این بمب ساعتی تنها 5درصد از مساحت کل پایتخت را به‌خود اختصاص داده و 3268هکتار وسعت دارد. شهرداری پایتخت نیز تاکنون با اعطای سیاست‌های تشویقی ازجمله تراکم اضافی، صدور پروانه رایگان ساخت و ساز، راه‌اندازی دفاتر نوسازی برای تسهیل‌گری در این امر و... تلاش کرده مالکان واحدهای موجود در بافت فرسوده را به نوسازی تشویق کند. این حمایت‌ها با قانون اعطای وام بانکی با سود پایین از جانب بانک‌های دولتی هم همراه شد؛ هرچند این سود بانکی به میزان سود وام‌های معمول بانک‌ها افزایش یافت و ساکنان بافت‌های فرسوده را که عمدتا از اقشار ضعیف اقتصادی هستند از خود محروم کرد.
نکته روشن آن است که شهرداری تهران به تنهایی امکان آن را ندارد که بافت‌های فرسوده را نوسازی کند و براساس آنچه شورای شهر بارها تأکید کرده، شهرداری و سازمان نوسازی شهر تهران تنها باید سیاستگذاری‌های لازم در این خصوص را انجام دهند. تاکنون نیز به عقیده مدیران این سازمان، دفاتر نوسازی محلات، مورد استقبال شهروندان قرار گرفته و عملکرد نسبتا مطلوبی داشته‌اند. تغییر و تحول متعدد در مدیریت سازمان نوسازی شهرداری در سال‌های اخیر نیز نشانه تلاش مدیران شهری برای نیل به عملکرد بهتر و مطلوب‌تر در امر نوسازی بافت فرسوده است.اما با وجود این شورای شهر هم در دوره سوم و به‌ویژه در این دوره و با تشکیل کمیسیون معماری و شهرسازی، اقدامات انجام شده در نوسازی بافت فرسوده را با نگاه دقیق‌تری مورد بررسی قرار می‌دهد.
انتقاد از روند کند نوسازی بافت‌های فرسوده
براساس طرح جامع شهر تهران، شهرداری موظف است سالانه 10درصد بافت فرسوده را نوسازی کند، این اقدامی است که هر ساله توسط سازمان نوسازی انجام شده اما محمد سالاری، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران معتقد است آنچه تاکنون در امر نوسازی بافت فرسوده تهران رخ داده، اتفاقی طبیعی در امر نوسازی است؛ یعنی همان انگیزه شهروندان؛ پس شهرداری وارد این بخش بشود یا نشود این اتفاق رخ می‌دهد. این عضو شورای شهر معتقد است شهرداری این آمار را نیز جزو اقدامات خود در امر نوسازی محسوب می‌کند.البته سالاری سیاست‌های تشویقی همچون صدور پروانه رایگان و تراکم اضافه را که تاکنون شهرداری و شورای شهر در امر نوسازی به‌کار بسته‌اند بسیار تأثیر‌گذار می‌داند اما بر این موضوع نیز تأکید می‌کند که درخصوص نوسازی بافت فرسوده نمی‌توان تولی‌گری کرد چراکه با املاک خصوصی شهروندان سر و کار داریم و تنها باید تسهیل‌گری در این مورد انجام داد.
محسن سرخو، عضو کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورا نیز به تخصیص اعتبارات به سازمان نوسازی اشاره کرده و می‌گوید: با اعتبار اندکی که سالانه به این سازمان تعلق می‌گیرد نمی‌توان کاری از پیش برد و اگر به همین روال پیش رود، بافت فرسوده تهران تا 20سال دیگر هم به همین وضع باقی خواهد ماند.
راهکارهای برنامه 5ساله دوم در نوسازی بافت فرسوده
مالکان و ساکنان بافت‌های فرسوده انگیزه‌ای برای نوسازی محل سکونت خود ندارند. این را محسن سرخو عنوان می‌کند. به گفته وی زمانی که یکی از ساکنان این محدوده فوت می‌کند به‌دلیل معابر تنگ و باریک حتی امکان حمل تابوت نیز میسر نیست، با این حساب چه انگیزه‌ای برای نوسازی بافت فرسوده می‌تواند وجود داشته باشد؟!
الزام شهرداری تهران بر گستردگی معابر در بافت فرسوده، موضوعی است که در برنامه 5ساله دوم بر آن تأکید شده و این موضوع راه‌حل اساسی در نوسازی بافت‌های فرسوده قلمداد شده است. سرخو در این خصوص می‌گوید: بهترین راه برای نوسازی بافت فرسوده این است که شهرداری تهران کوچه و معابری را که از میان این بافت‌ها عبور می‌کند، بازسازی، تعریض و گسترده کند. با این کار انگیزه نوسازی نیز خودبه‌خود در شهروندان ایجاد می‌شود اما تا زمانی که معابر تنگ و باریک در این محدوده وجود داشته باشد، بهترین سیاست‌های تشویقی نیز راه به جایی نخواهند برد.
معابر تنگ و باریک در این بافت‌ها حتی ساخت‌وساز را با مشکل روبه‌رو می‌کند، تردد دیگر ساکنان نیز در زمان انجام عملیات نوسازی به سختی میسر خواهد بود. به‌گفته سالاری حتی خانه‌های نوسازی شده در این معابر تنگ و نامناسب، مشتریانی هم ندارند. وی معتقد است: شهرداری باید با صرف هزینه، وضعیت این معابر را بهبود بخشیده و در مرحله بعد با کمک دولت، شهروندان و بخش خصوصی، نوسازی بافت را انجام دهد.سرخو نیز به غیر از گسترش معابر، به احداث دفاتر نوسازی بافت‌های فرسوده تأکید کرده و می‌گوید: اگر شهرداری تهران طرح‌های خود برای احداث این مراکز را به سرعت در چنین مناطقی اجرا کند، انگیزه لازم در شهروندان برای نوسازی شکل خواهد گرفت. براساس ماده92 برنامه 5ساله دوم، شهرداری تهران موظف است اقدامات ویژه‌ای برای تسهیل‌گری در نوسازی و بهسازی بافت فرسوده انجام دهد.
علیرضا دبیر، رئیس کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر در این خصوص می‌گوید: بازگشایی معابر، تدقیق و تصویب محدوده‌های جدید بافت فرسوده، جذب سرمایه بخش خصوصی و مردمی برای نوسازی بافت فرسوده، اجرای پروژه‌های ارزش‌افزا و محرک توسعه در بافت فرسوده، طراحی و بهره‌برداری اراضی ذخیره نوسازی برای تأمین سرانه‌های خدماتی انتفاعی و غیرانتفاعی محلات به‌ویژه تا پایان سال دوم برنامه و تسهیل و تسریع فرایند نوسازی مردمی ازجمله مواردی است که در برنامه 5ساله دوم بر آنها تأکید شده و شهرداری را موظف به انجام آنها کرده است.
نقش دولت در نوسازی بافت فرسوده
لزوم کمک‌رسانی دولت در نوسازی نیز مسئله‌ای است که اعضای شورا بر آن تأکید می‌کنند و معتقدند شهرداری تهران به تنهایی نمی‌تواند در این کار موفق شود. بر همین اساس بر ایجاد بستر لازم برای کمک دولت در امر نوسازی در این برنامه تأکید شده و قرار است ضمن بازنگری تسهیلات تشویقی و اعطای وام‌های بانکی، سازوکار همکاری بین دولت و شهرداری برای بهره‌مندی از تخفیفات عوارض با راه‌اندازی صندوق‌های بهسازی و نوسازی طراحی شود تا 50درصد میزان تخفیفات متعلق به توسعه مجدد و سرمایه‌گذاری خدمات عمومی، در بافت‌های فرسوده هزینه شود.
سالاری، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورا نیز با تأکید بر اینکه شهرداری باید دولت را در پرداخت کمک‌های خود برای این امر مجاب کند به مشکلات مالی که گریبان دولت کنونی را فشرده اشاره کرده و معتقد است: شهرداری می‌تواند به‌صورت تهاتری وظیفه دولت را انجام دهد؛ به این معنا که دولت به جای شهرداری تهران، اقساط بلندمدت وام‌های بانک‌های خارجی را پرداخت کند؛ همان فاینانس‌هایی که شهرداری به‌ویژه از کشور چین و برای توسعه خطوط حمل‌ونقل عمومی و مترو دریافت می‌کند. شهرداری هم در عوض وظیفه دولت در کمک به بافت فرسوده تهران را انجام دهد.علیرضا دبیر نیزتأکید می‌کند که شهرداری، دولت، بخش خصوصی و مردم، مجلس و حوزه اطلاع‌رسانی 5عاملی هستند که همکاری آنها با یکدیگر به نوسازی بافت فرسوده منجر خواهد شد و هیچ کدام به تنهایی از عهده این کار برنخواهند آمد.
معضلات اجتماعی تهدید‌کننده ساکنان بافت‌های فرسوده
مهاجرپذیری، ویژگی مشترک تمامی بافت‌های فرسوده در شهرهای دنیاست؛ پدیده‌ای که تجانس فرهنگی بافت مسکونی را به هم می‌ریزد و اکنون ساکنانی که تا دیروز در خانه‌های یک یا دوطبقه و مجزا زندگی می‌کردند، با نوسازی و تجمیع پلاک‌ها و ایجاد مجتمع‌های آپارتمانی، در کنار یکدیگر در این مجتمع‌ها قرار خواهند گرفت.
مجتبی شاکری، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای شهر در این رابطه می‌گوید: تنوع فرهنگی در بافت‌های فرسوده بسیار زیاد است به‌گونه‌ای که کوچه‌به‌کوچه در این مناطق شهری، تنوع و گوناگونی اقوام را شاهد هستیم. برپایی هیأت‌های مختلف عزاداری متعلق به هر شهرستان در ایام عزا، یکی از نشانه‌های گوناگونی فرهنگی در این مناطق است و باید مراقب بود تا ساکنان این بافت‌ها که پلاک‌های خود را تجمیع کرده و وارد زندگی آپارتمان‌نشینی می‌شوند، با مشکلات جدید از نوع فرهنگی مواجه نشوند.از سوی دیگر عدم‌دسترسی‌ها و معابر نامناسب در این بخش از محدوده‌های شهری، امکان کنترل و نظارت بر آنها را کاسته که این موضوع جرم‌خیزی را هم بر دیگر مشکلات این بمب ساعتی می‌افزاید. امان‌الله قرایی‌مقدم، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه معتقد است: در این بخش از مناطق شهری در تمام دنیا، تجانس فرهنگی به هم ریخته و وقوع جرم بیشتر می‌شود و بعد از مدتی مجرمان پاتوق‌هایی برای خود تشکیل داده و جرم عادی می‌شود. همچنین طبق تحقیقات انجام شده بروز جرائم گوناگون در خانه‌های یک طبقه به‌ویژه در این مناطق بیشتر است چرا که کنترل کمتری از سوی افراد انجام می‌شود. اینها مشکلاتی است که آرامش ساکنان بافت‌های فرسوده را تهدید می‌کند. این استاد جامعه‌شناسی، آپارتمان‌سازی و ایجاد معابر مناسب و عریض را از راه‌حل‌های رفع این مشکل دانسته و می‌گوید: کنترل رفتاری ساکنان آپارتمان‌ها بر یکدیگر زیاد است به همین دلیل جرائم کمتری در آپارتمان‌ها رخ می‌دهد و درصورت بروز مشکل نیز مدیران این واحدهای مسکونی وارد عمل شده و اوضاع را کنترل می‌کنند.
کدام بافت فرسوده است؟
بافت فرسوده یعنی بافتی که دارای 3ویژگی ناپایداری، نفوذناپذیری و ریزدانگی است که این ویژگی 261هزار و 786واحد مسکونی شهر تهران را شامل می‌شود. براساس اعلام شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران، در این واحدها در مجموع یک‌میلیون و 152هزار و 173نفر زندگی می‌کنند.در نیمه اول سال‌جاری، 4هزار و 920واحد در بافت فرسوده تهران تخریب شده است. 3هزار و 44واحد نیز پروانه ساخت گرفته‌اند که این تعداد 23درصد کل پروانه‌های صادر شده در این بازه زمانی در تهران را شامل می‌شود.همچنین در نیمه اول امسال، 18هزار و 620واحد مسکونی در بافت فرسوده احداث شده است که این تعداد 17/8درصد کل واحدهای مسکونی ساخته شده در شهر تهران است.در نیمه اول سال91 نیز 17هزار و 347واحد مسکونی در بافت فرسوده ساخته شد که نسبت به کل شهر تهران، 16/5درصد را به‌خود اختصاص داده که این مسئله نشان‌دهنده افزایش ساخت‌وساز در بافت مسکونی در نیمه اول سال92 در مقایسه با همین زمان در سال91 است.