آشنایی با آداب و رسوم مردم مهریز در ماه محرم

در شهرستان مهریز از توابع استان یزد نیز فرا رسیدن محرم با علایم خاصی همراه است. مطلب زیر نگاهی اجمالی دارد به آداب و رسوم محرم در این شهرستان.

علم گردانی

در مهریز روز سوم محرم علم ها را حرکت می دهند، قبل از حرکت دادن نخست شروع به خواندن نوحه امام حسن می کنند وقتی به نام حسن رسیدند علم ها را بلند می کنند و نوحه ابوالفضل و امام حسین می خوانند به نام امام حسین که رسیدند علم ها را به زمین می گذارند. بی تردید هر یک از این حرکات نمادین پیام خاصی دارد و در پایان علم ها را دور کلک ((Kalak) ستون منشوری شکلی به ارتفاع حدود 3 متر است که در وسط حسینیه به «میدان» می ساختند در ایام سوگواری به خصوص وقتی با زمستان مصادف می شد بالای آن آتش روشن می کردند.) می چرخانند و بعد آنها را کنار «کلک» یا «تکیه» ((Takiya) بلندترین دیواره حسینیه که در سه طبقه است غرفه ها یا سکوهای قسمت تکیه معمولا شاه نشین بود که در ایام محرم سادات و اقشار مرفه برای تماشای مراسم در آنها می نشستند.) می گذارند که تا روز عاشورا در همان جا می ماند.

علم

علم چوب صافی به طول 6 تا 7 متر است که سه تا چهار متر از قسمت بالای آن پارچه های الوان می بندند، در سر «علم» علایمی به شکل صلیب به نام «طوق» قرار دارد که فقط دستمال های خوشرنگ به آن می بندند، گرچه علم ها همه به نام ابوالفضل و نماد علمدار بودن آن حضرت است ولی در مهریز همه سال علمی اختصاصا به نام علم ابوالفضل می بندند که پارچه آن مشکی یا سبز است.

پارچه علم

پارچه ای که به علم بسته می شود یا امانت است که مردم در ایام محرم به علمدار می دهند، و پس از پایان مراسم محرم از او می گیرند یا پارچه نذری است و کسانی که نذر دارند خودشان آن را به علم گره می زنند. هر گاه مقدار پارچه های نذری از حد نیاز تجاوز کند علم جدیدی می بندند.

علم بندی: در بعضی از روستاهای حوزه تحقیق «علم بندی» وقفیات خاصی دارد که منافع آن در اختیار فردی که به عنوان متولی علم است قرار می گیرد و او وظیفه دارد هر ساله در روز خاصی علم را به اصطلاح ببندد، این فرد حتما باید سید باشد. علم باید در یکی از روزهای محرم حدفاصل اول تا نهم بسته شود.

پرسه

گاه از علم استفاده های نمادین دیگری نیز می شود، مثلا مردم روستای «سرو» نزدیک «ارنان» ظهر تاسوعا با علم به «ارنان» برای پرسه زنی (Parsa) می آمدند و در کوچه ها به اصطلاح «پرسه» می زدند هر کسی در حد وسع خود چیزی از حبوبات به آنها می داد که با این حبوبات برای سوم عاشورا آش می پختند.

شده

شده (Sadda) یکی دیگر از علایم که وجه اشتراکی هم با «علم» دارد «شده» است. «علم» به طوری که گفته شد برای حضرت ابوالفضل و «شده» برای حضرت علی اکبر می بندند.

باورهای مربوط به علم و شده: علم و «شده» نباید به زمین بخورد. اگر چنین شود کسی که آن را حمل می کرده است محرم سال بعد را نخواهد دید یعنی که می میرد، برای رفع این خطر حتما و بلافاصله باید گوسفند قربانی کند به طوری که خون آن پای علم بریزد اگر کشتن گوسفند برایش مقدور نیست حداقل باید خروسی بکشد، در ارنان حتی اگر کسی خواب ببیند که علم را به زمین زده است باید گوسفند بکشد.

بازار شام

بازار شام یکی از باشکوه ترین علائم و نشانه های نمادین است که گاه 10 تا 15 روز وقت صرف بستن آن می شد، غرض از بستن این علامت القا و عینیت بخشیدن مراسم جشن سرور عمال یزید است که به مناسبت مثلا پیروزی یزید و ورود اسرای کربلا به شام بازار را آیینه بندی و تزیین کرده بوند. برای بستن بازار شام، با چوب اسکلت غرفه و مغازه های چندی می سازند و آنها را با پارچه های الوان تزیین می کنند در هر یک ابزار کار و بساط حرفه ها و پیشه های مختلف می گذارند، یک نفر پشت بساط می نشیند و تظاهر به فروش جنس یا ساخت و ساز می کند، در قدیم این اسکلت بزرگ که گاه چند صد من وزن داشت افراد چندی روی دوش حمل می کردند ولی با راه یافتن تراکتور به روستاها برای سهولت انتقال و جا به جایی آن را روی تریلی تراکتور جاسازی می کنند.

نخل

«نقل» (Nagl) یا نخل، اسکلت چوبی به شکل قلب است که بدنه آن را با چوب گردو به صورت مشبک و پایه های آن را به چوب درخت چنار ساخته اند، نخل به عنوان محفه یا تابوت امام حسین تلقی می شود و در اکثر روستاهای حوزه پژوهش و به خصوص در مهریز همه سال با آیین خاصی آن را آیینه بندی و سیاه پوش می کنند و در روز عاشورا حرکت می دهند و مردم مقابل آن عقب عقب می روند و به پیشانی می زنند.

سقاخانه یا فرات گهواره علی اصغر که یک بچه شش ماهه داخل آن می خوابانند بارگاه امام حسین، قبر پیغمبر، تخت یزید، بارگاه دو طفل مسلم نیز از دیگر علایم و نشانه هایی است که در ایام محرم می بندند و به خصوص در روز عاشورا همراه دسته حرکت می دهند.

مراسم دهه محرم

در هرات از اول محرم یک نفر بانی روضه خوانی می شود. هر محله یک هیات زنجیرزنی دارد که هر شب با زمان بندی مشخص به مسجد یک محل می روند، در این محل تعزیه خوانی نیز معمول است. در مهریز نیز هر شب هیات های عزادار به یکی از محلات دعوت می شوند. «دسته» میزبان با خواندن اشعاری به مضمون زیر از «دسته» مهمان استقبال می کند.
سینه زنان شاه دین خوش آمدید. اهلا و سهلا مرحبا اجر شا با مصطفی. در شب عاشورا عزاداری خاصی دارند به نام «جوش اناری» که به سینه و سر می زنند و اشعاری از محتشم کاشانی می خوانند. دوازده بند معروف محتشم را با مطلع زیر نیز می خوانند.

باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است

سپس از مسجد بیرون می آیند و در حالی که نوحه می خوانند به محلی که دعوت شده اند می روند.

شام غریبان

شب شام غریبان شمع دست می گیرند از مسجد بیرون می آیند و در محله دور می زنند.

دسته بنی اسد

در سوم امام حسین (13 محرم) نیز مراسم ویژه ای برگزار می شود. در هرات روز سوم دسته ها جوش دوره (jus-e dowra) می زنند به این ترتیب که دست زیر بغل «یکدیگر می گیرند» و یک پا جلو و یک پا به عقب می گذارند و سینه می زنند در روز سوم در مهریز دسته بنی اسد حرکت می دهند. عده ای در لباس زن همراه دسته می آیند، این عده بیل و کلنگ و حصیری در دست دارند و اشعاری به این مضمون می خوانند:

ای قوم بنی اسد بیایید نعش شهدا کفن نمایید

آنها وانمود می کنند که مردان ما از ترس به یاری امام نیامدند و حتی بعد از رفتن کفار جرات نکردند نعش شهدا را دفن کنند. لذا ما آمده ایم که شهدا را به خاک بسپاریم با این حرکت مردها به غیرت می آیند و تصمیم می گیرند که به کمک زنان خود بیایند اما در شناسایی شهدا دچار مشکل می شوند. در این زمان امام زین العابدین از غیب می آید و ‌آنها را در این امر کمک می کند.

نذورات

در ایام محرم به اشکال مختلف با غذا و شیر و شربت از عزاداران پذیرایی می شود. مواد و بودجه این پذیرایی معمولا از محل نذورات یا وقفیات تامین می شود. مثلا در مهریز کلیه رانندگان کامیون یک نوبت کرایه حمل بار به بندرعباس را به این امر اختصاص داده اند. حمل و حتی ظروف پذیرایی گاه موقوفه است مثلا در سریزد روزهای عاشورا در طشت های بزرگ مسی به نام «تل تاس» (Taltas) که روی سه پایه های مخصوص مستقر شده است شربت به مردم می دهند.

روشنایی

در قدیم که برق و چراغی وجود نداشت در ایام محرم برای روشن کردن فضای حسینیه که محل برگزاری مراسم بود، بالای «کلک» آتش روشن می کردند. «کلک» به طوری که گفتیم ساختمان منشوری شکلی بود که برای همین منظور با خشت یا آجر در وسط حسینیه می ساختند. این آتش افروزی به هیزم احتیاج داشت و بچه ها برای بزرگداشت این حماسه تاریخ اسلام، وظیفه تامین هیزم را بر عهده می گرفتند. علمی بر می داشتند، در گروه های چند نفری به در خانه ها مراجعه می کردند و می خواندند.

شاخه شاخه در منه کندلی به شاخ درمنه
عشق حسین کی داره هر که هیزم در آره
اگر هیزم نداری پای چخت (Caxot) در انداز

چخ در این بیت به معنای چرخ ریسندگی است.

اگر کسی خست به خرج می داد و دعوت آنها را پاسخ نمی گفت می خواندند:

عشق حسین تخته صاحبخونه رو تخت ره (یعنی بمیرد)
عشق حسین دور دوشم تا تونم دور نمشم
عشق حسین شیشه بالله والله نمشه

مراسم ماه صفر

اربعین: روز اربعین بیشتر در خانه ها عزاداری می کنند در مهریز مراسم سینه زنی، زنجیر زنی نیز هست و نخل را هم حرکت می دهند. روز بعد از اربعین کلیه هیات ها برای عزاداری و زیارت به مشهد می روند.

بیست و هشتم صفر: در این روز به خصوص در مهریز مراسمی شبیه روز عاشورا اجرا می شود به طوری که حتم علم و کتل نیز می بندند و حرکت می دهند.