به گزارش پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، نشست علمی ارائه یافته‌های گزارش نهایی طرح پژوهشی «تحلیل ابعاد جام جهانی فوتبال با تأکید بر بعد فرهنگی» روز چهارشنبه ۲۸ خرداد ۱۳۹۳ در محل پژوهشکده ارتباطات فرهنگی بین‌الملل پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و با حضور دکتر یونس شکرخواه ناظر طرح، دکتر علی صباغیان مجری طرح، دکتر حاکم قاسمی مدیر گروه مطالعات سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی بین‌الملل و تعدادی از کارشناسان و اعضای هیأت علمی برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر حاکم قاسمی، مدیر گروه مطالعات سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی بین‌الملل پژوهشگده ارتباطات فرهنگی بین الملل پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، با ارائه توضیحاتی گفت این طرح از برنامه طرح‌های مصوب برنامه پژوهشی سال ۱۳۹۲ گروه مطالعات سازمان ها ونهادهای فرهنگی بین الملل پژوهشکده ارتباطات فرهنگی بین الملل پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات است که با هدف تبین جنبه های فرهنگی جام جهانی فوتبال انجام شده و پس از انجام کار از سوی مجری و تأیید آن از سوی ناظر به پایان رسیده است. وی با اشاره به حضور تیم ملی کشورمان در جام جهانی، و فضای موجود جامعه افزود: مطالعه این پژوهش و یافته های آن که به زودی منتشر می شود و در اختیار علاقه‌مندان قرار می گیرد، ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی فوتبال و جام جهانی را تبیین می کند که ضمن تولید دانش و ادبیات در این زمینه، با آشکار کردن زوایای مختلف فعالیت‌های ورزشی به‌ویژه در سطح بازی‌های فراملی و جهانی، به برنامه ریزان و سیاستگذاران حوزه ورزش کمک می کند.
در ادامه دکتر علی صباغیان، عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و مجری طرح در خصوص ضروت انجام این پژوهش گفت: حضور در جام جهانی فوتبال برای جامعه ما همچون بسیاری از کشورهای جهان دارای اهمیت زیادی است. تاریخ جامعه ما به ویژه در دوران پس از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد با پایان یک دوره مسابقات جام‌جهانی بلافاصله بحث حضور در جام جهانی دیگر در سطوح سیاستگذاری و برنامه ریزی و نیز در میان توده‌های عظیم مردمی به ویژه نسل جوان و نیز رسانه‌ها مطرح می‌شود. هر پیروزی تیم ملی ایران در مسابقات مقدماتی شور و شوق وصف ناپذیری در جامعه ایجاد می‌کند و هر شکست آن ناامیدی و سرخوردگی به ببار می‌آورد. لذا مسئله‌ای با این درجه اهمیت که از یک سو با هویت، افتخار و غرور ملی کشور و از سوی دیگر کسب منزلت بین المللی و برندسازی ملی برای جمهوری اسلامی ایران ارتباط دارد، نیازمند شناخت دقیق ابعاد و زوایای آن است تا سیاستگذاران و دست‌اندرکاران این امر ضمن شناسایی فرصت‌ها و احیانا چالش‌های گوناگون فرهنگی و غیر فرهنگی که از طریق حضور در جام جهانی فوتبال برای کشور ما فراهم است بتوانند بهترین برنامه ها را برای استفاده از این فرصت جهانی که هر چهار سال یکبار اتفاق می‌افتد طراحی و اجرا نمایند.
وی افزود: پژوهش بررسی ابعاد جام جهانی فوتبال درصدد پاسخگویی به پرسش‌هایی همچون ماهیت جام جهانی فوتبال چیست؟ چرا جام جهانی فوتبال برای کشورها مهم است؟ دلیل اهمیت حضور در جام جهانی فوتبال یا میزبانی این جام برای کشورهای مختلف چیست؟ جام جهانی فوتبال چگونه می تواند به تقویت هویت ملی در یک کشور کمک کند؟ جام جهانی فوتبال چه نقشی می تواند در منزلت یابی بین المللی یک کشور ایفاد نماید؟ چالش ها و آسیب های فرهنگی که از قبل فوتبال و جام جهانی آن فراروی جوامع قرار می گیرد کدام است؟ بوده است.
دکتر صباغیان افزود: در فصل اول این پژوهش که عنوان «تاریخچه شکل گیری و تحول جام جهانی فوتبال» است سعی شده است تا تبین کاملی از چیستی و ماهیت جام جهانی فوتبال ارائه شود. در این فصل موضوعاتی همچون چیستی ورزش و ورزش قهرمانی مورد تبین قرار گرفته است. همچنین در قسمت دیگر این فصل منشأ فوتبال، انواع فوتبال و فوتبال باشگاهی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است. در قسمت دیگر از این فصل موضوع جهانی شدن ورزش فوتبال تجزیه و تحلیل شده و علل تأسیس فیفا به عنوان نهاد مدیریت جام جهانی فوتبال مورد بررسی قرار گرفته است.
مجری طرح بررسی ابعاد جام جهانی فوتبال گفت در قسمت دیگر فصل اول شکل‌گیری جام جهانی فوتبال و برگزاری اولین دوره جام جهانی از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش بعدی تاثیر جنگ جهانی دوم بر جام جهانی فوتبال مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و روند تحول این جام در دوران بعد از جنگ جهانی تجزیه و تحلیل شده است. در قسمت پایانی این فصل نیز نتایج جام جهانی فوتبال در دوره های از جهات مختلف مورد بررسی واقع شده است.
عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران گفت: در این فصل از تحقیق روند تبدیل ورزش از فعالیت بدنی صرف که در طول تاریخ بشر وجود داشته به یک فعالیت تفریحی و سرگرمی و سپس یک فعالیت اجتماعی و نیز روند ایجاد تنوع در اشکال و انواع ورزش ها بسته به شرایط مختلف جوامع تبین شده است.
وی افزود: در دوران جدید نقش ورزش و فعالیت‌های ورزشی از یک فعالیت بدنی و یا نوعی تفریح و سرگرمی فراتر رفته و ورزش کارکردهای مختلف بهداشتی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی را بر عهده گرفته است. بر این اساس و با توجه به نقش‌های گسترده‌ای که امروزه ورزش بر عهده دارد دولت‌ها سعی کرده‌اند اولاً بین فعالیت بدنی و فیزیکی و تمرین‌های شخصی با فعالیت‌های ورزشی سازمان یافته تمایز قائل شوند که در نتیجه آن ورزش‌های قهرمانی به عنوان یکی از دستور کارهای مهم ظهور کرده است. ثانیاً دولت‌ها تلاش دارند برای استفاده بهتر از بسترهای ورزش به عنوان یک فعالیت اجتماعی و فرهنگی برنامه‌های گسترده ورزش برای همه را به منظور مشارکت دادن اقشار مختلف مردم در این فرایند طراحی و اجرا کنند.
دکتر صباغیان گفت: یکی از ورزش‌ها که امروزه در صدر پرطرفدارترین ورزش‌های جهان قرار دارد فوتبال است که اگر چه ریشه در تاریخ زندگی انسان دارد و اشکال ابتدایی آن را می‌توان در یونان، رم و چین باستان مشاهده کرد، اما فوتبالی که امروز جهان می‌شناسد و بازی می‌کند ریشه در فوتبال قرن نوزدهم انگلیس دارد. یعنی در واقع فوتبال یک بازی غربی است که سراسر جهان را درنوردیده است. همچنین جذابیت‌ها و کارکردهای فوتبال جدید که از نیمه دوم قرن نوزدهم از انگلیس برخاسته موجب شد تا به سرعت این بازی از مرزهای این کشور فراتر رود و به یک ورزش بین‌المللی تبدیل شود.
وی افزود: اهمیت یافتن بازی‌های جام جهانی فوتبال موجب شده تا کشورها با نگاهی جدیدی به فوتبال و به ویژه جام جهانی فوتبال بنگرند و در پی استفاده حداکثری از امکانات بالقوه این بازی‌ها باشند. این امر موجب شده حتی آن کارکرد اولیه فوتبال به عنوان یک فعالیت تفریحی و سرگرمی نیز تحت‌الشعاع قرار گیرد و کشورها و ملت‌ها در جام جهانی فوتبال به دنبال اهداف مهمی همچون تقویت هویت ملی و یکپارچگی داخلی، افزایش غرور ملی، کسب منزلت بین‌المللی و بدست آوردن منافع اقتصادی باشند.
مجری طرح تحلیل ابعاد جام جهانی فوتبال گفت: در فصل دوم این تحقیق با عنوان" جام جهانی فوتبال و تقویت هویت و غرور ملی" معنا و مفهوم هویت، هویت اجتماعی، هویت ملی وغرور ملی مورد بررسی قرار گرفته است و ارتباط بین ورزش و هویت ملی، فوتبال و هویت ملی و جام جهانی فوتبال و هویت ملی تجزیه و تحلیل شده و نمونه‌های جهانی از تأثیر جام جهانی فوتبال بر هویت ملی مورد بررسی قرار گرفته است.
دکتر صباغیان افزود: بررسی‌های انجام شده در این فصل نشان داد در نظام بین‌الملل جدید که بعد از معاهده وستفالی حاکم شده دولت- کشورها مهم‌ترین اعضا و بازیگران این نظام هستند. وجه ممیزه هریک از این کشورها با دیگران جنبه‌های هویت جمعی آن است که در شکل هویت ملی بروز کرده است. کشورها با هدف مختلف سعی دارند با کمک سازه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به تحکیم وحدت ملی خود اقدام کنند. در این عرصه ورزش به‌طور کلی و ورزش فوتبال به‌طور خاص به عنوان یک عامل مؤثر تقویت کننده هویت ملی نمایان شده است. وقتی این ورزش‌های از عرصه محلی و ملی به عرصه بین‌المللی می‌روند نقش و جایگاه هویت بخش آن بر ای کشورها و ملت‌ها دوچندان می‌شود. بر این اساس رویدادهای بزرگ ورزشی بین‌المللی همچون مسابقات المپیک و بازی‌های جام جهانی فوتبال از جذابیت ویژه‌ای برخوردار می‌شوند و کشورها سعی دارند با حضور در این رویدادها ضمن تقویت هویت ملی به افزایش غرور ملی در جامعه خود کمک کنند. البته نقشی که ورزش در پیشبرد اهداف کشورهای در فرایند ملت سازی ایفا می‌کند مختص نوع خاصی از ایدئولوژی سیاسی نیست بلکه همه حکومت‌ها با اشکال مختلف ایدئولوژی‌های سیاسی رقابت‌های ورزشی بین‌المللی را به عنوان زمینه‌ای برای آزمودن ملت یا نظام سیاسی مورد تائید قرار داده‌اند. بنابراین ما شاهد آن هستیم که آلمان نازی، ایتالیای فاشیست، شوروی و کوبای کمونیست، چین مائوئیست، کشورهای غربی کاپیتالیست و کشورهای آمریکای لاتین تحت رهبری نظامیان کودتاچی همگی در رقابت‌های ورزشی بین‌المللی حضور یافته‌اند و آن را مورد تائید قرار داده‌اند. دولت‌ها علاوه بر این اهداف در پی آن هستند تا با حضور در مسابقات جام جهانی فوتبال پرستیژ و منزلت بین‌المللی خود را نیز افزایش دهند.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران افزود «عنوان فصل سوم تحقیق» جام جهانی فوتبال و منزلت یابی بین‌المللی" است که در ان ضمن تبین معنا و مفهوم منزلت یابی و ابعاد آن چگونگی تحقق این امر از طریق جام جهانی فوتبال مورد توجه قرار گرفته که در این راستا ارتباط ورزش و سیاست، ورزش و روابط بین‌الملل، ورزش و سیاست خارجی و ورزش و منزلت یابی بررسی شده است. همچنین در بخش بعدی این فصل ارتباط ورزش و قدرت نرم، ورزش و دیپلماسی عمومی، دیپلماسی ورزشی، فوتبال و روابط بین‌الملل، دیپلماسی فوتبال و جام جهانی فوتبال و برند سازی ملی تجزیه و تحلیل شده است.
وی افزود: بررسی‌های انجام شده در این فصل نشان داد که کارکردهای بین‌المللی ورزش و فوتبال به عنوان یک منبع قدرت نرم توجه دولت‌ها را به استفاده از آن برای کسب منزلت بین‌المللی و پیشبرد منافع ملی جلب کرده است. دولت‌ها به شدت به سمت استفاده از ورزش و فوتبال به عنوان ابزارهای اعمال قدرت نرم و پیشبرد دیپلماسی عمومی روی آورده‌اند. در نتیجه این امر دیپلماسی ورزشی به عنوان شاخه‌ای از دیپلماسی جدید ظهور یافته است.
دکتر صباغیان گفت: جام جهانی فوتبال به دلیل جذابیت‌های ویژه آن به تریبونی برای نشان دادن برتری‌های کشورها بر رقبای آنها تبدیل شده است. بر همین اساس امروزه کشورهای مختلف حضور در جام جهانی فوتبال را به عنوان یک اولویت مهم در دستور کار خود قرار داده‌اند. این امر تنها مختص کشورهای پیشرفته جهان نیست. بسیاری از کشورهای در حال توسعه در قاره‌های مختلف نیز به حضور در جام جهانی فوتبال و بسترسازی برای آن توجه خاصی دارند. همچنین به دلیل کارکردهای بین‌المللی فوتبال، کشورها و به ویژه کشورهای در حال توسعه علاوه بر تلاش برای حضور در مسابقات جام جهانی فوتبال، تلاش گسترده‌ای برای کسب میزبانی رویدادهای بزرگ ورزشی بین‌المللی را آغاز کرده‌اند. نمونه‌های اخیر این امر را می‌توان در میزبانی المپیک ۲۰۰۸ توسط چین، جام جهانی ۲۰۱۰ توسط آفریقای جنوبی، و جام جهانی ۲۰۱۴ توسط برزیل مشاهده کرد.
مجری طرح تحلیل ابعاد جام جهانی فوتبال گفت: از آنجا که این پدیده همچون سایر پدیده های بشری علاوه بر فرصت هایی که فراروی جوامع قرار می دهند ممکن است چالش هایی را نیز در پی داشته باشند فصل چهارم این تحقیق با عنوان «آسیب‌های فرهنگی- اجتماعی جام جهانی فوتبال» به بررسی این موضوع پرداخته است.
وی افزود: در این فصل ابتدا رویکردهای انتقادی به ورزش تبین شده است و سپس معضلات و چالش های فرهنگی - اجتماعی فوتبال و جام جهانی فوتبال همچون کالایی شدن فوتبال، تجاری شدن فوتبال، مشکلات ناشی از مداخله اسپانسرها، ترویج فساد مالی و اختلاس، گسترش معضل شرط بندی در فوتبال، فراهم نمودن بستری برای پول‌شویی، کمک به یکسان سازی فرهنگی و ترویج فرهنگ فوتبال و از بین بردن تنوع فرهنگی، ترویج خشونت و پرخاشگری، ترویج اوباشگری و کمک به نقض حقوق بشر از جهات مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.
وی افزود: بررسی انجام شده در این فصل نشان داد که چالش‌ها و آسیب‌ها ناشی از جذابیت‌های فوتبال و جام جهانی فوتبال است که امروزه در سراسر جهان به عنوان یک پدیده گسترده وجود دارد و جذبه بالایی برای ارضاء نیازهای مختلف بشر دارد.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت: اگرچه بسیار از افراد بشر ورزش و به ویژه فوتبال را به دلیل کارکردهای پنج‌گانه آموزشی، سلامت عمومی، اجتماعی، فرهنگی و تفریحی مورد توجه قرار می‌دهند اما بسیار نیز از منظر دیگر به آن می‌نگرند. امروزه شرکت‌های عرصه فوتبال و جام جهانی را به عنوان میدانی فراخ برای پیشبرد منافع اقتصادی و تجاری خود مدنظر قرار داده‌اند. با چنین رویکردهایی است که ورزش فوتبال از یک پدیده ارزشمند به یک کالا و شیء قابل تجارت تبدیل می‌شود. جهانی شدن فوتبال در دهه‌های اخیر که به کالایی شدن آن و خارج نمودن آن از یک سرگرمی منجر شده، تحت تأثیر چندین عامل مرتبط به هم پیوسته همچون افزایش مستمر رشد اقتصادهای بزرگ جهان؛ افزایش واقعی درآمدهای در دسترس و قابل مصرف در این اقتصادها و تغییرات مستمر در سبک زندگی و الگوهای مصرف؛ رشد اهمیت تجاری سازی فوتبال از طریق افزایش ارتباط آن با مصرف؛ تقویت تلویزیون‌های بین‌المللی از طریق ظهور شرکت‌های بزرگ چند ملیتی پخش تلویزیونی که بر بازار سیطره یافته‌اند؛ و افزایش شرکتی شدن فوتبال از طریق خرید و تصاحب باشگاه‌های فوتبال توسط سرمایه‌های خصوصی صورت گرفته است.
دکتر صباغیان افزود: قدرت تجاری و ابزاری فوتبال در سال‌های اخیر از طریق افزایش اهمیت مسابقات جام جهانی فوتبال آشکارتر شده است و سطح تجاری سازی آن که در واقع یک آسیب و چالش دیگر بود را گسترش داد. همزمان با تجاری سازی فوتبال حضور شرکت‌های بزرگ در شکل و جایگاه اسپانسرهای مالی مسابقات با انگیزه‌های مختلف به ویژه کسب سود و پیشبرد منافع اقتصاد شدت بیشتری گرفته است. این امر یک چالش بزرگ دیگر فراروی ورزش فوتبال قرار داد. ورود پول‌های کلان به عرصه ورزش از سوی شرکت‌های بزرگ عرصه فساد مالی و اختلاس در سطوح مختلف بین‌المللی، منطقه‌ای و ملی ورزش فوتبال را به شدت گسترش داد. همچنین اهمیت نتیجه مسابقات، چالش جدیدی در عرصه ورزش و به ویژه فوتبال به نام شرط بندی را گسترش داد. این شرط بندی‌های علاوه بر غیراخلاقی بودن زمینه دست‌کاری در مسابقات را همچون دوپینگ فراهم کرد و نتیجه برد و باخت مسابقات را که باید از مسیر شرافتمندانه لیاقت و شایستگی عبور می‌کرد به زد و بندها و تبانی‌های مختلف متکی نمود. همچنین پول‌های کثیفی که از محل شرط بندی‌ها و سایر راه‌های بدست می‌آمد میدان ورزش و جام جهانی فوتبال را محل مناسبی برای پول‌شویی یافت. علاوه بر این چالش‌ها و آسیب‌ها، جام جهانی فوتبال چالش‌های دیگری همچون ترویج خشونت بین تماشاگران و بازیکنان، ترویج اوباشگری فوتبال و کمک به تسریع روندهای یکسان سازی فرهنگی و از بین بردن تنوع فرهنگی جهان و گسترش فرهنگ موسوم به فرهنگ فوتبال را در پی داشته است.
مجری طرح تحلیل ابعاد جام جهانی فوتبال در پایان گفت: این تحقیق سعی کرد تا ضمن تبین فرصت های داخلی و بین المللی که از طریق مسابقات جام جهانی فوتبال برای جامعه ما ایجاد می شود و نیز آشکار سازی آسیب‌ها مختلف فرهنگی - اجتماعی ناشی از این امر برای بهره گیری بهتر از فرصت های جام جهانی فوتبال در آینده به دست اندرکاران و سیاستگذاران ذیربط به ویژه در حوزه های اجتماعی و فرهنگی کمک کند.
در ادامه این نشست دکتر یونس شکرخواه عضو هیات علمی دانشگاه تهران که نظارت علمی اجرای طرح را بر عهده داشته است ضمن توضیحاتی در خصوص مراحل اجرای طرح گفت: انجام این کار به پر کردن خلا موجود در جامعه ما در خصوص مطالعات اجتماعی و فرهنگی ورزش و به طور خاص ورزش فوتبال کمک زیادی می کند.
وی افزود: نتایج این تحقیق به سیاستگذاران کشور کمک می کند تا با توجه بیشری به مسئله ورزش و به ویژه فوتبال و جام جهانی نگاه کنند و زمینه استفاده بهتر از آنها را فراهم نمایند.
دکتر شکرخواه گفت به عنوان نمونه وقتی در این تحقیق ابعاد فوتبال بین‌المللی و جام جهانی به عنوان یک منبع قدرت نرم نشان داده شده است
سیاستگذاران کشور هنگام هرگونه سیاستگذاری در خصوص ورزش متوجه این نکته خواهند بود که علاوه بر اقدام در جهت فعالیت ورزشی، در جهت افزایش ذخایر قدرت نرم و استفاده از آن برای تامین منافع ملی نیز گام بر می‌دارند.