اما عمر این خانه‌ها چقدر است و شهروندان ما چقدر از جایگاه حقوقی خود در این زمینه آگاهی دارند؟ آیا تنها داشتن خانه‌ای شیک و مدرن مهم است یا اینکه باید مستحکم باشد و عمر طولانی؟ در همین زمینه با دکتر محمد سعید ایزدی مدیرعامل شرکت مادرتخصصی عمران و بهسازی شهری ایران گفت وگویی انجام داده‌ایم که می‌خوانید:
- به نظر شما یک ساختمان و محله چه ویژگی باید داشته باشد تا بافت فرسوده محسوب شود؟
فرسودگی بافتهای شهری ناشی از علل مختلف و نیروهای درونی و بیرونی موثر بر حیات این نواحی است. بر اساس شاخص‌های مصوب شورای عالی معماری و شهرسازی ایران، محدوده‌هایی که حداقل ۵۰ درصد آنها نفوذ ناپذیر، ریزدانه و ناپایدار باشند فرسوده قلمداد می‌شوند. بنابراین تعریف، تاکنون بالغ بر ۷۶ هزار هکتار بافت فرسوده در ۴۹۵ شهر شناسائی شده‌اند. اما به شکل روشن‌تر می‌توان فرسودگی را ناشی از کم‌توجهی نظام برنامه‌ریزی شهر، شهرنشینی شتابان، توزیع نامناسب جمعیت، کمبود خدمات زیرساختهای شهری و عرصه‌هائی که به لحاظ ساختار اجتماعی مواجه با پدیده فقر شهری هستند معرفی می‌کنیم. بنابراین محدوده‌هایی را شامل می‌شوند که به دلیل افت منزلت مکانی و اجتماعی هدف برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری قرار می‌گیرند و اما آنها مشکلات اجتماعی که ممکن است برای اهالی این محله‌ها به وجود آید چیست؟
درآمد سرانه ساکنان این نواحی کمتر از میانگین شهری و نرخ بیکاری بالاتر است. میزان برخورداری و دسترسی ساکنان این محدوده‌ها و محله‌ها به خدمات شهری و وضعیت زیرساختهای شهری نامناسب است. ناهنجاری‌های اجتماعی در این مناطق و زمینه بروز آن نسبت به میانگین شهری مشهود است و سرانجام هویت تاریخی و فرهنگی این مناطق به ویژه مراکز شهری مورد بی‌توجهی قرار گرفته، شان و منزلت اجتماعی در این نواحی کاهش یافته و این مسئله منجر به جایگزینی اقشار فرودست شده است.
- این بافتها در کدام شهرها بیشتر مشهود هستند؟
عمدتا این پدیده در کلانشهرها و شهرهای بزرگ شیوع بیشتری دارد اما در سایر نقاط شهرهای متوسط و حتی کوچک نیز شاهد ظهور و گسترش این نواحی هستیم. به طور عمده این نواحی به پنج محدوده‌ها و محله‌های نیازمند بهسازی در نواحی تاریخی بویژه مراکز شهری، عرصه‌های نیازمند نوسازی و ساماندهی در پیرامون مراکز شهری در بافت میانی شهر، سکونتگاه‌های غیر رسمی، روستاهای ادغام شده ناشی از گسترش شتابان شهرها و اراضی و محدوده‌های ناکارآمد و ناهمگون با زندگی شهری تقسیم می‌شوند.
- آیا مطالعه‌ای صورت گرفته که اساسا مساحت کلی این بافتها چقدر است؟
در حال حاضر در ۴۹۵ شهر شناسایی شده مساحتی حدود ۷۶ هزار هکتار را شامل می‌شود که جمعیت بالغ بر ۱۰ میلیون نفر در آن ساکن هستند. البته در سکونتگاه‌های غیر رسمی حدود ۷۷ شهر در مساحتی حدود ۵۲ هزار هکتار و جمعیت ۶ میلیون نفر ساکن هستند. پس ۱۶ میلیون نفر از جمعیت ما در این محدوده‌ها زندگی می‌کنند و نیاز به ارتقای محل سکونت دارند. متاسفانه در سالهای گذشته راهکارهای پیشگیری از گسترش محدوده‌ها را مد نظر قرار نداده‌ایم، برای همن روند گسترش این نواحی ادامه دارد.
- به نظر شما راهکارهای پیشگیری از گسترش نواحی نابسامان چه هستند؟
تاکید بر سیاستهای پیشگیرانه از طریق برنامه‌ریزی برای توزیع متوازن جمعیت، تعادل در اجرای سیاستهای توسعه شهری با تاکید بر استفاده بهینه از ظرفیتهای توسعه درون شهرها، کنترل کیفی ساخت و ساز، توجه به برنامه‌های فقرزدایی و ایجاد پیوند بین توسعه کالبدی و اقتصادی اجتماعی شهرها مهمترین اقداماتی هستند که می‌توانند با تدابیری از رشد و گسترش این نواحی پیشگیری کنند.
- اما همانطور که شما هم اشاره کردید در سالهای گذشته برای این بافتها هیچ اقدام کنترلی صورت نگرفته است؟
عمده مسئله را می‌توان در عدم برخورداری از یک نظام مدیریت شهری واحد، مقتدر و دموکراتیک دانست. تعدد سازمانها و نهادهای دخیل در امر توسعه شهری، تقابل رویکرد دولت و شهرداریها و عدم هماهنگی‌های بین بخشی را هم می‌توان از علل چنین شکافی دانست.
- در حال حاضر تعامل با مدیریت شهری در چه وضعیتی است؟
خوشبختانه دولت تدبیر و امید، سیاست خود را بر تعامل، همراهی و هماهنگی بنا گذاشته و در تلاش است تمام موانع را برای دستیابی به فضایی هماهنگ و همگرا بین دستگاهها و نهادها مختلف از پیش رو بردارد. تفاهمنامه مبادله شده با سازمان شهرداریها از یک سو و مبادله تفاهمنامه‌های همکاری با شهرداریها بویژه سازمان نوسازی شهر تهران از سوی دیگر از جمله اقدامات در مسیر ایجاد فضای همدلی و وفاق است. معتقدیم که شهرداریها محور مدیریت برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری هستند و دولت موظف است تمام حمایت‌های لازم را از این نهاد مدیریتی به عمل آورد.
- در حال حاضر در کدام شهرها تعامل میان دولت و مدیریت شهری وجود دارد؟
به شکل کلی دولت آمادگی خود را برای حمایت و پشتیبانی از تمام شهرداریهای کشور اعلام کرده است. اما با توجه به ضرورت ایجاد فضای تقاضا محوری، اولویتها و اقدامات پیشگام (پایلوت) در حوزه بهسازی و نوسازی شهری از شهرهای تبریز، همدان، کاشان، بوشهر و تهران آغاز شده است.
- با توجه به اینکه شما در مورد سایر کشورها نیز تحقیق کرده‌اید، سیاستهای سایر کشورها را در این حوزه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
سیاستهای نوسازی و بهسازی شهری در اروپای غربی و آمریکای شمالی در طول چند دهه گذشته روند تکاملی طی کرده است. این روند از سیاستهای اقتدارگرای دهه ۳۰ میلادی و همچنین نوگرای دهه ۵۰ و ۶۰ میلادی شروع شده و به شکل چشمگیری به سوی سیاستها و برنامه‌های شهروندمحور و اجتماع محور تغییر رویکرد داده است. امروز آنچه در دنیا متداول است بر پایه نیاز و خواست اجتماعی، منطبق با شرایط بومی و فرهنگ ساکنین با محوریت و دخالت گروه‌های اجتماعی و حمایت دولتهای محلی در جریان است. دولتهای مرکزی نیز صرفا نقش حمایت، هدایت و سیاستگذار را در این فرآیند برعهده دارند. حقوق شهروندان محترم شمرده می‌شود و تمام اقدامات با اطلاع و کسب نظرات گروه‌های مختلف اجتماعی برنامه‌ریزی و به اجرا درمی‌آیند.
- بنابراین شما معتقدید که باید با محوریت مدیریت شهری، شهروندان را هم با حقوقشان در زمینه بافتهای فرسوده آشنا کرد؟
ارتقاء نقش مدیریت شهری با تفویض امور از سوی دستگاه‌های مختلف دخیل از یک سو و گسترش نقش و حضور شهروندان در نظام تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و اجرای اقدامات توسعه‌ای از سوی دیگر را می‌توان زمینه‌ساز دستیابی به یک نظام حکمروایی محلی در نظر گرفت. چنین نظام مدیریت می‌تواند با ایجاد بستر اطلاعاتی مناسب برای افزایش آگاهی شهروندان از حقوق شهری و وظایف شهروندی، زمینه را برای بازآفرینی پایدار شهری فراهم کند. پایداری این فرایند در گرو حضور و ایفای نقش محوری شهروندان در اجرای برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری است.
- برای اینکه شهروندان با این حقوق آشنا شوند شما چه ابزاری دراختیار دارید؟
در وهله اول، مخاطبان و جامعه ذی نفع و ذی نفوذ برنامه‌های بهسازی و نوسازی شهری را باز شناسی و طبقه بندی کرده‌ایم. برای هر گروه مخاطب برنامه‌های متفاوتی برای اطلاع رسانی، آموزش و ترویج ارائه کرده و در حال حاظر بخش‌هائی از این برنامه را در حال اجرا داریم. به شکل عمومی نیز با فعال کردن نظام پاسخگوئی در سطح ستادی، استانی و محلی از طریق کارگزاران محلی توانسته‌ایم به سوال‌های شهروندان پاسخ گوئی کنیم. برگزاری نشست‌های تخصصی، چاپ نشریات، کتب، بروشورها و برگزاری نشست‌های مردمی در مساجد نیز از مجموعه اقداماتی است که در این حوزه صورت پذیرفته است.
- اما در سیاست تعامل با شهروندان نیاز به فرهنگ‌سازی هم وجود داد.
کارهای مشترک ما با رسانه ملی در تهیه و پخش یک مجموعه ۳۰ قسمتی، مجموعه انیمیشن‌هائی که در ۲ سال گذشته تهیه و پخش شده‌اند و همچنین حمایت از اقدامات آموزشی، پژوهشی، تحقیقاتی دانشگاه‌ها و موسساتی مرتبط نیز زمینه را برای ترویج امور و ایجاد فرهنگ همیاری در بهسازی و نوسازی فراهم کرده است.
- شما اشاره کردید که شهروندان باید محور این نوسازیها باشند، جایگاه حقوق شهروندی در بافتهای فرسوده را چطور ارزیابی می‌کنید؟
هدف دولت، افزایش نقش و حضور شهروندان در فرایند بهسازی و نوسازی شهری است. برنامه‌های شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران بعنوان نهاد تخصصی دولت بر این اصل استوار شده است. آموزش، اطلاع رسانی، ارائه بسته‌های تشویقی، تهیه ابزارهای مالی و حقوقی، ترویج تجارب ارزشمند، هدایت و نظارت بر فرایندها و همچنین حمایت از اقدامات اجرائی همگی تلاش‌هائی هستند که با هدف توانمندسازی شهروندان و افزایش سهم و حضور آنان در این فرایند صورت می‌گیرد. با افزایش دانش شهروندان و آشنائی آنان با حقوق متعلقه و همچنین وظائف و ماموریت‌های آنان در فرایند بهسازی و نوسازی شهری می‌توان به این جایگاه امیدوار بود. تلاش ما برای ایجاد مدیریتی پاسخگو به مطالبات شهروندان است.
- الان در این زمینه در چه مرحله‌ای قرار دارید؟
در حال حاضر مجموعه اقدامات نرم‌افزاری مشتمل بر آموزش، اطلاع رسانی، ابزارسازی و نهادسازی در سراسر کشور در حال پیگیری است. با تفاهم به عمل آمده با سایر دستگاهها بویژه شهرداریها در حال شکل دادن به نهادهای تخصصی در سطح محلات برای تسهیل‌گری و هدایت فرایند بهسازی و نوسازی با محورت مردم هستیم. با تشکیل دفاتر تسهیل‌گری علاوه بر آشناسازی شهروندان، با حقوق شان می‌توان نهادی پاسخگو در ارتباط با مطالبات شهروندان را تشکیل دهیم.
زهرا تالانی - شهروندان