می‌گویند اینجا شهری است که باد اگر از بالا بوزد بادگیرها می‌گیرندش و اگر از پایین بوزد کوچه‌‌ها غافلگیرش می‌کنند. اصلا خیلی چیزها در مورد یزد می‌گویند.
هم دارالعباده است، هم دارالعلم. هم به اسکندر مقدونی منسوبش می‌کنند و هم به یزدگرد اول. اما شما اگر می‌خواهید بدانید معماری- هنری که به آن موسیقی منجمد می‌گویند- چیست، به یزد بروید. اگر فرهنگ ایران باستان را به دنبالش هستید بروید به یزد و اگر می‌خواهید بدانید کویر چیست و مردم کویری چه کسانی هستند، باز هم به یزد بروید.
بد نیست بدانید
در سال 1161 ه.ق، محمدتقی‌خان دستور داد تا 5 رشته قنات را که آب آنها از ارتفاعات «مهریز» سرچشمه می‌گرفت، به هم وصل کنند. به این ترتیب قنات دولت‌آباد که از مهم‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌های شهر یزد در دل کویر ایران است، با طول نزدیک به 60 کیلومتر ساخته شد.
بعضی از خانه‌های قدیمی یزد که دیدنشان خالی از لطف نیست، اینها هستند: خانه لاری‌ها، خانه ملک التجار، خانه رسولیان، خانه نواب وکیل، خانه محمودی، خانه اربابی، خانه مرتاض، خانه نواب رضوی و خانه کلاه‌دوزها.
بادگیرها یکی از شاهکارهای معماری ایرانی ـ کویری هستند که دنیا برایشان احترام قائل است. امروز که بحث انرژی‌های احیاپذیر مطرح است، بادگیرها اهمیتشان روشن‌تر است.
مجموعه امیر چخماق شامل مسجد امیر چخماق، تکیه امیر چخماق، آب انبار تکیه امیر چخماق، نخل تکیه امیر چخماق، بقعه ستی فاطمه، آب انبار ستی فاطمه و بازارچه حاجی قنبر است.
اگر روزی گذرتان به یزد افتاد، حتما چند ساعت در محله قدیمی فهاران قدم بزنید تا روح حاکم بر یک شهر کویری را درک کنید.
در چند جای دیگر استان یزد هم از این دخمه‌هایی که زرتشتیان جسد اموات خود را در آن قرار می‌دادند، وجود دارد: دخمه چم در روستای چم شهرستان تفت، دخمه فیروزآباد در شهرستان یزد و دخمه اردکان.
دخمه سکوت
تا همین چند دهه پیش، زرتشتیان اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب خود و با انجام مراسمی ویژه در آن می‌گذاشتند. وسط دخمه چاهی است که به «استودان» معروف است و استخوان‌های به‌جامانده از اجساد را داخل آن می‌ریختند. در واقع این دخمه‌ها مثل گورستانی بودند که بارها از آن استفاده می‌شد.
دخمه‌های سکوت در انتهای جنوبی شهر یزد و در حوالی منطقه صفائیه و در بالای تپه‌ای نسبتا مرتفع قرار دارند و مربوط به دوره قاجاریه‌اند
آب و هوا
مردم کویر قدر آب را خوب می‌دانند و کلا ایرانی‌ها همیشه به آب احترام گذاشته‌اند. آنها قنات را اختراع کرده‌اند تا بدون اینکه حتی یک قطره از آب در دل کویر تبخیر شود، آن را از کوه به دشت بیاورند و استفاده کنند.
در دشت‌ها هم از این آب‌‌انبارها ساخته‌اند و با همراهی جریان آب و هوا، زندگی را در دل کویر به جریان انداخته‌اند.
در شهر یزد بیش از 75 آب انبار وجود دارد که این آب انبار یکی از آنهاست. این آب انبار، 6 بادگیر دارد و حدود 180 سال پیش در زمان قاجار ساخته شده. آب انبار «6 بادگیری» یزد، 2 دهانه دارد و مقرنس‌کاری‌هایش دیدنی‌اند.
مجموعه امیر چخماق
اینجا تکیه امیر چخماق است. تکیه امیر چخماق در واقع، سردر بازارچه حاجی قنبر بود. نخلی (نخل منظور همان چیزی است که مردم حاشیه کویر در مراسم عزاداری آن را به حرکت درمی‌آورند) که در کنار این تکیه از سال1229 هـ.ق به این طرف قرار دارد، یکی از بزرگ‌ترین نخل‌های استان یزد است و تقریبا به شکل درخت سرو ساخته شده.
امیرجلال‌الدین شاهی، معروف به امیر چخماق از سرداران شاهرخ تیموری و حاکم یزد بود که با همکاری همسرش، فاطمه خاتون، بناهای زیادی برای آبادانی شهر ساختند؛ از تکیه و میدان و حمام و کاروانسرا گرفته تا خانقاه و چاه آب و قنادخانه همین مجموعه امیر چخماق.
نگاهی که به عرش می‌رسد
وقتی روبه‌رویش می‌ایستی، واقعا احساس حقارت می‌کنی. اصلا سردر بلند جلو خان مساجد و مناره‌های مرتفع، تلنگری است برای درک عظمت مکانی که قصد داریم به آن وارد شویم. به کاشی‌کاری‌های نفیس و مقرنس‌کاری‌های زیبای آن دقت کنید! انگار آدم را به درون خودش دعوت می‌کند.
اینجا مسجد جامع کبیر یزد است. بانی ساختمان اصلی مسجد علاءالدوله گرشاسب آل بویه در قرن ششم هجری است ولی مسجد کنونی از آثار دوره قرن هشتم و نهم است.
نگاهی که به عرش می‌رسد
وقتی روبه‌رویش می‌ایستی، واقعا احساس حقارت می‌کنی. اصلا سردر بلند جلو خان مساجد و مناره‌های مرتفع، تلنگری است برای درک عظمت مکانی که قصد داریم به آن وارد شویم.
به کاشی‌کاری‌های نفیس و مقرنس‌کاری‌های زیبای آن دقت کنید! انگار آدم را به درون خودش دعوت می‌کند.
اینجا مسجد جامع کبیر یزد است. بانی ساختمان اصلی مسجد علاءالدوله گرشاسب آل بویه در قرن ششم هجری است ولی مسجد کنونی از آثار دوره قرن هشتم و نهم است.
برج و بارو
این هم از برج و باروی قدیمی شهر یزد. براساس قدیمی‌ترین اسناد، حصار شهر یزد را نزدیک به هزار سال پیش ساخته‌اند. وقتی در سال 673 ه.ق سیل آمد، قسمتی از شهر و حصار خراب شد. اما دوباره در دوره اتابکان یزد آن را بازسازی و مرمت کردند. امروزه از حصار یزد و برج‌های آن‌که در زمان «جامع جعفری» 90 برج بوده، فقط قسمت‌های کمی باقی مانده است.
آتش از دیرباز
اینجا آتشکده زرتشتیان یزد است. آتش، داخل ساختمان (جایی که از تابش نور خورشید دور است) و در جایی بلندتر از سطح زمین قرار دارد. قدمت این آتش- نه آتشکده- به 1500 سال می‌رسد. داخل حیاط، درختانی همیشه سبز کاشته‌اند.
مثل بیشتر آتشکده‌ها، آتش در کنار آب قرار دارد. منظور آب داخل این حوض است. جالب است بدانید که حوض‌های دایره‌ای و بیضی شکل تا قبل از اسلام معمول بوده ولی وقتی وارد مساجد می‌شوید، می‌بینید که حوض‌ها معمولا مستطیل شکل هستند.
بازی با آب
در این باغ، معمار با بازی با آب، آن را بارها به درون زمین برده و بیرون آورده؛ به طوری که آب در تمام سطح باغ حضور دارد. انگار آب فقط قرار نیست درختان را سیراب کند، بلکه باید روح ساکنان کویر را صفا دهد.
بادگیر باغ دولت‌آباد با 33 متر بلندی از سطح زمین، شاهکار مهندسی و نشانه نبوغ معماران یزدی است. آب باغ دولت‌آباد از قناتی با همین نام گرفته می‌‌شود. زمانی آب قنات دولت‌آباد آن‌قدر زیاد بود که اهالی یزد می‌گفتند: «از وفور آب، پهلو به دجله بغداد می‌زند».
باغ دولت‌آباد به دستور محمدتقی‌خان بافقی (دوره زندیه)، حکمران یزد ساخته شد و طرح آن از اصیل‌ترین طرح‌های باغ‌های ایرانی است.
هر خانه، یک باغ
یزدی‌ها بعضی از خانه‌های قدیمی را به هتل و رستوران تبدیل کرده‌اند. گردشگران خارجی می‌میرند برای نشستن روی این نیمکت‌ها و خوابیدن در این اتاق‌ها.
معماری خانه‌های یزدی، همان معماری خانه‌های شهرهای کویری و حاشیه کویری است؛ خانه‌هایی با حیاط مرکزی و اجزای بیرونی و اندرونی و حوض آب و درخت که تداعی‌کننده یک بهشت کوچک هستند.
این‌طوری اهالی اندرونی وقتی از پنجره بیرون را نگاه می‌کنند، باغ کوچکی را می‌بینند که در هوای گرم و خشک حاشیه کویر، شبیه یک رؤیاست.