فرش‌هايي كه در شهرهاي مختلف ايران و با كيفيت‌ها و مواد و طرح و رنگ‌هاي متفاوتي توليد مي‌شوند و به‌خاطر هنر متعالي به كار رفته در فرايند توليدشان در دنيا به‌عنوان يكي از مشهورترين و گران‌ترين توليدات دستي وهنري شناخته مي‌شوند. از مزاياي فرش ايراني هم همين بس كه يكي از بزرگ‌ترين بخش‌هاي صادرات غيرنفتي ايران را فرش‌هاي دستباف تشكيل مي‌دهند. فرش‌هايي كه برخي به شهرشان معروفند و در برخي موارد، شهرها به فرش‌شان معروف هستند. به‌عنوان مثال فرش‌هاي تبريز و كرمان به «از قيمت نيفتادن» پس از سال‌ها استفاده، فرش‌هاي ابريشم قم به‌عنوان بهترين بافت ابريشم و فرش‌هاي عشايري به بهترين مواداوليه و بيشترين قيمت و حجم صادرات معروف هستند. به معرفي فرش دستباف ايراني، راه و روش خريد و فروش آن و موارد كوچك ديگري پرداخته‌ايم.
ريزبافت، درشت قيمت!
سؤال اساسي اين است؛ براي تعيين ارزش، قيمت و كيفيت يك فرش دستباف چه شاخصه‌هايي مؤثر هستند؟ وقت خريد، چطور فرش مناسب و مرغوب و قيمتي كه مي‌ارزد را تشخيص بدهيم؟
نقشه
مهم‌ترين شاخصه يك فرش در نگاه اول نقشه و طرح آن است. نقشه فرش‌ها با توجه به محل توليد و سال توليد آنها مي‌تواند كاملاً متفاوت باشد كه اين مسئله يكي از مهم‌ترين تعيين‌كننده‌هاي قيمت يك فرش دستباف است. مخصوصاً طرح‌هاي قديمي. به‌عنوان مثال يك فرش مربوط به 50سال پيش و با يك طرح خاص، با وجود مستعمل بودن، به‌دليل قدمت طرح استفاده شده مي‌تواند با قيمت يك فرش دستباف نو با نقشه جديد مبادله شود و با وجود سال‌ها استفاده يا به‌عبارت اهل‌فن «پاخوردن»، از ارزشش كاسته نشود. هرچند كه در حال حاضر طرح و نقشه‌ها از لطف كمتري برخوردارند و با رايانه طراحي مي‌شوند اما هنوزهم طرح‌هايي بسيار ارزشمند يافت مي‌شوند مثلاًبا كيفيت‌ترين طرح‌ها مربوط به فرش‌هاي عشايري است كه عمدتا به‌عنوان محصول صادراتي بسيار پرطرفدار و البته گران هستند. طرح‌هايي بسيار زيبا كه الهام گرفته از طبيعت، حيوانات و زندگي خود عشاير است.
رنگ
ارزش رنگ را حرفه‌اي‌ترها مي‌توانند تشخيص دهند. پرده‌هاي رنگ كه پررنگي و كم‌رنگي را مشخص مي‌كنند و تعداد رنگ‌هاي استفاده شده در نخ‌هاي فرش در شهرها و طرح‌هاي مختلف در سراسر ايران متفاوت‌اند كه مي‌توانند روي ارزش فرش مؤثر باشد مثلا فرش‌هاي تبريز اغلب از تعداد رنگ بيشتري برخوردارهستند كه خب در اين مورد ارزش بيشتري نسبت به ديگر فرش‌ها پيدا مي‌كنند.
نوع گره و ريزبافي
ريزبافي در استحكام قالي بسيار مؤثر است. ممكن است كه چندين نوع گره و حتي گره‌هاي ابداعي در فرش‌ها وجود داشته باشد اما معمولا بهترين گره را گره قالي‌هاي تبريز مي‌دانند. اين نوع خاص گره را مي‌توان با در دست گرفتن يك تار و كشيدن آن شناخت. يك گره تبريزي خوب به هيچ وجه باز نمي‌شود! به همين دليل ريزبافي يا به‌عبارتي ريزتر بودن گره‌ها عامل مؤثري در ارزش‌گذاري يك فرش قلمداد مي‌شود كه به كيفيت مواد مورد استفاده و مهارت بافنده بستگي دارد. اگر بخواهيم ريزبافي و تأثير آن را با يك مثال شرح دهيم، مي‌توانيم بگوييم كه گره‌ها مانند پيكسل‌هاي يك عكس هستند كه هرچقدر ريزتر و با تعداد بالاتري باشند وضوح طرح كلي قالي و كيفيت آن را بالا مي‌برند.
رج و شانه
فرش‌ها با توجه به نقشه‌هاي رسم شده تعداد مشخصي گره در عرض دارند اما مي‌توان با فشرده‌سازي تعداد بيشتري گره را در طول كمتري گنجاند كه در نتيجه فرشي سنگين‌تر و متراكم‌تر به‌دست مي‌آيد. اين فرش اصطلاحاً تعداد شانه بيشتر يا در واقع تعداد رج بيشتري در طول دارند البته قابل ذكر است كه وقتي يك فرش شانه و تراكم بالاتري دارد، زحمت زياد‌تري براي بافتن آن كشيده شده است و سنگين‌تر و شامل مواداوليه بيشتري هم هست.
بافنده
كمي عجيب به‌نظر مي‌رسد كه در دنياي صنعتي امروز كسي به بافنده يك فرش توجه داشته باشد اما به‌هرحال فرش‌هاي دستباف امضاي بافنده خود را دارند و هركدام مي‌توانند با توجه به معروفيت و كيفيت كار بافنده قيمت‌هاي متفاوتي داشته باشند البته نه در بازارهاي بزرگي مانند تهران بلكه براي خريداران در بازارهاي توليدي شهرها.
مواد مصرفي
مي‌دانيم كه يك فرش با تاري از جنس پشم طبيعي و پودي از ابريشم خالص و رنگ‌هاي گياهي، بسيار ارزشمند‌تر از يك فرش با تنها چند بخش ابريشمي و رنگ‌ها و مواد كارخانه‌اي است. در فرش‌هاي مختلف كيفيت و كميت مواد مرغوب متفاوت است كه اين مورد نقش عمده‌اي را در ارزش‌گذاري فرش دارد.
قيمت‌ها چند است؟
ذرع‌چارك يا كله‌گي؟
فرش‌هاي ايراني به سبب قدمتي كه دارند، از نظر اندازه با اسم‌هاي خاصي شناخته مي‌شوند كه هركدام از اين اندازه‌هاي قديمي با اندازه‌گيري‌هاي امروزي مي‌توانند بازه نه چندان وسيعي از اندازه‌ها را شامل شوند. قيمت حدودي انواعي از فرش‌هاي دستباف را براساس فرش تقريباً مرغوب «گل ابريشم بافت نيشابور» از بازار گرفته‌ايم. البته ابعاد فرش‌ها در محدوده‌هاي خاصي نمي‌گنجند اما به‌طور كلي سايزهاي استاندارد اينها هستند.
پشتي: حدود نيم متر عرض و 1 متر طول دارند. قيمت آنها هم به‌طور حدودي هر تخته 300 الي 400هزارتومان است.
ذرع‌و چارك: از نامش به‌طور حدودي پيداست كه هر ضلعش يك‌چهارم ذرع- كه تقريباً يك متر است- بيش از يك ذرع طول دارند. قيمت آن هم برابر 500 الي 600هزار تومان است.
خرك: كمي از ذرع و چارك بزرگ‌تر است و حالت مستطيلي پيدا مي‌كند. قيمت آن هم تقريباً 700هزارتومان است.
ذرع‌نيم: به‌طور خيلي ساده يك‌ذرع و نيم اندازه طول اين سايز فرش است. يعني چند سانتي‌متر بيشتر از يك 1/5 متر كه قيمت آن را مي‌توان حدود يك ميليون و 500هزارتومان تخمين زد.
دو ذرع: طول اين فرش كمي بزرگ‌تر از دومتر و به‌صورت مستطيلي است. با قيمت 900 الي يك ميليون و صد هزارتومان.
قاليچه: با سايز 1/5در 2متر تقريباً 3مترمربع اندازه كلي دارند و با توجه به تابعي كه قيمت اين نوع فرش دارد- هر متر يك ميليون تومان- 3ميليون تومان قيمت دارند.
كلّه‌گي: يك مستطيل با عرض حدود 1 متر و طول 4تا5 متر. راستش را بخواهيد بر نگارنده هم پوشيده است كه چرا به آن «كله‌گي» مي‌گويند! ولي به هرحال نامي است كه بر قالي گذاشته شده و كاري هم نمي‌توان كرد. قيمت آن حدود 4ميليون تومان است.
پرده‌اي: دو متر در 3متر اندازه اين فرش است كه براساس بديهيات علم رياضيات مي‌شود يك قالي شش متري! قيمتش را هم كه خودتان مي‌دانيد. دور و بر 6ميليون تومان.
اندازه‌هاي بالاتر: اسم‌هاي براساس ذرع و چارك برايشان درنظر گرفته شده ولي معمولا در اندازه‌هاي 9متري، 12متري و 15متري- كه اين آخري براي خودش يك پا فرش سايز بزرگ است- شناخته مي‌شوند. هركدام از آنها هم درنمونه قيمت شده ما براساس پايه قيمت گفته شده، حدودا متري يك‌ميليون تومان ارزش دارند.
فرش‌هاي پست مدرن
براي احياي فرش‌هاي دستبافي كه ديگر قابليت استفاده به‌عنوان يك فرش را ندارند، از تكنيكي به نام «سنگ‌شويي» استفاده مي‌شود كه درحقيقت همان كاري است كه با شلوارهاي جين انجام مي‌دهند. با سنگ‌شويي مي‌توان پارچه يا نخ را ساييد و به لايه‌هاي رنگي متفاوت‌تر و طرح‌هاي ديگر رسيد. در نتيجه اگر فرشي پس از كهنه شدن و پاخوردن زياد ارزش خود را از دست داده باشد يا اينكه يك فرش در قسمتي پارگي يا سوخته شدن داشته و به‌عبارتي ناقص باشد، با ابزاري خاص ساييده مي‌شود تا ضمن حفظ گره‌هاي خود به‌صورت قرص و محكم، ظاهر اوليه خود را از دست بدهد و به حالت گليم دربيايد و البته تكه‌هاي ناقص آن هم گرفته شود. در برخي حالت‌ها هم فرش را قطعه قطعه مي‌كنند و از دوختن تكه‌هاي‌فرش‌هـــاي مختلف به هم، فرش‌هاي «چهل تكه» به‌دست مي‌آورند كه با قيمت‌هايي در حدود متري 150تا 200هزار تومان فروخته مي‌شوند.