خاستگاه اصلي اين نوع عمل‌آوري درختان، چين و تايلند و به‌طور كلي شرق و جنوب شرق آسياست. تقريبا ۲ قرن مي‌شود كه انواع بن‌ساي در سطح جهان فراگير شده و هر روز بر تعداد طرفداران آن افزوده مي‌شود. يك تصور بسيار نادرست درباره بن‌ساي اين است كه خيلي‌ها فكر مي‌كنند، بن‌ساي يك تيره خاص از گياهان خاص است اما مثلا بن‌ساي بلوط، هيچ فرقي با نمونه واقعي و بزرگ درخت بلوط ندارد و با آن مو نمي‌زند. در واقع، بن‌ساي همان درخت است اما در ابعاد بسيار كوچك‌تر و مينياتوري! اين راهنما به كمك حميد رنجبريان، كارشناس مهمان ما تهيه شده است. با كمك اين مطلب با انواع بن‌ساي بيشتر آشنا مي‌شويد، روش‌هاي نگهداري آن را مي‌شناسيد و اگر گياه‌تان مريض شد به نجاتش مي‌شتابيد.
بن‌ساي چطور كوچك مي‌ماند؟
درختان بن‌ساي در ابعاد مختلف وجود دارند؛ نمونه‌هايي كه كمتر از ۱۰سانتي‌متر ارتفاع دارند بن‌ساي كوچك هستند، بن‌ساي متوسط در اندازه‌هاي ۱۰ تا ۳۰سانتي‌متر ديده مي‌شود و بن‌ساي بزرگ هم ارتفاعي بين ۶۰ تا ۷۰سانتي‌متر دارد. براي اينكه يك بن‌ساي واقعي و زيبا داشته باشيد كافي است يك نوع بذر درخت يا گياه را تحت ۳ عامل غذا، نور و رطوبت تعيين شده قرار دهيد. وقتي كه به بن‌ساي، مواد مغذي كافي نرسد، كوچك مي‌ماند و اين همان چيزي است كه ما هنگام پرورش بن‌ساي بايد به آن توجه كنيم. جالب اينكه اگر يك بن‌ساي واقعي را در يك باغچه با خاك غني‌شده بكاريد طي چند سال رشد مي‌كند و به درخت واقعي تبديل مي‌شود. بن‌ساي بذر خاصي ندارد، مثلا براي داشتن يك بن‌ساي كاج، مي‌توانيد از بذر همان گياه كاج بهره ببريد. نگهداري از بن‌ساي از همان بذر شروع مي‌شود. كارشناسان اين رشته در همان سال اول كاشت، ريشه‌هايش را هرس و آن را در شرايط خاص نگهداري مي‌كنند تا درخت زياد رشد نكند و مينياتوري باقي بماند.
بن‌ساي واقعي چه شكلي است؟
چند‌ماه پيش يك بن‌ساي در يك مزايده به قيمت يك ميليون دلار به فروش رسيد. خانواده‌اي ژاپني مالك اين بن‌ساي كاج بودند و طي ۳۶۰ سال گذشته از آن نگهداري كردند. حالا مي‌خواهيم ببينيم ويژگي‌هاي درخت اصيل بن‌ساي چيست و چگونه ارزشگذاري مي‌شود؟ مهم‌ترين نكته براي اينكه بخواهيد عيار، قيمت و ارزش يك بن‌ساي را دريابيد اين است كه ابتدا همان درخت را در ابعاد واقعي‌اش و با همه ويژگي‌هايش بشناسيد. مثلا كسي كه مي‌خواهد بن‌ساي درخت بلوط را بخرد بايد با درخت بلوط در ابعاد واقعي‌اش كاملا آشنا باشد. هر چه بن‌ساي به درخت اصيل خودش نزديك‌تر و شبيه‌تر باشد، ميزان ارزش و عمر آن نيز بالا‌تر مي‌رود، البته مي‌توان با روش‌هاي خاص، چين و چروك‌هايي روي تنه درخت بن‌ساي ايجاد كرد يا آن را به شكلي خاصي فرم داد. اما عمر واقعي بن‌ساي از روي پوست آن شناخته مي‌شود. همه كارشناسان مي‌دانند كه پوست درخت كاج ۲۰ ساله با نمونه ۸۰ ساله آن چه تفاوت‌هايي دارد. همين تفاوت‌ها در بن‌ساي كاج هم كاملا مشخص و ملموس است.
چند جور بن‌ساي داريم؟
بن‌ساي‌ها كلا به ۲ دسته هميشه سبز‌ها و خزان‌دار‌ها تقسيم مي‌شوند. كاج جزو هميشه سبز‌ها و نارون، بلوط، ابريشم، سيب و نمونه‌هايي از اين دست جزو خزان‌دار‌ها به شمار مي‌روند. گياهان هميشه‌سبز معمولا چرخش كندتري در طبيعت دارند و براي زرد شدن و افتادن برگ‌هايشان به زمان بيشتري نياز است. به‌صورت كلي، هميشه‌سبز‌ها آب كمتري نياز دارند و خاكشان هم دانه درشت است. گياهان خزان‌دار سيكل طبيعي سريع‌تري دارند و به همين دليل به نور، آب و خاك مقوي‌تري احتياج دارند. نگهداري از گياهان خزان‌دار كمي سخت‌تر است چرا كه بايد به موقع به آنها سرما داده شود تا به خواب زمستاني بروند. بن‌ساي‌هايي كه بيشتر در ايران ديده مي‌شوند از نمونه خزان‌دار‌ها هستند. نمونه ارزان آن داراي يك تنه تقريبا قطور با چند شاخه بر فراز آن است. اين بن‌ساي‌ها معمولا ۲ تا ۳سال بيشتر سن ندارند اما يادتان باشد بن‌ساي واقعي و زيبا عمري فرا‌تر از ۲۰ سال دارد.
چه خاكي مناسب است؟
براي تهيه خاك مناسب بن‌ساي مي‌توانيد به بازار گل و گياه يا گلفروشي‌ها مراجعه كنيد. خاك بن‌ساي بستگي به نوع هميشه‌سبز و يا خزان‌دار آن دارد. خاك گياهان هميشه سبز ۶۰درصد شن دارد اما ميزان شن در خاك بن‌ساي‌هاي خزان‌دار بين ۴۵ تا ۵۰ درصد است. وقتي نخستين نشانه‌هاي پاييز پيدا مي‌شود بايد بن‌ساي‌هاي خزان‌دار را از گلدان خارج كنيد و در زمين بكاريد. كافي است خاك مناسب را تا ۱۰سانتي‌متر بالا‌تر از ريشه پر كنيد تا سرما آسيب جدي به آن وارد نكند. پس از عبور فصل خزان و سرد، مي‌توانيد ريشه گياه را دوباره هرس كنيد و داخل گلدان بگذاريد.
مي‌شود در خانه نگه داشت؟
پاسخ اين سؤال بستگي كامل به شما و زماني دارد كه روي گياه بن‌ساي صرف خواهيد كرد. اما خيالتان راحت، با كمي راهنمايي و توجه مي‌توانيد بن‌ساي را در خانه‌تان نگه داريد. شما مي‌توانيد انواع درختان بن‌ساي را در ۱۲ فرم مختلف پرورش دهيد يا حتي وقتي حرفه‌اي‌تر شديد، گياه را به سليقه خودتان شكل بدهيد و بزرگ كنيد. فرم‌هايي مثل آبشار، نيمه آبشار، دوقلو و استاندارد هم طرفداران زيادي ميان علاقه‌مندان دارند. شما مي‌توانيد بن‌ساي درختاني مثل بادام، انار، كاج، سيب، افرا، انجير، نارون و خيلي نمونه‌هاي ديگر را در خانه و در شرايط مطلوب نگهداري كنيد. اگر هر روز كمي به اين گياه توجه نشان دهيد مي‌توانيد آن را مثل يك يادگار خانوادگي به نسل بعدي‌تان انتقال دهيد.
چقدر آب بدهيد كافي خواهد بود؟
اصولا يك نوع اشتباه بزرگ درباره آبياري انواع گياهان، به‌ويژه بن‌ساي وجود دارد؛ آن هم اينكه ما هميشه از فرمول ثابت ۲ ليوان آب، هر يك روز در ميان براي همه گياهان استفاده مي‌كنيم. اگر مي‌خواهيد بن‌ساي‌تان هميشه شاداب و سرحال بماند بايد به شيوه آبياري آن توجه خاص نشان دهيد. خاك بن‌ساي يك زه‌كشي بسيار مناسب دارد و وقتي شما آن را آبياري مي‌كنيد طي چند ثانيه، آب اضافي از زير گلدان خارج مي‌شود. براي آبياري گياه بن‌ساي بايد آب را به وسيله يك آبپاش در همه سطح خاك بريزيد. براي آبياري درخت هم به شرايط دمايي و رطوبت توجه داشته باشيد. اگر انگشت‌تان را كمي در خاك گياه فرو كرده و ديديد كه هنوز مرطوب است ديگر لازم به آبياري گياه نيست.
كدام گلدان براي بن‌ساي مناسب است؟
براي انتخاب مناسب گلدان بايد به ۲ عامل قطر تنه و اندازه عرض و طول شاخه‌هاي بن‌ساي توجه كنيد. معمولا قطر تنه بن‌ساي نشان‌دهنده عمق گلدان است، مثلا اگر قطر تنه ۵ سانتي‌متر باشد، به عمق گلدان ۱۰سانتي‌متري نياز داريد. طول و عرض مناسب گلدان هم بايد به اندازه شاخ و برگ تاج گياه باشد. مثلا اگر طول تاج شاخ و برگ يك گياه ۵۰سانتي‌متر باشد، طول گلدان هم بايد همين اندازه را داشته باشد تا بتواند به خوبي ريشه بدواند. بهتر است جنس گلدان را از سراميك انتخاب كنيد. يادتان باشد گلدان سراميكي‌اي بخريد كه داخلش لعاب‌دار نباشد.
بن‌ساي مريض شد چه‌كار كنم؟
بن‌ساي هم مثل هر موجود زنده ديگري ممكن است دچار انواع بيماري‌ها شود. در چنين مواقعي بايد حسابي حواستان را جمع كنيد تا به موقع به داد گياه برسيد. از آنجا كه هر درختي به‌صورت طبيعي داراي يكسري آفت‌هاست، امكان دارد همان آفت‌ها سراغ بن‌ساي هم بيايند. مثلا كرم درخت سيب، در نمونه بن‌ساي آن هم ديده مي‌شود. براي رفع اين نوع مشكلات مي‌توانيد از همان آفت‌كش‌هايي كه براي درخت اصلي استفاده مي‌كنيد بهره ببريد.
بيماري ديگري كه ميان بن‌ساي‌ها كمي شايع است، پوسيدگي طوق تنه خوانده مي‌شود. نشانه‌اش هم اين است كه گياه در محل برخورد تنه با خاك دچار پوسيدگي مي‌شود يا در جايش لق مي‌زند و ثبات ندارد. آبياري بيش از حد گياه يكي از مهم‌ترين عوامل پوسيدگي طوق تنه است. در چنين شرايطي‌گاه ديده مي‌شود كه برگ‌ها هم شروع به ريزش مي‌كنند يا قهوه‌اي مي‌شوند. بن‌ساي در چنين شرايطي ديگر مرده و استحكام روي پوست درخت كم شده است. اگر به موقع اين بيماري تشخيص داده و خاك آن عوض شود مي‌توان به بازگشت گياه اميدوار بود. خيلي از كساني كه با روش نگهداري بن‌ساي آشنايي كافي ندارند گله مي‌كنند و مي‌گويند گياه‌شان تا زمان بهار شرايط خوبي داشته اما يكباره برگ‌هايش ريخته و خشك شده است. آنها نمي‌دانند كه بايد بن‌ساي‌هاي خزان‌دار را در آغاز فصل پاييز در محيط باز و خارج از خانه نگه دارند تا اصطلاحا به آن سرما بزند. درخت در اين شرايط به خواب زمستاني مي‌رود و دوباره با آغاز بهار رنگ و رويي تازه پيدا مي‌كند. اگر به موقع اين كار انجام نشود، مرگ زودرس سراغ بن‌ساي خواهد آمد.