با دکتر گلوریا شلویری، دبیر مرکز ثبت و بررسی عوارض جانبی دارویی وزارت بهداشت و درمان در خصوص مهار کردن این تهدید جدی سلامت ایرانیان به گفت‌وگو نشستیم.
دبیر مرکز ثبت و بررسی عوارض جانبی داروی وزارت بهداشت در خصوص مهم‌ترین فعالیت‌های مرکز ثبت عوارض ناخواسته دارویی می‌گوید: جمع‌آوری گزارش‌های مربوط به عوارض ناخواسته دارویی، تجزیه و تحلیل آماری به همراه تعیین شدت، شیوع و قطعیت عوارض ناخواسته دارویی، برگزاری جلسات علمی جهت افزایش آگاهی گروه پزشکی در ارتباط با عوارض ناخواسته دارویی و تلاش در جهت جلوگیری از بروز عوارض ناخواسته دارویی در مراکز درمانی ناشی از مصرف غیرمنطقی داروها و یا تداخلات دارویی از مهم‌ترین فعالیت‌های این مرکز است.
دکتر شلویری می‌گوید: طی ده سال اخیر حدود 10 هزار عارضه دارویی در مرکز ADR ایران به ثبت رسیده است که از این میزان 30 درصد عوارض دارویی ناشی از داروهای تزریقی بوده است. گاهی اوقات عوارض جانبی داروهای تزریقی نسبت به داروهای خوراکی بیشتر است و نباید به پزشک جهت تجویز داروی تزریقی اصرار کرد.
دکتر شلویری بیشترین عوارض گزارش ثبت شده را شامل آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای مؤثر بر سیستم عصبی به لحاظ مصرف گسترده آن دانسته و می‌گوید: در ایالات متحده آمریکا عوارض و مشکلات و خطاهای دارویی چهارمین تا ششمین علت مرگ گزارش شده است. بعضاً گفته می‌شود 10 تا 20 درصد بیماران بستری در بیمارستان مبتلا به عوارض دارویی می‌شوند که برای پیشگیری از وقوع عوارض شدید ناشی از تزریق اشتباه فراورده دارویی باید تزریق دارو توسط فرد آموزش و دوره دیده تزریق شود. این در حالی است که تهیه دارو از سایر مراکز غیر از داروخانه‌ها نظیر سوپرمارکت‌ها و مراکز غیرقانونی نیز توصیه نمی‌شود تا میزان عوارض ناشی از مصرف داروی تقلبی به حداقل برسد.
زنان و کودکان آسیب‌پذیرترند
به اعتقاد شلویری، سالمندان، زنان باردار و کودکان ممکن است بیشتر در معرض خطر عوارض دارویی قرار داشته باشند و بنابراین توجه خاص به این گروه از بیماران ضروری است. به محض مشاهده کوچکترین تغییر غیرمعمول در بدن متعاقب مصرف دارو، باید به اطلاع پزشک معالج و یا داروساز برسد. مصرف خودسرانه داروهایی که برای دیگران تجویز شده می‌تواند با بروز عوارض شدید و خطرناکی در فرد دیگر همراه باشد.
دکتر شلویری با بیان این‌که تعداد داروهای مصرفی در احتمال ایجاد عارضه دارویی مؤثر است، می‌گوید: همواره عنوان می‌شود هرچه تعداد داروی مصرفی افزایش می‌یابد احتمال بروز عارضه نیز زیاد می‌شود لذا یکی از روش‌های کاهش ابتلا به عوارض دارویی این است که با پزشک معالج در محدود کردن تعداد داروهای مصرفی همکاری شود.
اطلاع پزشک در خصوص بارداری و شیردهی برای تجویز دارو الزامی است و مصرف برخی داروها در این دوران ممنوع است و باید دقت شود دارویی به اشتباه به مصرف نرسد. از آنجایی که مصرف طولانی مدت دارو خارج از محدوده تجویزی، احتمال بروز عوارض جانبی را افزایش می‌دهد، لذا توجه به بروشور و برچسب دارویی، نحوه نگهداری دارو در شرایط خاص و رعایت دقیق دستورات دارویی طبق توصیه پزشک و داروساز و برای مدت زمان معینی الزامی است.
150 سال عقبیم
دکتر شلویری سابقه برنامه بین‌المللی پایش عوارض داروها در دنیا را ۱۶۰ سال ذکر می‌کند در حالی که این زمان در ایران ۱۰ سال است. در زمان حاضر در ایران تنها یک مرکز پایش عوارض دارویی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی وجود دارد که قرار است واحدهایی از این مرکز در بیمارستان‌های کشور نیز راه‌اندازی شود.
دبیر مرکز ثبت و بررسی عوارض جانبی دارویی وزارت بهداشت می‌گوید: به این منظور فرم‌هایی طراحی و در اختیار گروه‌های پزشکی با عنوان گزارشگری داوطلبانه از عوارض دارویی قرار می‌گیرد که هریک از پزشکان بتواند مشکلات دارویی مرتبط با مصرف دارو در بیماران را به این مرکز گزارش کند.
جمع‌آوری اطلاعات در این‌باره می‌تواند به تغییر بروشور داروها، دادن هشدارهای دارویی، تغییر فرمولاسیون دارو، جمع‌آوری سری ساخت داروها و یا محدودیت دارویی منجر شود. دکتر شلویری ادامه می‌دهد: ظرف ۱۰ سالی که از راه‌اندازی این مرکز می‌گذرد، حدود ۱۰ هزار مورد عارضه دارویی در کشور به ثبت رسیده است.
بسیاری از داروها حتی بعد از ورود به داروخانه به دلیل آن‌که ممکن است توسط میلیون‌ها نفر مصرف شده و عوارضی به همراه داشته باشند نیاز به پایش دارند. در صورت تقویت سیستم گزارش‌دهی داوطلبانه می‌توان کل بیماران جامعه را از نظر عوارض دارویی با هدف ارتقای فارماکوتراپی (دارو درمانی) بررسی کرد.
تداخل دارویی
با توجه به شیوع بالای مصرف چند دارویی، ارائه برنامه‌های آموزشی برای پزشکان و داروسازان در ارتباط با تجویز منطقی دارو و افزایش آگاهی خانواده‌ها پیشنهاد می‌گردد. افراد مسن در بسیاری از موارد به منظور پیشگیری و درمان بیماری‌ها همزمان از چند دارو استفاده می‌کنند که می‌تواند با افزایش خطر بروز عوارض همراه شود.
طبق یافته‌های آماری مصرف همزمان بیش از سه دارو در افرادی که مصرف چند دارویی داشتند مراجعه به پزشکان متعدد تقریباً دو برابر بوده و بروز عوارض جانبی تقریباً 5/2 برابر بیشتر مشاهده می‌شود. با توجه به شیوع بالای مصرف چند دارویی و الگوی تهیه آنها در افراد مسن و احتمال افزایش خطر بروز عارضه جانبی، ارائه برنامه‌های آموزشی برای پزشکان و داروسازان در ارتباط با تجویز منطقی دارو و افزایش آگاهی خانواده‌ها می‌تواند به ترویج فرهنگ صحیح مصرف دارو کمک نموده و از آثار سوء این مشکل بکاهد.
خودسرانه‌ها
بر اساس تحقیقات انجام شده، ایرانى‌ها 01 تا ۱۵ درصد مجموع داروهاى کشور را بدون مشورت با پزشک مصرف مى‌کنند. مسکن‌ها، قطره‌هاى چشمى و آنتى‌بیوتیک‌ها بیشترین میزان مصرف خودسرانه را دارند.
البته آنتى‌بیوتیک‌ها به علت نوع تأثیر دارویى، بدترین داروهایى هستند که به این شیوه مصرف مى‌شوند، چرا که در صورت عدم نیاز بدن به این دارو مانند سم عمل مى‌کند و میکروب‌هاى بدن را نسبت به داروها مقاوم مى‌کند و در صورت ایجاد عفونت در بدن دیگر آنتى‌بیوتیک در درمان بیمارى مؤثر نخواهد بود.
دکتر شلویری می‌گوید: بسیارى از مردم آنتى‌بیوتیک‌ها را بدون تجویز پزشک مصرف مى‌کنند و این مسأله موجب شده که آنتى‌بیوتیک‌ها از پرمصرف‌ترین اقلام دارویى در کشور باشند.
بنا بر تحقیقات انجام شده از سوى سازمان بهداشت جهانى در سال 6002 میلادى، آسپیرین، ایبوپروفن و استامینوفن از اصلى‌ترین عوامل دارویى هستند که فشار خون را بالا مى‌برند و خطر بیمارى قلبى را در مردان افزایش مى‌دهند. پژوهشگران در تحقیقى که بیش از ۴ سال طول کشید، سرانجام متوجه شدند که ۳ داروى فوق از اصلى‌ترین تهدیدات قلبى مردان محسوب مى‌شوند.
دبیر مرکز ثبت و بررسی عوارض جانبی دارویی وزارت بهداشت ادامه می‌دهد: کدئین دارویى است که اغلب مردم دنیا با نخستین سردرد آن را استعمال مى‌کنند. این در حالى است که مسمومیت کبدى و مشکلات کلیوى، از عوارض مصرف بى‌رویه و بدون نسخه داروى استامینوفن کدئین است و اگر بیش از 01 گرم در روز مصرف شود سبب تجمع در کبد مى‌شود.
کدئین یک ماده مخدر است که براى کاهش درد بر روى سیستم اعصاب مرکزى (مغز و طناب نخاعى) اثر کرده، درد را تخفیف مى‌دهد. اثرات ناشى از مصرف استامینوفن کدئین شامل یبوست، سرگیجه، خواب‌آلودگى، خشکى دهان، برافروختگى، سبکى سر، کاهش اشتها، تهوع، مشکل یا درد هنگام ادرار و تعرق است.
در کشورهاى پیشرفته 003 قلم دارو در لیست OTCها (یعنى داروهای بدون نسخه که حتى بدون تجویز پزشک هم مى‌توان از داروخانه تهیه کرد) قرار دارد. این در حالى است که در کشور ما به لحاظ بعضى محدودیت‌ها، این داروها از 07 قلم تجاوز نمى‌کند.
مهم‌ترین داروهاى بدون نسخه شامل مسکن‌ها، آنتى‌هیستامین‌ها، داروهاى ضداحتقان و ضدسرفه است. این در حالی است که مسکن‌هایى که در ترکیب آنها مواد مخدر وجود دارد مانند استامینوفن کدئین و اکسپکتورانت کدئین از جمله داروهایى هستند که در صورت مصرف خودسرانه و طولانى مدت منجر به اعتیاد افراد مى‌شوند.