حمام نواب را همه میشناسند. حتی اگر گذرشان به آن‌جا نیفتاده باشد اما خاطراتش در فیلمهای قدیمی هیچ‌گاه از ذهن پاک نمیشود. 45 سال پیش، مسعود کیمیایی، حمام نواب را به عنوان محل فیلم‌برداری قیصر انتخاب کرد و یکی از مهیج‌ترین صحنه‌های فیلم، یعنی کشته شدن «کریم آبمنگل» به دست قیصر را در این حمام جلوی دوربین برد. فیلم قیصر که تاثیرش بر سینمای زمان خود بی‌نیاز از شرح است، به سرعت سر زبان‌ها افتاد و به پیروی از آن حمام نواب نیز معروفیت زیادی پیدا کرد.
خاطره فیلم قیصر در حمام نواب از ذهن هیچ عاشق فیلمی از یاد نمیرود. هنوز هم که در محله عودلاجان راه میروی میتوانی صدای پای قیصر را بشنوی اما دیگر از آن تون گرم و پرحرارت، لنگهای آویزان به در، شامپوهای خمرهای و بوی صابون مراغهای خبری نیست!
در یکی از روزهای نخستین ماه پاییز به همراه محمد باصری، معاون اجتماعی- فرهنگی شهرداری منطقه 12، به گشت‌زنی در خاطره کوچههای شهر رفتم. بوی ناب تاریخ و کهنگی روزهای رفته از در و دیوارهای محله به مشام میرسد. از زیر بازارچه و طاق نصرتی که بندبند خشتهایش قصه اهالی محله را در سینه دارد، گذشتیم و به كوچه بیك دامغان رسیدیم و پلاك 215 که تابلوی حمام نواب با شماره ثبت 1625 را بر پیشانی خود دارد. حمام نواب از سال 1390 در پی تفاهم‌نامه شهرداری منطقه 12 و اتحادیه صنایع دستی کشور به پاتوق فرهنگی پایتخت تبدیل شد. با همراهی مدیریت موزه به بازدید از قسمتهای مختلف حمام نواب رفته و در هر گوشهای به یاد یکی از دیالوگهای فیلم قیصر میافتم. خاطره استادرضایی، درباره تغییر کاربری این حمام قدیمی به مرکز هنری میگوید: منطقه 12 تهران، پایتختی است در دل پایتخت و حرفهای زیادی برای گفتن دارد و علاوهربر این‌که محل خوبی برای حفظ و اشاعه هنرهای تزئینی و دستی کشور است، میتواند در شناخت بافت فرهنگی و بومی خود بهعنوان یکی از مناطق فرهنگی و اصیل تهران نیز تاثیرگذار باشد.
***
رضایی محلی را که دوش‌های حمام قدیمی در آن‌جا قرار داشت نشانم می‌دهد. در حال حاضر خبری از دوش‌ها نیست، اما ناخودآگاه تصاویری از کشته شدن «کریم آبمنگل» به دست قیصر زیر یکی از دوش‌ها در ذهنم نقش میبندد و آن موسیقی حماسی در گوشم نجوا میکند. هرکدام از هشتیهای حمام اکنون یک غرفه صنایع دستی است. از کارگاه معرق گرفته تا ویترای و خاتم و لباسهای سنتی! هنرمندانی که از گوشه و کنار کشور به این حمام آمدهاند تا تولیدات خود را به معرض نمایش و فروش بگذارند. غرفه هنرمندان شیرازی خالی از سکنه است. تولیدات‌شان در ویترینها دیده میشود اما هنرمندان هنوز به پایتخت عزیمت نکردهاند. در غرفهای دیگر مسعود ژالهخاکی نشسته و روی سفال نقش برجسته میزند. او مسوول کمیته آموزش اتحادیه صنایع‌دستی است و بعد از بازسازی حمام به آموزش سفال و نقش برجسته به هنرجویان مشغول است. در گوشهای دیگر، هنرمند جوانی از خطه شمال سرش به حصیربافی گرم است. ثریا اهل صومعه‌سراست و هنر پدرش را که همان حصیربافی است دنبال میکند. اطرافش پر است از انواع سبد و جا دستمالی و زیرانداز حصیری. او مهارت خاصی در بافت مکرومه هم دارد. مکرومه بافی نوعی هنر گیپوربافی است که خاص شمال کشور بوده و در منطقه گیلان رواج دارد.
***
حمام نواب، معماری عجیبی دارد. بر اساس سوابق موجود ، حمام نواب به دوره صفویه تعلق دارد و توسط زنانی به نام‌های سارا سلطان‌خاتون و سارا حاجرخاتون که دختران فردی به نام نواب بوده‌اند ساخته شده است. معماری حمام، طراحی منحصر به فردی دارد. ویژگی اصلی طراحی آن این است که برای جلوگیری از اتلاف گرما و امکان استفاده از آب قنوات و چشمه‌ها برای استحمام، پایین‌تر از سطح زمین ساخته شده و مصالح به کار رفته در آن شامل آجر، آهک، ساروج، سنگ و کاشی است. در این بنا پس از مرمت، از سیمان نیز برای حفظ آن استفاده شده است. حمام نواب دارای بخش‌هایی چون هشتی، سربینه، تنظیف گرم‌خانه، سرویس بهداشتی، خزینه، استخر و ستون است. چیزی که در معماری این بنا مشهود است، کاربندی و وجود آهک روی سطح بناست که بسیار محدود بوده و نشان از ذوق و استعداد هنری معمار آن دارد.
***
پس از بازدید از هشتیهای حمام به پشت بام حمام نواب میرویم که خود یکی از جاذبههای معماری این محله است و نباید از بازدید آن چشم‌پوشی کرد. پشت‌بام حمام نواب بادگیرهای یزد و کرمان را به یاد میآورد که جریان هوای خنک و سبک را به فضای داخلی حمام هدایت میکند. حمام جدید نواب، رستوران هم دارد. بعد از کمی پرسه‌زدن در تاریخ پایتخت، نوشیدن یک شربت خانگی حسابی مزه می‌دهد و طعم ملس آبلیموی خانگی، هوش از سر آدم میبرد. از ویژگیهای دیگر و بارز حمام نواب، قرار گرفتن آن در منطقه تاریخی، فرهنگی و تجاری در محله امامزاده یحیی است، محوری كه با قدمت چندین ساله‌اش در بعد حفظ ارزش‌های تاریخی و هویتی ظرفیت آن را دارد كه با كمك متولیان امور فرهنگی به ویژه شهرداری مورد مرمت و بازسازی جامع و اصولی قرار گرفته و به عنوان یك مركز تاریخی و گردشگری بزرگ مورد استفاده و بازدید اهالی محل و گردشگران داخلی و خارجی قرار گیرد. از حمام نواب که بیرون میآیم همچنان محو نمای جذاب بادگیرهایش هستم. دلم میخواهد مثل کبوترهایی که در پشت‌بام همسایه حمام لانه دارند، پرواز کنم به طهران قدیم. با خودم عهد میبندم که پایبند ایام باشم و یادم نرود که چه دستهایی برای هنر این مرز و بوم زحمت کشیده‌اند. امیدوارم، همان‌‌طوری که قیصر گفت سه دفه که آفتاب بیفته لب این دیفال و سه دفه که اذون مغربو بگن، هیچ‌کس یادش نره که اونا کی بودن و واسه چی مردن. همون جوری که ما یادمون رفته... این دوره زمونه کسی حوصله قصه شنفتن نداره! اودلاجان یکی از محله‌های قدیمی تهران است که 3 محله اصلی امامزاده یحیی، پامنار و ناصرخسرو را در جغرافیای خود محصور دارد. اولادجان تغییریافته «آو-دراجین» در زبان تاتی بومی تهران است که «جای تقسیم آب» معنی می‌دهد.
- منبع: هفته نامه تهران شهر