در نوشتار حاضر در ادامه مشی «برنامه‌ای برای پیشرفت و عدالت» در حوزه سیاست خارجی، این چالش‌ها و مزیت‌ها مورد کنکاش و تحلیل قرار خواهد گرفت که از نظرتان می‌گذرد.
با توجه به نتایج مطالعات انجام‌شده، فرصت‌ها و تهدیدهای محیط روابط خارجی ایران و نقاط قوت و ضعفی که از آنها سخن گفته شد و مهم‌ترین چالش‌ها، مزیت‌ها و پتانسیل‌های جمهوری اسلامی ایران در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، منطقه‌ای و بین‌المللی سیاست خارجی را به‌شرح زیر می‌توان خلاصه کرد:
چالش ها
چالش‌های احصایی از مطالعات انجام گرفته به دودسته کلی زیر قابل تقسیم است:
چالش‌های بیرون از ظرفیت مدیریت مستقیم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران از جمله:
کاهش ظرفیت جهانی تحمل عدم‌قطعیت‌ها در روابط بین‌الملل و آثار آن
فشارهای سیاسی ناشی از ضعف پایدار و واقعی اروپا در قبال آمریکا در ضعیف‌ترین شرایط ملی این کشور و افق‌های محدود تعدیل و بازگشت آن
پیامدهای ناشی از اجتناب‌ناپذیر‌شدن ضرورت حفظ و توسعه روابط کنونی فراآتلانتیکی و نقش ناتو به‌عنوان سمبل سیاسی و امنیتی آن
تداوم نفوذ و حضور آمریکا در آسیا با توجه به قدرت‌یابی چین و روند جاری رفتار و تغییر رفتار کشورهای آسیایی در قبال ایران در آینده
احتمال توسعه حوزه نفوذ عملیاتی ناتو به‌طور کلی و به سوی مرزهای ایران
سیاست خارجی جاری روسیه و عملگراتر، اقتصادی‌تر و بین‌المللی‌تر شدن آن
بی‌ثباتی‌های فزاینده و بحران‌های محیط امنیت ملی ایران
تشدید آثار شوک‌های خارجی و پیامدهای آن بر اقتصاد و اجتماع کشور
چالش‌های رو به توسعه دسترسی به منابع غیرانرژی در منطقه و فرایند رشدهای جمعیتی سریع و شهرنشینی در منطقه ایران
فقر، بی‌سوادی گسترده و زیربناهای ضعیف و تولید سرانه پایین اکثر کشورهای منطقه و همسایه ایران و پیامدهای آن.
چالش‌هایی که تحت‌تأثیر مستقیم ظرفیت مدیریت سیاست خارجی ایران قرار دارند. چالش‌های مزبور به سه مجموعه اصلی زیر قابل تقسیم هستند:
چالش مدیریت جهانی و دفاع از منافع و حقوق ملی در قبال آن با مصادیق زیر:
تشدید مواضع حقوق بشری علیه ایران و فشارهای بین‌المللی تازه
بازماندن پرونده هسته‌ای و تداوم محدودیت‌های مرتبط با آن
افزایش سنگین هزینه‌های توسعه ملی و آثار آن برای کارایی کل نظام اقتصاد ملی
تأخیر در اجرای پروژه‌های مهم زیربنایی، به‌ویژه در بخش نفت و گاز و تأمین مالی مناسب آنها
توقف تقریبا کامل تأمین مالی خارجی فرایند توسعه و پیشرفت کشور و آثار آن بر کارایی و رشد بلندمدت اقتصاد ملی
نهادینه‌شدن مکانیسم تحریم‌های اقتصادی و بسط آن به بخش حمل‌ونقل به‌صورت یکجانبه و چندجانبه
نقش‌آفرینی و رویارویی جدی عربستان و پاره‌ای از کشورهای عربی با سیاست‌های منطقه‌ای و جهان اسلامی ایران
تحرک همه‌جانبه ترکیه در منطقه و جهان اسلام و بهبود نفوذ قدرت نرم این کشور
افزایش کم‌و‌کیف چالش‌های مربوط به تثبیت موقعیت کشور به‌عنوان قدرت اول منطقه
فقدان مکانیسم‌های امنیت جمعی با حضور ایران در منطقه و تضعیف احتمال شکل‌گیری آن
افزایش تردیدها و ریسک خارجی همکاری ایرانیان خارج از کشور در فرایند توسعه کشور
عدم‌استفاده از ظرفیت‌های توریسم کشور در تمامی ابعاد آن
عملکرد ضعیف کشور در زمینه جذب سرمایه‌گذاری خارجی باتوجه به پتانسیل منحصر‌به‌فرد منطقه‌ای آن
چالش عدم‌انطباق مناسب رویکرد و راهبردهای سیاست خارجی با شرایط داخلی و بین‌المللی با مصادیق زیر:
کاهش نسبی قدرت نرم کشور و عدم‌کفایت مطلق آن در رقابت‌های منطقه‌ای به‌ویژه با ترکیه
عدم‌انطباق ظرفیت‌های قدرت ملی کشور با انتظارات بین‌المللی و منطقه‌ای از آن
ضعف محسوس توانایی‌های اقتصاد ملی با توجه به انتظارات بین‌المللی از آن
همکاری‌های توسعه‌ای محدود و ناکارآمدی نظام کمک‌های توسعه‌ای جمهوری اسلامی ایران
تمایل کشورهای آسیای میانه و قفقاز به همکاری‌های باز منطقه‌ای و ادغام اقتصادی در جهان و پیوستن به ناتو
چالش ضعف دستگاه دیپلماسی کشور با مصادیق زیر:
عدم‌تجهیز دستگاه دیپلماسی کشور در تأمین حداقل انتظارات ملی پس از تصویب سند چشم‌انداز ملی
دیپلماسی تعریف‌نشده و ضعیف و بسیار ناکارا در ارتباط با جهان غرب
کم‌توجهی به ضعف فزاینده سازمان کنفرانس اسلامی و مشارکت مؤثر آن در مدیریت چالش‌های جهان‌اسلامی و افزایش نفوذ برخی از کشورهای اسلامی در کارکردهای آن
عدم‌برنامه‌ریزی و ارزیابی تحقق اهداف چشم‌انداز ملی و واگذاری عرصه الهام‌بخشی به رقبای منطقه‌ای و جهان اسلامی
دیپلماسی اقتصادی ضعیف برای تعامل با اقتصاد جهانی و شرکت‌های معتبر خارجی در همکاری‌های توسعه‌ای
مزیت‌ها و پتانسیل‌ها
مهم‌ترین پتانسیل‌ها و مزیت‌های سیاست خارجی کشور برای مدیریت و تغییر ماهیت و روند چالش‌های اصلی کنونی و آینده آن را در شش‌مجموعه اصلی زیر می‌توان خلاصه کرد:
تغییر و تحول عمیق در نظام مدیریت جهانی و تداوم آن، شامل:
عدم‌استقبال جهانی از حرکت‌های یکجانبه و یکجانبه‌گرایی و کاهش تعیین‌کننده پتانسیل آن
عدم‌کارایی و شکست کامل کاربرد زور در مناسبات بین‌المللی در آمریکا و اروپا و محدویت‌های اقتصادی تعیین‌کننده استفاده از آن
جابه‌جایی کاملا محسوس و معنی‌دار و در حال شکل‌گیری قدرت در ساختار جهانی آن و روابط بین‌الملل جدید
تقویت احتمال فروپاشی اتحادیه اروپایی و افزایش پتانسیل‌های کار دوجانبه با اعضای این اتحادیه
استراتژی جدید سیاست خارجی آمریکا و احتمال قوی تداوم آن
ایجاد همزمان زمینه‌ها و فضای شکل‌گیری نظام جدید در مدیریت جهانی، شامل:
نهادینه‌شدن ایده ضرورت نهادهای چندجانبه بین‌المللی جدید و تشکیل گروه 20 در کنار گروه هفت و... .
قدرت‌یابی کشورهای بزرگ آسیایی و اقتصادهای نوظهور و ارتقای نقش بین‌المللی آنها
پیچیده‌تر‌شدن چالش‌های آمریکا در روابط بین‌الملل، با مصادیق:
تعمیق بحران اقتصادی در آمریکا و اروپا و شروع فرایند تعدیل اعتبار خارجی آمریکا
خروج سریع اقتصادهای آسیایی و نوظهور از بحران اقتصادی مستقل از شرایط اقتصادی غرب
محدود‌شدن عرصه و زمینه موفقیت تحریم‌های اقتصادی و کارایی آن
تحولات داخلی عربستان و افزایش احتمال تغییرات مثبت سیاسی در این کشور
کاهش قدرت نرم آمریکا در محیط امنیت ملی ایران با وجود حضور نظامی گسترده‌تر
بازگشت دین به عرصه روابط بین‌الملل به‌عنوان یک نیروی محرکه مهم، با مظاهر:
پذیرش نقش‌آفرینی قابل پیش‌بینی تفکر دینی به‌عنوان عامل هشتم و نیروی محرکه تحولات روابط بین‌الملل
بیداری اسلامی در منطقه و جهان اسلام و مزیت‌های آن در آینده
شفاف‌شدن نقش و جایگاه اسلام در منطقه و جهان و هویت فرهنگ شیعی در آن
پر‌رنگ‌شدن بحران هویت ساختگی، مشروعیت و مشارکت در دولت‌های عربی.
دارایی‌های طبیعی، فرهنگی، جغرافیایی و سرزمینی ایران اسلامی، شامل:
موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیک کشور و امکان بهره‌برداری از آن
موقعیت به‌شدت رو به بهبود نفت و گاز در بازارهای جهانی و افق کاملا روشن آن در آینده
اختلافات محدود سرزمینی با همسایگان و توانایی مدیریت آن.
دارایی‌های عظیم اقلیمی و ژئواکونومیک ملتی بزرگ
ایران کشوری است در قلب دو‌منطقه نفت‌خیز در شمال و جنوب خود و برخوردار از موقعیت‌های ممتاز امنیت انرژی در جهان
ایران کشوری است متمایز از منطقه خود در زمینه انرژی به‌دلیل برخورداری همزمان نفت و گاز در ذخایر جهانی خود
ایران سرزمینی است بزرگ‌تر از مجموع فرانسه، آلمان، هلند، بلژیک، اسپانیا و پرتغال.
ایران کشوری است برخوردار از هشت‌هزار مایل مرز آبی به شدت فعال در شمال و جنوب خود
ایران ارزان‌ترین راه حمل‌ونقل شمال به دریای جنوب
ایران کشوری است برخوردار از غنی‌ترین معادن جهان
ایران کشوری برخوردار از محیط‌زیستی بسیار مناسب و با تنوع کامل فصلی حتی در یک زمان
ایران کشوری برخوردار از جمعیتی جوان و مستعد و آموزش‌دیده و منابع مالی رشدهای سریع
ایران کشوری است اسلامی و با حکومت دینی در جهانی متفاوت.
موفقیت‌ها و دستاوردهای بیش از سه‌دهه انقلاب اسلامی با ویژگی‌های:
موقعیت علمی و تکنولوژیکی و روند رو به بهبود رشد آن در ایران نسبت به رقبای منطقه‌ای با توجه به جهت‌گیری‌های آنها در این زمینه
مدیریت مطلوب حجم بدهی‌های خارجی و ظرفیت‌های بالای تأمین مالی خارجی کشور با توجه به ذخایر ارزی مناسب در فضای سیاستی متفاوت
عملکردهای صادراتی نسبتا مطلوب گذشته و ظرفیت‌های بالای تداوم آن برای پیگیری ماموریت‌های سیاست خارجی
منابع انسانی توانا در منطقه و روند رو به بهبود آن
دارایی‌های سیاسی و تجربی بیش از سه‌دهه انقلاب اسلامی و پیش بودن از تحولات منطقه‌ای
قدرت دفاعی برتر در منطقه و بازدارندگی قابل توجه آن در قدرت هوشمند کشور.
جدول ذیل بررسی تطبیقی چالش‌ها، مزیت‌های سیاست خارجی کشور و اهداف کلانی که باید به‌عنوان یک ضرورت در هر نوع برنامه‌ریزی برای رویکرد و سیاست خارجی برای سال‌های آینده و دولتی که از انتخاباتی سرنوشت‌ساز‌تر از هر زمانی در سال آینده تکلیف مدیریت اداری و اجرایی کشور را روشن می‌سازدمورد توجه قرار گیرد خلاصه می‌کند. نتایج حاصل از مطالعات مزبور پس از مرور تجربه دیگر کشورهای جهان در جهان توسعه‌یافته، در حال توسعه و کشورهای رقیب منطقه‌ای ایران اسلامی که موضوع مقاله بعدی این مجموعه است، رویکردی مناسب سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های آینده را معرفی می‌کند.
| چالش ها | مزیت ها | اهداف کلان و راهبردی |
| چالش مدیریت جهانی و دفاع از منافع و حقوق ملی مشروع کشور در قبال آن | تغییر و تحول تعیین‌کننده آغازشده در نظام مدیریت جهانی و تداوم آن پیچیده ترشدن چالش‌های آمریکا در روابط بین‌الملل بازگشت دین به عرصه روابط بین‌الملل | اصلاح نظام مدیریت بین المللی و شکل گیری نظمی مبتنی بر منافع ملی و ارزش های انقلاب اسلامی |
| چالش عدم انطباق مناسب رویکرد و راهبردهای سیاست خارجی با شرایط داخلی و بین‌المللی | ایجاد و تثبیت زمینه ها و فضای شکل گیری نظام جدید در مدیریت جهانی | اعمال بصیرت در روابط خارجی و اعتلای شان و اقتدار کشور با توجه به اصول عزت، حکمت و مصلحت |
| چالش ضعف دستگاه دیپلماسی با توجه به ماموریت‌های تعریف شده کشور | دارایی‌های انقلاب اسلامی، طبیعی، فرهنگی، ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی | سازماندهی و مدیریت یکپارچه مزیت‌ها و پتانسیل‌های جمهوری اسلامی ایران در دیپلماسی خارجی و اثربخشی و کارایی بیشتر در رویارویی با چالش‌های آن |
| چالش تشدید رقابت، جابه جایی قدرت در منطقه و جهان و تثبیت موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی کشور | دارایی های انقلاب اسلامی، طبیعی، فرهنگی، ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی کشور بازگشت دین به عرصه روابط بین‌الملل به عنوان یک نیروی محرکه مهم |
تحقق ماموریت های سند چشم انداز 20 ساله و برنامه پنجم کشور |
| چالش ترکیبی تهدیدهای بیرون از ظرفیت مدیریت مستقیم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران | موفقیت ها و دستاوردهای بیش از سه دهه انقلاب اسلامی پیچیده ترشدن چالش های آمریکا در روابط بین‌الملل تغییر و تحول عمیق آغازشده در نظام مدیریت جهانی و تداوم آن بازگشت دین به عرصه روابط بین‌الملل | مدیریت کارای شوک های خارجی و کاهش هزینه چالش های اصلی کشور در دوره برنامه پیشرفت و عدالت جمهوری اسلامی ایران |