده می‌گوید: شغل اصلی مردم روستای قهی در گذشته شترداری بود و براساس اسناد تاریخی قهی به‌عنوان یکی از پایانه‌های مهم حمل‌ونقل ایران مرکزی محسوب می‌شده است. اسناد موجود در روستا از مکاتبات با ظل‌السلطان(صدراعظم ناصرالدین‌شاه) نشان می‌دهد که قهی روستای مهمی بوده و معماری روستا و سردرهای موجود تاریخی نشان می‌دهد که افراد متمولی در این روستا زندگی می‌کرده‌اند. همچنین تعداد زیادی شترخانه در قهی وجود دارد. تاجزاده که اکنون یکی از اعضای خوشه‌سار بوم‌گردی است می‌گوید که با توجه به علاقه شخصی‌اش به شترداری توانسته پس از پنج‌‌ماه بررسی در مورد نژادهای مختلف شتر موجود در کشور و بیماری و شرایط تولید مثل این‌گونه، 10نفر شتر خریداری کند تا با برپایی تورهای شترسواری در کنار اقامتگاه سنتی‌اش برای گردشگران، بتواند نژادهای گوناگون شتر در ایران را نیز احیا کند. خانه بوتیمار در گام بعدی جامعه محلی را برای چراندن شترها به‌کار گرفت و اکنون گردشگران با سفر به روستای قهی نه‌تنها در یک خانه سنتی با پذیرایی ویژه ایرانی مواجه می‌شوند که از خدمات جامعه بومی بهره‌مند می‌شوند و بدین‌ترتیب جامعه بومی نیز از درآمد گردشگری حاصل از وجود خانه بوتیمار بهره‌مند شده است.
تاجزاده می‌گوید: مردم روستا نسبت به تغییرات بسیار حساس هستند و صاحب‌خانه بوتیمار نیز تلاش کرده است تا با وسواس در پذیرفتن گردشگران، آن طیف از طبیعت‌گردهایی را که به‌دنبال جاذبه‌های واقعی هستند و به فرهنگ بومی منطقه احترام می‌گذارند در روستای قهی میزبانی کند.او می‌گوید: تاکنون با جامعه محلی هیچ‌گونه اصطکاکی نداشته و همه فعالیت‌ها براساس مجوز بوده است.
به گفته وی، پتانسیل‌های بسیار زیادی در منطقه شرق اصفهان وجود دارد که به‌دلیل وجود بناهای نفیس موجود در اصفهان مورد غفلت قرار گرفته است. تاجزاده همچنین با اشاره به اینکه هیچ پشتیبانی دولتی از فعالیت‌های بوم‌گردی نشده و تسهیلاتی به خانه‌های خوشه‌سار تعلق نگرفته است، می‌گوید: البته اعضای خوشه‌سار تأکید دارند که تمام فعالیت‌ها باید خودکفا و با تکیه بر سرمایه شخصی انجام شود.
آنطور که مالک خانه بوتیمار از اعضای شبکه خوشه‌سار بوم‌گردی می‌گوید، حضور گردشگران در روستای قهی موجب شده تا جامعه محلی با منتفع شدن از درآمد گردشگری، مسئولیت بیشتری در حفاظت از خانه‌های تاریخی خود احساس کنند.
بارانداز طباطبایی و نگرانی از اخطاریه و پلمب
بارانداز طباطبایی در روستای فرحزاد نیز از دیگر دانه‌های خوشه‌سار بوم‌گردی است. حسین طباطبایی فرزند خانواده طباطبایی به‌عنوان یکی از دانه‌های خوشه‌سار بوم‌گردی از روستای فرحزاد، می‌گوید: بزرگ‌ترین مشکل خانه‌های بوم‌گردی در حال حاضر اخطاریه‌های پلمب از سوی اداره اماکن به‌دلیل نبود حمایت از خانه‌های بوم‌گردی است.به گفته حسین طباطبایی، پس از اتفاقات رخ داده درخصوص پلمب بی‌دلیل اقامتگاه‌های سنتی بوم‌گردی جلسه‌ای با اداره کل طبیعت‌گردی برگزار شد و قرار شد آیین‌نامه‌ای به‌منظور استانداردسازی فعالیت اقامتگاه‌های بوم‌گردی نوشته شود. الان نیز اتفاقی که افتاده این است که نزدیک دو‌ماه است آیین‌نامه تدوین‌شده در شورای استانداردسازی سازمان میراث فرهنگی مانده و ابلاغ نشده است.
خانواده طباطبایی شش‌سال است که در حال فعالیت به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های اقامتگاه‌های بوم‌گردی است. به گفته حسین طباطبایی خانه‌های بوم‌گردی تنها خانه‌هایی هستند که نیاز به وام نداشته و درآمد خود از محل گردشگران را نیز صرف نگهداری و استانداردسازی از خانه‌ها کرده‌اند ولی اکنون بزرگ‌ترین مشکل اقامتگاه‌های بوم‌گردی همین استرس‌های مربوط به اخطاریه‌های پلمب است.
حسین طباطبایی درخصوص فایده‌ای که اقامتگاه سنتی آنها در حفاظت از محیط‌زیست و توسعه پایدار در روستای فرحزاد داشته می‌گوید: ثبت گربه‌شنی در روستای فرحزاد از اقداماتی بود که خانواده طباطبایی انجام داد. گربه‌شنی قرار بود توسط یکی از اهالی و به‌دلیل بی‌اطلاعی وی از ارزش این‌گونه در معرض خطر، کشته شود که با آن فرد صحبت شد و با هماهنگی با اداره حفاظت محیط‌زیست این‌گونه حیات‌وحش به ثبت رسید؛ بنابراین در حفظ یک گونه وحش اقدام شد. نکته دیگر پرورش ماهی‌های آمور و کپور در این نقطه از کویر است که به‌دلیل وجود بارانداز طباطبایی در روستای فرحزاد انجام شده است. صنایع‌دستی تولید‌شده از سوی جامعه محلی نیز توسط ما خریداری و به گردشگران فروخته می‌شود؛ ضمن آنکه همه مایحتاج گردشگران که در اقامتگاه سنتی طباطبایی اقامت دارند اعم از گوشت شتر، گوسفند و هرآنچه مربوط به مواداولیه مورد نیاز است از روستائیان منطقه تأمین می‌شود. درآمدهای حاصل از شترسواری نیز به‌خود افراد بومی بازمی‌گردد که در برگزاری تورهای شترسواری مشارکت می‌کنند. به گفته فرزند خانواده طباطبایی تمام تلاش‌ها در اقامتگاه سنتی طباطبایی در روستای فرحزاد بر حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست منطقه متمرکز شده است. آنطور که حسین طباطبایی می‌گوید در طبیعت‌گردی ثابت شده است که اگر محیط‌زیست منطقه مورد تخریب قرار بگیرد میزان گردشگر ورودی به آن منطقه به صفر می‌رسد.
اولویت با جامعه محلی
منیر تقدیسی یکی از اعضای جدید خوشه‌سار بوم‌گردی است که در روستای قلعه‌بالا، از توابع سمنان و در همسایگی پارک ملی خارتوران، اقامتگاه سنتی نورخونه را به تازگی راه‌اندازی کرده است.تقدیسی که مستندساز و تدوینگر تلویزیون و سینماست می‌گوید: بعد از بازنشستگی چون به سفر علاقه‌مند بودم با گذراندن دوره‌های تورلیدری و گردشگری و به‌دلیل علاقه زیادی که به مهمان و پذیرایی داشتم به شبکه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در خوشه‌سار وارد شدم.
نورخونه در روستای قلعه بالای شاهرود از توابع سمنان را یکی از اعضای خوشه‌سار به منیر تقدیسی معرفی کرده است. به گفته مالک اقامتگاه سنتی نورخونه، این خانه روستایی که او بازسازی و مرمت کرده است از هشت سال پیش متروک مانده بود.مرمت نورخونه نیز برعهده افراد محلی بوده است و از همان ابتدای مسیر سعی شد که درآمدهای این اقامتگاه سنتی به جامعه محلی تزریق شود.
تقدیسی می‌گوید: اهالی روستای قلعه بالا نیاز به رفت‌وآمد داشتند و یکی از هدف‌ها در برپایی خانه سنتی نورخونه نیز همین ایجاد رفت‌وآمد در این روستا بود. به گفته مالک اقامتگاه بوم‌گردی نورخونه، جامعه محلی به‌طور کامل در درآمدهای ناشی از گردشگری این خانه سهیم هستند. صنایع‌دستی تولید‌شده در روستا توسط گردشگران خریداری می‌شود و سعی‌شده غذای مهمان‌ها نیز در خانه‌های روستا تهیه و بدین‌ترتیب درآمدهای جانبی به روستائیان قلعه بالا تزریق شود.
مشکل جدی، کاهش گردشگر ورودی
خانه کویری در روستای مصر نیز یکی دیگر از دانه‌های خوشه‌سار بوم‌گردی است که توسط وحید دزفولی، تورگردان و از اعضای خوشه‌سار بوم‌گردی اداره می‌شود. وحید دزفولی می‌گوید: اقامتگاه‌های بوم‌گردی مشکلات خودشان را دارند. داستان اقامتگاه‌ها بحث جدیدی است. از سوی دیگر با وضعیت اقتصادی کنونی، حضور گردشگر خارجی می‌تواند اقامتگاه‌های بوم‌گردی را سرپا نگه دارد و سؤال ما از رئیس سازمان میراث فرهنگی این است که تکلیف حضور گردشگران خارجی در کشور که بخشی از آنها برای تجربه زندگی سنتی ایرانی به اقامتگاه‌های بومی سفر می‌کنند چه می‌شود؟
دزفولی ادامه می‌دهد: مالکان اقامتگاه‌های بوم‌گردی به‌دنبال وام و تسهیلات دولتی نیستند ولی به‌شدت نیازمند امنیت کاری‌شان هستند.
به گفته دزفولی بیشتر اقامتگاه‌های سنتی خوشه‌سار بوم‌گردی به‌صورت خانوادگی اداره می‌شوند. دزفولی می‌گوید: خوشه‌سار بوم‌گردی پدیده‌ای نوین در صنعت گردشگری ایران است و اگر فردی متوجه نو بودن این پدیده نمی‌شود و یا با این پدیده و مشخصه‌های آن آشنا نیست دلیل نمی‌شود در برابر این پدیده مانع ایجاد کند.
براساس گفته‌های دزفولی مهم‌ترین خروجی خوشه‌سار بوم‌گردی در این بخش قابل ملاحظه است که وقتی به یک گردشگر خارجی بگویید چرا به ایران آمده به شما پاسخ می‌دهد که ایران یکی از امن‌ترین کشورها در جهان است و همین امر یک خروجی موفق و افتخار برای خوشه‌سار بوم‌گردی و کشور است.البته مالک اقامتگاه بومی خانه کویری در روستای مصر یکی از مشکلات اصلی اقامتگاه‌های بوم‌گردی کشور را فقدان گردشگر خارجی به‌دلیل درآمدزایی بالای این نوع گردشگر در کشور می‌داند.به گفته او مسائل موجود با اداره اماکن نیروی انتظامی در موضوع پلمب خانه‌های بوم‌گردی و طولانی‌شدن صدور مجوزهای بهره‌برداری از دیگر مشکلات اعضای خوشه‌سار بوم‌گردی در ایران است.
دزفولی می‌گوید: فکر می‌کنم که به رسمیت شناخته شدن شبکه خوشه‌سار بوم‌گردی در کشور کمک زیادی به این بخش از فعالان گردشگری کشور می‌کند که اگر فردی با کارکرد اقامتگاه‌های بومی آشنا نیست به‌خود اجازه ندهد با کفش به یک اقامتگاه سنتی وارد شود و هرگونه که دوست دارد با مالک و مهمانان یک اقامتگاه بوم‌گردی رفتار کند.