اگرچه مرور زمان بسیاری از خاطرات تاریخی را از یاد برده اما تلخی و شیرینی برخی از رویدادهااز قبیل آنچه جزیره گوره شاهد آن بوده آنچنان شدید است که هیچ گاه از حافظه تاریخی بشر پاک نخواهد شد.
یکی از این خاطرات تلخ که لکه ننگی در تاریخ حیات اجتماعی انسان تلقی می شود «برده داری» است که مدت ۳۵۰ سال در بخش هایی از جهان رایج بوده است.
اگرچه هنوز نیز در دنیای مدرن استثمار انسانها- که از آن به عنوان برده داری نوین یاد می شود- به اشکال مختلف ادامه دارد، اما برده داری به شکل تاریخی که در آن انسانها به عنوان کالا مورد دادوستد قرار می گرفتند امری منحصر به فرد است که اکنون جنبه تاریخی و بیشتر عبرت گیری و شرم دارد. یکی از نقاطی که همراه با واژه برده داری به ذهن متبادر می شود قاره آفریقاست.
در این قاره نیز جزیره گوره در کشور سنگال که در غربی ترین نقطه آفریقا قرار دارد به عنوان اصلی ترین مرکز انتقال برده به دنیای نوین تلقی می شود. نقش تاریخی این جزیره در این خصوص موجب شده تا گوره در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود و به مرکزی برای توریسم و عبرت گیری از تاریخ تبدیل شود.
به عنوان یک روزنامه نگار و پژوهشگر مسائل بین المللی از مدتها قبل هم درباره برده داری و هم درباره آفریقا اطلاعاتی به دست آورده بودم. از قبل با نام جزیره گوره و نقش آن در تجارت برده نیز تا حدودی آشنا بوده ام. وقتی مدتی قبل تلویزیون جمهوری اسلامی فیلم دیدار رئیس جمهور پیشین ایران از سنگال و به و یژه جزیره گوره را نشان می داد علاقه من به شناخت بیشتر این جزیره به دلیل نقش تاریخی آن بیشتر شد.
همچنین فرارسیدن روز ۲۳ اوت (اول شهریور) که اکنون «روز جهانی یادآوری تجارت برده و الغای برده داری» نام گرفته و انتشار گزارش هایی در رسانه های جهان(در ایران تنها روز اول شهریور واحد مرکزی خبر در خبری با عنوان «یادآوری دوران برده داری در بریستول انگلیس» به بررسی نقش بندر بریستول به عنوان مقصد ورود بردگان به اروپا پرداخت.) در خصوص مراسم مختلفی که در برخی کشورها در این زمینه برگزار شد انگیزه دیدار من از جزیره گوره را چندبرابر کرد.
در نهایت سفر من به داکار پایتخت سنگال برای ارائه مقاله در دومین کنفرانس بین المللی مطالعات جهانی شدن زمینه تحقق این خواسته را فراهم کرد و روز یکشنبه ششم شهریور با کشتی طی یک سفر دریایی به جزیره گوره سفر کردم. آنچه در این گزارش می خوانید برخی از نکاتی است که در خصوص جایگاه این جزیره به ویژه نقش آن در تجارت برده در این سفر مشاهده شده است.
یکی از عواملی که به جایگاه و نقش تاریخی جزیره گوره در تجارت برده و نیز سیادت دریایی قدرت های استعماری کمک کرده ، موقعیت جغرافیایی کشور سنگال که این جزیره در آن واقع شده می باشد. جمهوری سنگال در غربی ترین منطقه آفریقا واقع شده و از سمت غرب با اقیانوس اطلس، از شمال با موریتانی، از غرب با کشور مالی و از جنوب با کشور گینه هم مرز است.
البته کشور کوچک گامبیا به صورت یک باریکه کوچک در مناطق جنوبی سنگال از سمت اقیانوس اطلس به درون سنگال امتداد یافته است. مساحت سنگال ۱۹۷ هزار و ۷۲۲ کیلومتر مربع و جمعیت آن ۱۱ میلیون نفر است. زبان رسمی این کشور که در سال ۱۹۶۰ از استعمار فرانسه استقلال یافت فرانسوی و مذهب مردم آن اسلام می باشد.
شهر داکار پایتخت و بزرگترین شهر سنگال و در واقع غربی ترین شهر قاره آفریقاست که با جزیره گوره فاصله اندکی دارد. موقعیت خوب جغرافیایی و بندر بزرگ داکار این شهر را به یک مرکز بزرگ تجاری و اقتصادی تبدیل کرده است که اکنون بخش عمده ای از وظایف اقتصادی، تجاری و دریانوردی که در گذشته بر دوش جزیره گوره بود را بر عهده دارد.
فاصله بندر داکار تا جزیره گوره ۳ کیلومتر است، به طوری که جزیره از ساحل به خوبی دیده می شود و وسیله سفر از داکار به گوره کشتی است که از یکی از اسکله های بندر داکار انجام می شود.
گوره یک جزیره کوچک با مساحت ۴۵ هکتار است که در ابعاد ۹۰۰ در ۳۰۰ متری با شیب تند از شرق به غرب دقیقاً در روبروی بندر داکار واقع شده است. اگرچه امروزه این جزیره به عنوان سکونت گاه ۱۲۰۰ نفر که ۹۵۰ نفر آنها مسلمان و بقیه مسیحی هستند همچون یک مرکز جذب توریست عمل می کند، اما شهرت و اهمیت آن به دلیل نقش و جایگاه تاریخی آن در تجارت برده در عصر برده داری است.
هر چند گفته می شود که در دوران باستان اقوام مختلف از جمله فنیقی ها این جزیره را مورد استفاده قرار می داده اند اما در دوران جدید اولین بار پرتغالی ها در سال ۱۴۴۴ میلادی با کشف آن در این جزیره مستقر شدند. بعداً در سال ۱۸۱۷ جزیره گوره تحت سیطره استعمارگران هلندی قرار گرفت و به یک ایستگاه بین راهی برای کشتی های هلندی که بین ساحل طلا(کشور غنای فعلی) و هند در رفت و آمد بودند تبدیل شد.
گفته می شود که نام «گوره» را احتمالاً هلندی ها از نام جزیره «گوئیره» در هلند گرفته اند. البته برخی نیز براین باور هستند که نام این جزیره از ترکیب دو واژه «گوده» و «رید» به معنی «بندر خوب» گرفته شده است.
بعداً انگلیسی ها جزیره گوره را از چنگ هلندی ها درآوردند و مدتی آن را در سیطره خود گرفتند.
البته بار دیگر هلندی ها این جزیره را اشغال کردند و سپس در عهد گسترش قدرت دریایی فرانسه جزیره گوره در سیطره آنها قرار گرفت. در سال ۱۸۰۲ نیز طبق معاهده ای صلح آمیز این جزیره به طور کامل به فرانسه تعلق گرفت و تا سال ۱۹۶۰ یعنی زمان استقلال سنگال در اختیار فرانسوی ها بود.
اکنون نیز علاوه بر زبان فرانسه، آثار فرانسوی جزیره گوره از آثار سایر استعمارگران این جزیره آشکارتر است که از آن جمله می توان به اقامتگاه نیروی دریایی فرانسه که اکنون نیز مورد استفاده است یا وجود یک توپ دو لوله غول پیکر با برد ۱۴ کیلومتر و قطر ۲۴۰ میلی متر که بر بلندترین منطقه جزیره که برای مقابله با مهاجمان استعماری دیگر نصب شده اشاره کرد. این توپ تنها یک بار در سپتامبر ۱۹۴۰ مورد استفاده قرار گرفته و موجب غرق کشتی انگلیسی «تاکمن» شده است.
جزیره گوره به دلیل موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به قاره آمریکا در عصر برده داری به مهم ترین مرکز صدور و انتقال برده تبدیل شد به طوری که طی مدت ۳۵۰ سال حدود ۲۰ میلیون نفر از محرومان سیاهپوست آفریقا به عنوان برده از این جزیره راهی دنیای نو در قاره آمریکا شدند تا به قول رئیس جمهور سنگال با خون خود مزارع کشورهای مرفه تر را آبیاری کنند.
پس از الغای برده داری در سال ،۱۸۴۸ جزیره گوره به مرکزی برای سیاست های دریایی و تجاری قدرت های اشغالگر و استعماری تبدیل شد. بعداً به موازات کاهش نقش تجاری این جزیره، گوره به مرکزی برای گسترش استعمار فرانسوی و ترویج مذهب مسیحیت در غرب آفریقا و اولین مرکز جامعه فرانسوی غرب آفریقا تبدیل شد.
اکنون که گوره در کنار زندگی عادی مردمان فقیر خود در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده مهم ترین کارکرد آن جنبه توریستی آن می باشد. در جزیره گوره اگرچه اکنون آثار مختلف تاریخی و جدید همچون خیابان بوفلر، کلیسای کاتولیک سنت چارل کرومه، موزه جدید تایس، یک مسجد، و بنای یادبود گوره، خانه ییلاقی رئیس جمهور سنگال وجود دارد که مورد بازدید سیاحان قرارمی گیرد اما آنچه بیش از همه این آثار جلب توجه می کند خانه بردگان است.
اولین خانه بردگان در گوره در سال ۱۵۳۶ توسط پرتغالی ها ساخته شده که از آن برای آماده سازی انتقال برده ها به قاره آمریکا استفاده می شد. خانه بردگانی که امروز در گوره به عنوان یک موزه مورد بازدید توریست ها قرار می گیرد در سال ۱۷۷۶ توسط هلندی ها ساخته شده است.
این خانه در دو طبقه ساخته شده که در طبقه بالا که امکانات خوبی وجود دارد صاحبان و تاجران برده مستقر بوده اند و در طبقه پایین که در وضعیت اسفباری از همه نظر بوده بردگان حبس بوده اند. در طبقه پایین خانه بردگان در اتاق هایی به اندازه ۵/۲ در ۵/۲ متر حدود ۵۰ برده نگهداری می شده است که در طول شبانه روز یک بار برای قضای حاجت به بیرون می رفتند.
البته در این خانه جای مردان، زنان و کودکان از یکدیگر جدا بوده و وضعیت بد بهداشتی و شیوع بیماری ها بسیاری از آنان را در مدت حضور در این خانه که ۳ ماه طول می کشیده است از پای درمی آورده است که مجموع آن بر رقم ۶ میلیون بالغ می شود. به علاوه در این محل تاجران برده فقط طالب بردگان مرد چاق و تنومند بالای ۶۰ کیلوگرم و زنان برده زیبا بوده اند.
این امر باعث می شده تا بسیاری از بردگان که واجد این شرایط نبوده اند بدون این که آزاد شوند تا مدت ها در این وضعیت تلخ باقی بمانند. به علاوه جداکردن زنان و مردان و کودکان از یکدیگر باعث می شد تا در نهایت هنگام انتقال آنان؛ دنیای جدید برای همیشه بین پدران و مادران و فرزندان جدایی بیفتد و هر کدام به نقطه دور از دیگری برود.
از جمله مکان های خانه بردگان که امروزه به محل عذرخواهی سران و مقامات کشورهای غربی از رفتارهای زشت و ناپسند پیشینیان خود با بردگان آفریقا تبدیل شده «در بدون بازگشت» است. این در که عبور از آن برای بردگان به معنی خداحافظی دائمی با آفریقا بوده راهرو کوچکی است که از یک درگاه به اقیانوس اطلس متصل است و توسط پلی به کشتی متصل می شده است تا بردگان از طریق آن به کشتی منتقل شوند. البته در دو طرف درگاه سنگرهایی وجود دارد که هنگام انتقال بردگان به کشتی افراد مسلح با استقرار در آن چنانچه برده ای برای فرار از دست تاجران خود را به دریا می افکند به او شلیک می کرده اند تا نتواند جان سالم به در برد.
سال ۱۹۹۲ پاپ ژان پل دوم با حضور در جزیره گوره و در حالی که سخنان او از شبکه های تلویزیونی جهان پخش می شد از محل در بدون بازگشت از رفتار مسیحیان با بردگان عذرخواهی کرد. لوح این عذرخواهی نیز اکنون در کلیسای گوره نصب شده است. همچنین بسیاری دیگر از رهبران غربی همچون بیل کلینتون رئیس جمهور سابق آمریکا، تونی بلر نخست وزیر انگلیس از این محل از جهان عذرخواهی کرده اند. البته آن طوری که راهنمای موزه می گفت تنها مقام غربی که از گوره دیدن کرده ولی حاضر به عذرخواهی نشده جورج بوش رئیس جمهور کنونی آمریکاست.
نقش تاریخی هر چند تلخ گوره در تجارت برده باعث شده که امروز این جزیره نقش نمادینی در تاریخ بشر داشته باشد. در سال ۱۹۷۸ جزیره گوره در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و به علاوه یونسکو در اینترنت زمینه سفر مجازی به خانه بردگان را فراهم کرده است.
کوشیرو ماتسورا مدیر کل یونسکو در پیامی به مناسبت افتتاح این سایت تأکید کرده «جزیره گوره محلی تاریخی در غرب آفریقاست که صدها هزار زن، مرد و کودک از سراسر آفریقا دستگیر شدند و با غل و زنجیرهایی که برپا داشتند از آن به دنیای جدید منتقل شدند. این مکان مشهور اکنون یک زیارتگاه جهانی است که همه ما از قاره های مختلف باید به آنجا بیاییم و با غم و اندوه تراژدی ای را که زمانی انسان هایی همچون ما بر افراد دیگری از همنوعانمان تحمیل کرده یادآوری کنیم.»
همچنین «عبدالله واده» رئیس جمهور سنگال نیز در پیامی به مناسب افتتاح سایت سفر مجازی به خانه بردگان توسط یونسکو تأکید کرده «بسیار خوشوقتم که در دروازه موزه جزیره بردگان به شما خوشامد گویم. در این سفر شما محلی را مشاهده خواهید کرد که دربردارنده خاطرات میلیون ها زن و مردی است که اکنون جان باخته اند، مردان و زنانی که با زور از خانه هایشان بیرون کشیده شدند تا با خون خود مزارع کشورهای مرفه تر را آبیاری کنند. اکنون در فجر هزاره سوم فناوری های اطلاعات به مردم جهان اجازه دیدار از موزه بردگان در سنگال و تجربه حضور در فصل دردناکی از تاریخ بشریت را هر چند به صورت مجازی می دهد.»