یلدا داوودی: در کوچه پس‌کوچه‌های محله قدیمی تهران، جایی است یادآور خاطرات ریز و درشت مردم پایتخت. در محله اودلاجان، حمامی واقع است که دیوارهایش داستان‎های زیادی برای تعریف کردن دارد.

حمام نواب را همه می‎شناسند. حتی اگر گذرشان به آن‌جا نیفتاده باشد اما خاطراتش در فیلم‎های قدیمی هیچ‌گاه از ذهن پاک نمی‎شود. 45 سال پیش، مسعود کیمیایی، حمام نواب را به عنوان ‌محل فیلم‌برداری قیصر انتخاب کرد و یکی از مهیج‌ترین صحنه‌های فیلم، یعنی کشته شدن «کریم آبمنگل» به دست قیصر را در این حمام جلوی دوربین برد. فیلم قیصر که تاثیرش بر سینمای زمان خود بی‌نیاز از شرح است، به سرعت سر زبان‌ها افتاد و به پیروی از آن حمام نواب نیز معروفیت زیادی پیدا کرد.

خاطره فیلم قیصر در حمام نواب از ذهن هیچ عاشق فیلمی از یاد نمی‎رود. هنوز هم که در محله عودلاجان‌ راه می‎روی می‎توانی صدای پای قیصر را بشنوی اما دیگر از آن تون گرم و پرحرارت، لنگ‎های آویزان به در، شامپوهای خمره‎ای و بوی صابون مراغه‎ای خبری نیست!

در یکی از روزهای نخستین ماه پاییز به همراه محمد باصری، معاون اجتماعی- فرهنگی شهرداری منطقه 12، به گشت‌زنی در خاطره کوچه‎های شهر رفتم. بوی ناب تاریخ و کهنگی روزهای رفته از در و دیوارهای محله به مشام می‎رسد. از زیر بازارچه و طاق نصرتی که بندبند خشت‎هایش قصه اهالی محله را در سینه دارد، گذشتیم و به كوچه بیك دامغان رسیدیم و پلاك 215 که تابلوی حمام نواب با شماره ثبت 1625 را بر پیشانی خود دارد. حمام نواب از سال 1390 در پی تفاهم‌نامه شهرداری منطقه 12 و اتحادیه صنایع دستی کشور به پاتوق فرهنگی پایتخت تبدیل شد. با همراهی مدیریت موزه به بازدید از قسمت‎های مختلف حمام نواب رفته و در هر گوشه‎ای به یاد یکی از دیالوگ‎های فیلم قیصر می‎افتم. خاطره استادرضایی، درباره تغییر کاربری این حمام قدیمی به مرکز هنری می‎گوید: منطقه 12 تهران، پایتختی است در دل پایتخت و حرف‎های زیادی برای گفتن دارد و علاوهر‎بر این‌که محل خوبی برای حفظ و اشاعه هنرهای تزئینی و دستی کشور است، می‎تواند در شناخت بافت فرهنگی و بومی خود به‎عنوان یکی از مناطق فرهنگی و اصیل تهران نیز تاثیرگذار باشد.

***

رضایی محلی را که دوش‌های حمام قدیمی در آن‌جا قرار داشت نشانم می‌دهد. در حال حاضر خبری از دوش‌ها نیست، اما ناخودآگاه تصاویری از کشته شدن «کریم آبمنگل» به دست قیصر زیر یکی از دوش‌ها در ذهنم نقش می‎بندد و آن موسیقی حماسی در گوشم نجوا می‎کند. هرکدام از هشتی‎های حمام اکنون یک غرفه صنایع دستی است. از کارگاه معرق گرفته تا ویترای و خاتم و لباس‎های سنتی! هنرمندانی که از گوشه و کنار کشور به این حمام آمده‎اند تا تولیدات خود را به معرض نمایش و فروش بگذارند. غرفه هنرمندان شیرازی خالی از سکنه است. تولیدات‌شان در ویترین‎ها دیده می‎شود اما هنرمندان هنوز به پایتخت عزیمت نکرده‎اند. در غرفه‎ای دیگر مسعود ژاله‎خاکی نشسته و روی سفال نقش برجسته می‎زند. او مسوول کمیته آموزش اتحادیه صنایع‌دستی است و بعد از بازسازی حمام به آموزش سفال و نقش برجسته به هنرجویان مشغول است. در گوشه‎ای دیگر، هنرمند جوانی از خطه شمال سرش به حصیربافی گرم است. ثریا اهل صومعه‌سراست و هنر پدرش را که همان حصیربافی است دنبال می‎کند. اطرافش پر است از انواع سبد و جا دستمالی و زیرانداز حصیری. او مهارت خاصی در بافت مکرومه هم دارد. مکرومه بافی نوعی هنر گیپوربافی است که خاص شمال کشور بوده و در منطقه گیلان رواج دارد.

***

حمام نواب، معماری عجیبی دارد. بر اساس سوابق موجود ، حمام نواب به دوره صفویه تعلق دارد و توسط زنانی به نام‌های سارا سلطان‌خاتون و سارا حاجرخاتون که دختران فردی به نام نواب بوده‌اند ساخته شده است. معماری حمام، طراحی منحصر به فردی دارد. ویژگی اصلی طراحی آن این است که برای جلوگیری از اتلاف گرما و امکان استفاده از آب قنوات و چشمه‌ها برای استحمام، پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده و مصالح به کار رفته در آن شامل آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی است. در این بنا پس از مرمت، از سیمان نیز برای حفظ آن استفاده شده است. حمام نواب دارای بخش‌هایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرم‌خانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون است. چیزی که در معماری این بنا مشهود است، کاربندی و وجود آهک روی سطح بناست که بسیار محدود بوده و نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد.

***

پس از بازدید از هشتی‎های حمام به پشت بام حمام نواب می‎رویم که خود یکی از جاذبه‎های معماری این محله است و نباید از بازدید آن چشم‌پوشی کرد. پشت‌بام حمام نواب بادگیرهای یزد و کرمان را به یاد می‎آورد که جریان هوای خنک و سبک را به فضای داخلی حمام هدایت می‎کند. حمام جدید نواب، رستوران هم دارد. بعد از کمی پرسه‌زدن در تاریخ پایتخت، نوشیدن یک شربت خانگی حسابی مزه می‎دهد و طعم ملس‎ آبلیموی خانگی، هوش از سر آدم می‎برد. از ویژگی‎های دیگر و بارز حمام نواب، قرار گرفتن آن در منطقه تاریخی، فرهنگی و تجاری در محله امامزاده یحیی است، محوری كه با قدمت چندین ساله‌اش در بعد حفظ ارزش‌های تاریخی و هویتی ظرفیت آن را دارد كه با كمك متولیان امور فرهنگی به ویژه شهرداری مورد مرمت و بازسازی جامع و اصولی قرار گرفته و به عنوان یك مركز تاریخی و گردشگری بزرگ مورد استفاده و بازدید اهالی محل و گردشگران داخلی و خارجی قرار گیرد. از حمام نواب که بیرون می‎آیم همچنان محو نمای جذاب بادگیرهایش هستم. دلم می‎خواهد مثل کبوترهایی که در پشت‌بام همسایه حمام لانه دارند، پرواز کنم به طهران قدیم. با خودم عهد می‎بندم که پایبند ایام باشم و یادم نرود که چه دست‎هایی برای هنر این مرز و بوم زحمت کشیده‌اند. امیدوارم، همان‌‌طوری که قیصر گفت سه دفه که آفتاب بیفته لب این دیفال و سه دفه که اذون مغربو بگن، هیچ‌کس یادش نره که اونا کی بودن و واسه چی مردن. همون جوری که ما یادمون رفته... این دوره زمونه کسی حوصله قصه شنفتن نداره! اودلاجان یکی از محله‌های قدیمی تهران است که 3 محله اصلی امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو را در جغرافیای خود محصور دارد. اولادجان تغییریافته «آو-دراجین» در زبان تاتی بومی تهران است که «جای تقسیم آب» معنی می‎دهد.

  • منبع: هفته نامه تهران شهر