گرچه آخرین قانون در این‌باره نشانی از اهتمام قانونگذاران به این امر ندارد اما کاهش آلاینده‌ها و افزایش سلامت خودروها در گرو معاینه فنی در مراکز مجاز است.
قانونی برای افزایش آلاینده‌ها
در سال1374 در پی تدوین نخستین استاندارد انتشار گاز خروجی وسایل نقلیه و گازسوز کردن وسایل نقلیه موتوری به موضوعی توجه شد که علاوه بر سلامت خودروها، بر لزوم کاهش آلودگی هوا از این راه پافشاری می‌کرد. مجلس شورای اسلامی در سوم‌اردیبهشت این سال قانونی درخصوص لزوم انجام معاینات فنی خودروها در قالب نحوه جلوگیری از آلودگی هوا به تصویب رساند. در ماده 5این قانون ذکر شد که «هر وسیله نقلیه موتوری که به کارگرفته می‌شود باید دارای گواهینامه مخصوص مبنی بر رعایت حد مجاز خروجی آلوده کننده‌های هوا باشد. در غیراین صورت از تردد وسایل نقلیه مذکور جلوگیری خواهد شد.» این قانون که در سال82 به «قانون لزوم داشتن برچسب معاینه فنی برای تردد در شهرها و جاده‌ها» ارتقا یافت، مهلت معافیت خودروهای صفر کیلومتر را تنها 2 سال اعلام کرده بود اما مجلس هشتم در اسفند1389با مصوبه‌ای جنجالی روند رو به رشد معاینه فنی خودروهای کشور را متوقف کرد. در آن سال قانونی ذیل بررسی قوانین جرائم راهنمایی و رانندگی در صحن علنی رأی آورد که بر «افزایش معافیت خودروهای صفر کیلومتر از 2به 5سال» تصریح می‌کرد.
در پی قانون افزایش مدت زمان اعتبار معافیت خودروهای‌نو ، مهم‌ترین زمینه به تعطیلی کشاندن مراکز معاینه فنی و افزایش آلودگی هوا شکل گرفت؛ به‌طوری که در سال‌های اخیر مشکلات زیادی در راه اجرای قانون معاینه فنی کامل خودروها به‌وجود آمده است. پلیس راهنمایی و رانندگی هر ازگاهی، طرحی برای تشدید برخورد با خودروهای فاقد معاینه فنی اجرا می‌کند. از سویی پلیس هر از گاهی با خودروهای فاقد معاینه فنی اتمام حجت می‌کند که هر چه زودتر برچسب معاینه فنی تهیه کنند و هر سال کمتر از یک میلیون خودرو به مراکز معاینه فنی مراجعه می‌کنند. مالکان 2/5میلیون خودروی باقیمانده تهران اما زیر بار معاینه فنی نرفته‌اند و طرح‌های ویژه پلیس نیز کارایی لازم را ندارد. پلیس معتقد است که خودروهای داخلی حداکثر پس از 2سال از تولیدشان نیاز جدی به معاینه فنی پیدا می‌کنند و درحالی‌که در تمام دنیا خودروها پس از 5 سال از رده خارج می‌شوند، در کشور ما با اجرای قانون معافیت پنج‌ساله خودروها از دریافت معاینه فنی حدود 2/5میلیون خودرو در تهران از انجام معاینه فنی فرار می‌کنند. اما اجرای کامل این طرح در کلانشهرهای کشور عزم جدی دولت به‌عنوان مجری قانون را می‌طلبد.
کاهش 45درصدی مراجعات در 3سال
در فاصله حدود 3سال از تصویب طرحی جنجالی در مجلس، آماری منتشر شده که نشان می‌دهد یک تصمیم غیرکارشناسی چه تبعات منفی‌ای برای 8/5میلیون شهروند پایتخت می‌تواند داشته باشد. یک‌سال پس از تصویب طرح افزایش مدت معافیت خودروهای صفرکیلومتر از 2 به 5 سال که در اسفند 89 رخ داد، معاینه فنی تمامی خودروها اعم از فرسوده و غیرفرسوده 35درصد کاهش یافت. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا پایان سال‌جاری، یعنی حدود 3 سال پس از تصویب آن طرح در مجلس هشتم، شاهد 45درصد کاهش مراجعات تهرانی‌ها برای معاینه فنی باشیم. در سال1379 همزمان با الزام خودروها به داشتن برچسب معاینه فنی، 26242خودرو برای انجام معاینه فنی به مراکز مجاز مراجعه کردند. در تاریخ مدیریت شهری تهران سال 79بی‌شک پررونق‌ترین سال محیط‌زیستی بود که معاینه فنی همزمان با افزایش حمل‌ونقل عمومی به‌عنوان 2 مصوبه کاهش آلودگی هوا اجرا شد. این رقم در سال89 با حدود 32 برابر رشد به 851238خودرو رسیده بود اما به ناگاه تصویب طرحی جنجالی موجب شد مراجعات کاهش یابد و میلیون‌ها خودروی موجود در تهران از ابتدایی‌ترین معاینات فنی و سلامت خودرو معاف شوند. در همان زمان اعتراض‌ها به طرح غیرکارشناسی آغاز شد اما چندی بعد تصمیم برای اجرای آن ابلاغ شد تا 3/5میلیون خودروی تهرانی فرسوده و غیرفرسوده هر روز بر آلودگی شهر بیفزایند. نکته جالب توجه آنکه در سال 90در رابطه‌ای مستقیم، آلودگی هوای پایتخت به نحو خیره‌کننده‌ای رشد کرد و باعث شد بارها کمیته اضطرار رأی به تعطیلی تهران دهد. براساس آمار منتشره از سوی ستاد مرکزی معاینه فنی تهران، پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال464747 خودرو به مراکز معاینه فنی مجاز مراجعه کنند که درصورت تأیید این عدد، کاهش مراجعات بر اثر تصمیم مجلس به 45درصد خواهد رسید. در سال گذشته نیز تنها 546761خودرو برچسب معاینه فنی دریافت کردند درحالی‌که باید بیش از 2/5میلیون خودرو هر سال به مراکز معاینه فنی مراجعه کنند. بدین‌ترتیب در حاشیه امن قانونی ایجاد شده برای خودروهای آلاینده و فرسوده، 2میلیون خودرو از انجام معاینه فنی سر باز می‌زنند.
نگاهی به مراکز معاینه فنی در پایتخت
در حال حاضر19 مرکز معاینه فنی خودروهای سبک و سنگین در تهران وجود دارد که شامل مراکز بیهقی، سراج، نیایش، الغدیر، شکوفه، آبشناسان، دماوند، خاوران، ابوذر، ایرتویا، ایران خودرو، امام رضا، سایپا و چمران برای خودروهای سبک می‌شود. برای معاینه فنی خودروهای سنگین نیز مراکز خلیج‌فارس، بعثت، بسیج،پایانه غرب و جنت‌آباد در تهران خدمت‌رسانی می‌کنند. نگاهی به روند شکل‌گیری مراکز معاینه فنی خودروی تهران نشان می‌دهد نخستین مرکز معاینه فنی در تهران از سال 79در پایانه بیهقی به بهره‌برداری رسید. به‌دنبال عملکرد موفقیت‌آمیز مرکز بیهقی، مراکز جدید معاینه خودروهای سبک شامل مراکز سراج در شهریور80، الغدیر در آبان80، شکوفه در دی80، نیایش درخرداد 81 و آبشناسان در اسفند81 به چرخه مراکز مجاز افزوده شدند. در سال1386، ستاد مرکزی معاینه فنی خودروهای تهران با توجه به اهمیت سلامت فنی اتوبوس‌ها و تأثیر آن در میزان آلودگی هوا، شروع به احداث مراکز مکانیزه معاینه فنی در 3توقفگاه شرکت واحد یعنی توقفگاه‌های میدان بسیج، جنت‌آباد و بعثت کرد و در سال 84عملیات بازسازی و نصب تجهیزات مکانیزه معاینه فنی خودروهــای سنگین به‌منظور تغییر ساختار مرکز خلیج‌فارس این مرکز را به مراکز مجاز برای خودروهای سنگین اضافه کرد. همچنین پروژه تدوین نرم‌افزار جامع کنترل مدیریتی مراکز معاینه فنی، نصب سیستم نظارت تصویری و اتصال مراکز به شبکه فیبر نوری شهرداری نیز در سال86 آغاز شد. در سال1387 مرکز مکانیزه معاینه فنی شهید چمران به‌عنوان هفتمین مرکز مجاز تهران به بهره‌برداری رسید. با افتتاح این مرکز هم‌اکنون بیش از 30خط مکانیزه در سطح شهر تهران فعالیت می‌کنند. در معاینه فنی 24مورد از تجهیزات ایمنی خودرو شامل ترمز، چراغ‌های روشنایی و خطر، لاستیک و امثال آن با ملاحظه عینی و ابزار ساده رایج در تعمیرگاه‌ها، قابل معاینه فنی است. در مراکز مجاز معاینه فنی تهران همه این موارد در کنار چرخه احتراق سوخت کنترل می‌شود اما علاوه بر مراکز مجاز، سودجویانی در شهرستان‌های اطراف وجود دارند که تنها به دریافت مبلغ معاینه فنی بسنده کرده و در کمتر از 15دقیقه برگه و برچسب معاینه فنی را برای خودروها صادر می‌کنند. بنابر اعلام پلیس، تاکنون بارها این سودجویان در عملیات مختلف دستگیر و روانه مراجع ذی‌صلاح شده‌اند. پلیس همچنین از شهروندان درخواست کرده است تا با عدم‌مراجعه به سودجویان، علاوه بر رعایت قانون و کاهش آلاینده‌های خودرو، از سطح ایمنی خودروی خود در مراکز مجاز مطلع شوند و ایمنی و سلامت سفر را به خطر نیندازند.
مجلس نهم؛ مخالف جدی طرح معافیت پنج ساله
در 2 سال اخیر بسیاری از مخالفان طرح، اعم از نمایندگان مجلس نهم، مسئولان شهری و کارشناسان محیط‌زیست بر لزوم بازگشت معافیت معاینه فنی از 5 به 2سال سخن گفته‌اند. در ماه‌های اخیر حتی این طرح به تصمیم مجلس برای تغییر مهلت معافیت انجامیده است اما هنوز در صحن علنی جایگاهی نیافته و قانونی نشده است. کمیسیون شوراهای مجلس در تابستان سال‌جاری، بندی برای کاهش معافیت معاینه فنی از 5سال به 2سال تصویب کرد. در زمان بررسی این بند، اعضای کمیسیون روند موجود را نامناسب دانستند. براساس تصمیمی که اعضای کمیسیون بر آن اتفاق نظر داشتند، معافیت خودروهای عمومی از 5سال به یک سال تنزل و زمان معافیت خودروهای شخصی از 5سال به 2سال کاهش یافت. به گفته وی این مصوبه در انتظار مطرح‌شدن در صحن علنی و رأی نهایی مجلس برای اجراست.
بند دیگر این مصوبه درباره افزایش سن معاینه فنی خودروهای فرسوده از یک سال به 2سال بود. خودروهای شخصی مورد استفاده زیادی قرار نمی‌گیرد و در شهرهای بزرگ کمتر تردد دارند، 2سال برای آنان کافی است. البته راه‌حل‌های دیگری نیز برای کاهش آلودگی ناشی از این وسایل نقلیه شخصی وجود دارد. به زعم نمایندگان اما معاینه فنی دارای معایبی نیز هست و باید بازنگری جدی در روند فعلی معاینه فنی خودروها صورت گیرد. به‌نظر نمایندگان مجلس، باید زمینه‌ای فراهم شود که خودروها مانند روندی که در تعمیرگاه‌ها رخ می‌دهد، معاینه دقیق و بی‌نقصی داشته باشند. لزوم ارتقا و کیفی‌سازی معاینه فنی نیز مورد تأکید نمایندگان است. بدین‌ترتیب تعمیرگاه‌های خودرو باید مانند اصولی که در نظام مهندسی و سایر نظام‌های صنفی وجود دارد، مسئولیت سلامت خودروها را تضمین کنند و پس از تأیید صلاحیت، تعهدی برای شرایط فنی خودروها داشته باشند. امروز برخی سودجویان از معاینه فنی دکه‌ای ساخته‌اند و بدون هیچ‌گونه استاندارد با پرداخت مبلغی پول، برگه معاینه فنی را صادر می‌کنند و باید این روند برچیده شود.
انتقاد صریح شورای شهر به قانون پنج‌ساله
پارلمان شهری پایتخت همسو با کارشناسان محیط‌زیستی از مخالفان اصلی طرح معافیت پنج‌ساله معاینه فنی محسوب می‌شود. تأکید اعضای شورای شهر تهران بر کاهش زمان معافیت معاینه فنی خودروها از 5 سال به 2سال در حالی است که برخی نمایندگان در این‌باره بازدیدی از مراکز معاینه فنی نیز انجام داده‌اند.
آنها بر این عقیده‌اند که باید تعداد مراکز مکانیزه معاینه فنی افزایش و مدت زمان معافیت از معاینه خودروهای نو کاهش یابد. به زعم آنان «با تشدید آلودگی هوا اوضاع معاینه فنی خودروها که به مثابه اهرم نظارتی و کنترلی بر عملکرد و ایمنی خودروهاست با تصمیمات نادرست نادیده انگاشته می‌شود و این وضع واقعا جای سؤال دارد.» انتقاد آنان از مدت زمان معافیت نیز از زبان محسن سرخو، عضو کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر اعلام شد، زمانی که گفت: «آیا صاحبان کارخانه‌ها یا افرادی که تصمیماتی از قبیل افزایش معافیت معاینه فنی را می‌گیرند حاضر می‌شوند که خانواده‌هایشان چنین خودروهایی سوار شوند؟» با وجود این وی از لایحه‌ای در دست تنظیم در شورای چهارم خبر داد که در آن الزام به معاینه فنی خودروها تشدید می‌شود.
حافظی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری نیز افزایش زمان معافیت معاینه فنی خودروهای نو از 2به 5سال را از جمله تصمیم‌های نادرستی دانسته که باید هرچه زودتر اصلاح شود. به گفته وی اگر نمایندگان مجلس ایراد کارشناسی به معاینه فنی داشتند چرا وزارت کشور یا شهرداری‌ها را بازخواست نکردند؟ اگر ایراد به استاندارد معاینه فنی داشتند چرا باز تعریف استاندارد نکردند؟ اگر تعداد مراکز کافی نیست چرا برنامه ارائه ندادند؟ نمایندگان مجلس تنها صورت مسئله را پاک کردند. بنابراین نمایندگان مجلس نهم باید قبل از هر اقدامی اصلاح این قانون را در دستور کار خود قرار دهند. اقبال شاکری، عضو کمیسیون حمل‌ونقل و عمران شورای هم معتقد است که «نظر شورای شهر این است که معافیت از معاینه فنی به 2سال کاهش پیدا کند و بهبود و توسعه مراکز مکانیزه معاینه فنی در برنامه پنج‌ساله دوم شهرداری تهران گنجانده شده است.»