تا قبل از سال 1370 ، رژیم کمونیستی شوروی سابق که 80 سال بر جمهوری‌های آسیای میانه از جمله تاجیکستان تسلط داشت تلاش می‌کرد که خاطرات و فرهنگ نوروزی از مردم تاجیکستان زدوده شود اما تاجیکان با پایبندی به سنت‌های اصیل خود نوروز را زیر عناوین ˈعید بهارˈ و ˈجشن کشاورزانˈ زنده نگه داشتند.
جشن سنتی نوروز در این کشور چند سالی است که احیا شده و مردم فرهنگ دوست تاجیکستان نوروز را به هم شادباش می‌گویند و پنج روز اول بهار هر سال نیز به مناسبت جشن‌های نوروزی در این کشور تعطیل رسمی اعلام شده است.
بسیاری از نوزادانی که روز 20 یا 21 مارس (مطابق با اول نوروز) در استان بدخشان تاجیکستان به دنیا می‌آیند، به دلیل محبوبیت فراوان جشن نوروز در این سرزمین، نوروز یا نوروزشاه یا نوروزگل نام می‌گیرند.
آیین‌های نوروزی تاجیک‌ها به آن سبک که در کشور ما ایران برگزار می‌شود مقداری تفاوت دارد.
در تاجیکستان مراسم سیزده بدر و یا مراسم چهارشنبه سوری وجود ندارد و فقط جشن نوروز در یک یا دو روز تجلیل می‌شود. نوروز در این کشور به نام جشن بزرگ معروف است.
جشن بزرگ نوروز در تاجیکستان به شکل دسته جمعی و در دو سه روز اول خلاصه می‌شود. همه مردم شهر در محلی به نام نوروزگاه جمع شده و در این مکان، بخصوص روز اول برنامه‌های مختلف فرهنگی؛ هنری و ورزشی اجرا می‌شود.
دکتر علی اصغر شعردوست سفیر سابق ایران در تاجیکستان و محقق تاریخ تاجیکستان در گفت وگو با ایرنا اظهار می‌دارد که با وجود تلاش‌های نظام شوروی سابق برای فاصله گرفتن تاجیکان از فرهنگ و آیین‌های خود از جمله نوروز، اما این مناسبت باستانی برای مردم تاجیکستان، جشنی ملی و دیرینه است و مردم این کشور جشن نوروز را بسیار محترم می‌شمرند.
شعردوست افزود: تاجیکان از دیرباز نوروز را مقدس می‌دانند و با دعا و نیایش های ویژه که در رسوم گل گردانی، سمنوپزی و کلوچه پزی دارند به استقبال نوروز می‌روند و رسیدن بهار را با گل گردانی گل‌های نرگس، سیاه گوش و گل‌های بهمن خبر می‌دهند.
علاوه بر جشن عمومی نوروز در تاجیکستان، تاجیکان آیین‌های نوروزی را به خصوص در شهرهای خجند و بدخشان برگزار می‌کنند.
خانه تکانی یا جاروب بندان یکی از این آیین‌هاست که معمولاً روز 19 مارس برگزار می‌شود. اشیای خانه را به تمام بیرون می‌برند، گرد و غبار را از در و دیوار و طاقچه ها می‌زدایند، پشت بام‌ها را می‌روبند و هزار-اسپند دود می‌کنند.
زنان خانواده با آرزوی پرباری و برکت سال نو، جلد منقش کلاه های گردی را به آرد می‌زنند و بر دیوارهای دودخوردۀ خانه، نقش گل می‌آفرینند. کودکان با گچ سفید روی دیوار نقش گل و بلبل و آهو و بز کوهی می‌کشند. رنگ سفید در روزهای نوروز نقش نمادین دارد و همه جا به چشم می‌خورد.
درحالی که زنان و کودکان سرگرم آرایش خانه هستند، مردان خانواده شاخه‌های بلند درختان را می‌برند و با کارد روی آنها گل می‌تراشند. سپس شاخه‌های آراسته را با ندای ˈشاگون بهار مبارک!ˈ وارد خانه می‌کنند و در سوراخ‌های پنج ستون خانه استوار می‌کنند.
در روز نوروز دختران جوان با لباس‌های تازه و رنگارنگ میان درختان باغ تاب می‌بندند و تاب بازی می‌کنند. درحالی که یکی مشغول تاب سواری است، دیگران دف می‌زنند و سرودهای نوروزی می‌خوانند و تاب هر دختری بالاتر برود، برایش در طول سال نو بخت بلندتری را پیش گویی می‌کنند.
یکی دیگر از آیین‌های نوروزی در تاجیکستان کلا غزغز است. کودکان و نوجوانان و گاه افراد بزرگسال روسری می‌بندند و گروه گروه کو به کو می‌گردند و با شعر و شعارهای نوروزی به خانه های مردم سر می‌زنند. در جریان این آیین برخی به خواسته‌های دیرین خود می‌رسند اما برای برآورده شدن خواسته‌شان این افراد باید روسری خود را به گونه ای بر فراز خانه‌ها پرت کنند که از راه ˈروزنه ˈ واقع در مرکز سقف خانه های چارگوش بدخشی، به درون خانه بیفتد. آن گاه آن فرد خوش اقبال می تواند با ندای بلند ˈای پدر، برخیز، نوروزی بیارˈ از صاحب خانه ارمغان نوروزی بخواهد. در گذشته خواسته ها فروتنانه بود و به شیرینی و حلوا محدود می‌شد. اما اکنون برخی ترجیح می دهند تلفن همراه و دستگاه ضبط صوت و چیزهایی از این دست هم بخواهند.
شماری هم چه در گذشته و چه اکنون با استفاده از این فرصت از دختر خانواده خواستگاری می‌کنند. پدر خانواده مجبور است به خواسته های مهمان تن دهد، چون بنا به باور مردم، در روز نوروز کسی نباید زیر روزنه خانه را ناامید ترک کند.
آتش بازی هم از مراسم رایج نوروزهای تاجیکستان است. جوانان دور هیمه آتش رقص و بازی می کنند و از فراز آن می جهند و می گویند: ˈزردی من از تو، سرخی تو از منˈ.
در شب نوروز در مزار بزرگواران که در بدخشان تاجیکستان آستان گویند، آتش روشن می کنند و مردم به زیارت مزارها می روند و سنگ آتش را سه بار می بوسند و به دیده ها می مالند. این آیین می تواند بازماندۀ رسم زرتشتی فروردینگان باشد که اکنون هم در میان زرتشتیان معمول است.
سمنوپزان یکی از این آیین‌های نوروزی در تاجیکستان است.
سمنک یا سمنو از بهترین غذاهای نوروزی است که از جوانه گندم و آرد تهیه می شود و یکی از اجزای اصلی سفره هفت سین یا خوان نوروزی به شمار می آید.
البته مراسم سمنوپزان در کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان مهم ترین رسم نوروزی است. با وجود این، این خوراکی در این کشورها به ندرت در طول سال خورده می شود و تنها در نوروز زینت بخش سفره های نوروزی است.
این غذا در کشورهای دیگر به نام های سمنی٬ سوملک٬ سومنک و سومولوک هم شناخته می شود.اما در تاجیکستان مهمترین خوراکی تاجیکان برای نوروز که در تمام مناطق تاجیکستان عمومیت دارد، سمنو است که هنگام پختن آن نواهایی نظیر،ˈبوی بهار است سمنک، آش نهار است سمنک، از گل گندم سمنک، خوردن مردم سمنکˈ را سر می دهند.
آیین تهیه و پخت سمنک یا سمنو در همه مناطق این کشور هنوز هم باقی است و پس از اعلام استقلال به جدول جشن‌های رسمی عید نوروز وارد و دوباره احیا شده است.
نان تاجیکی اگرچه همواره خوشمزه و پرطرفدار است اما در ایام نوروز با پیوستن انواع شیرینی‌های محلی از طعم و جاذبه بیشتری برخوردار می‌شود.
آیین پخت سمنک نوروزی که تا به حال بیشتر خاص مردم روستاهای تاجیکستان بود، هم اکنون در میان ساکنان شهرها نیز اجرا می شود. سمنک را در تاجیکستان عمدتا زنان می پزند و برای این کار از قبل در ظروف رو باز گندم را به خیس می گذارند و تا زمان سبز شدن دانه های گندم انتظار می کشند.
در روزهای آمادگی برای برپایی جشن نوروز شیره گندم را با آرد مخلوط کرده به دیگ می‌ریزند و روی آتش برای پخت می‌گذارند. پخت سمنک از صبح زود دو روز قبل از عید آغاز می شود و برای این که سمنک خیلی دیر می‌پزد، زنان طباخ گرد دیگ جمع شده و تا پخت آن با زدن دف در وصف نوروز ترانه می‌خوانند.
به عقیده تاجیک‌ها، در زمان پخت سمنو حاجتمندان می‌توانند حاجت بگیرند و بیماران نیز شفا یابند و به این خاطر سمنو به معنی استقبال از بهار و در بین تاجیک‌ها شفابخش است.
در مراحل آخر پخت این خوراکی عیدانه زنان با آرزوی نیک به داخل دیگ سمنک هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) می‌اندازند. گفته می‌شود هنگام توزیع سمنو این سنگ‌ها و گردوها به کاسه هر کسی افتاد، وی به آرزویش خواهد رسید.
یکی دیگر از مراسم مهم وابسته به نوروز و کارهای کشاورزی ˈگل گردانیˈ نام دارد. مراسم گل گردانی را ˈبایچیچکˈ یا ˈبایچیچک گوییˈ نیز می‌نامند.
مردم تاجیک از زمان های قدیم به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکوفه دهی گل‌ها و درختان به گل گردانی می‌پرداختند. در گذشته وظیفه گل گردانی به عهده بزرگسالان بود. اما این مراسم اکنون در اکثر محل ها توسط بچه ها و جوانان انجام می شود. این مراسم به این صورت اجرا می شود که پیش از فرارسیدن نوروز گل گردان ها و کودکان به دره و کوه و دشت و تپه رفته و از آنجا گل زردک یا سیاه گوش (بایچیچک) می‌چینند. سپس با دسته‌های گل، روستا به روستا می‌گردند و به ساکنان آنها، مژده رسیدن بهار و پایان یافتن زمستان و آغاز کشت و کار بهاری را با اشعاری می‌سرایند.
جشن ˈبایچیچکˈ یا ˈگل بهمنˈ روز و یا گل گردانی تاریخ به خصوصی ندارد و وابسته به میل طبیعت است و هرگاه نخستین گل های بهمن جوانه بزنند و کودکان این گل ها را پیدا کنند، مژد رسیدن بهار در کوی و برزن طنین می اندازد.
ˈجانییک اسراریانˈ شخصیت فرهنگی تاجیک می‌گوید: این مراسم در مکان‌های مختلف به نام‌های خاص نامیده می‌شود بطور مثال مردم ˈدره حصارˈ و تاجیکان استان ˈسرخان دریاˈ و در ازبکستان این مراسم را با نام ˈگل گردکˈ برگزار می کنند.
براساس تصمیم شهرداری شهر ˈدوشنبهˈ پایتخت تاجیکستان، از نوروز سال جدید در سفره‌های نوروزی این کشور علاوه بر ˈهفت سینˈ و ˈهفت شینˈ ، ˈ هفت میمˈ نیز اضافه خواهد شد.
شهردار شهر دوشنبه در جلسه برنامه ریزی برنامه‌های نوروز 93 گفت: اکنون در برابر ˈسمنوˈ و ˈسمبوسهˈ و ˈˈشمعˈ و ˈشیرˈ ، ماهی و میسه نیز سفره های نوروزی تاجیکستان را زینت خواهند داد.
ˈمحمد سعید عبیدالله افˈ هفت میم را از سنت‌های باستانی نوروز عنوان کرد و افزود: از بهار جدید هفت میم نیز به هفت سین و هفت شین اضافه خواهد شد.
وی گفت: هفت میم ریشه‌های تاریخی در فرهنگ کهن فارس زبان‌ها و اقوام آریایی دارد، از این رو هفت میم در سفره‌های نوروزی بهار آینده در نوروزگاه این شهر اضافه خواهد شد.
شهد، شیر، شیرینی و شکر ناب، شمع، شمشاد و شایه اندر خوان، هفت شین تاجیکی ها را تشکیل می‌دهد.
- منبع: ایرنا - دوشنبه