به گزارش ايسنا؛ تا همین چند سال پیش هر گاه کسی از اهالی شهر یا روستا قصد زیارت می‌کرد، مردی که «چاووش‌خوان» نامیده می‌شد و معمولا مسن بود، روی یک پشت‌بام یا بالاترین نقطه‌ی روستا یا شهر می‌ایستاد و با خواندن نغمه‌های غمگین که بیشتر معنای وداع می‌داد، مردم منطقه را متوجه آغاز سفری دور و دراز یکی از اهالی منطقه می‌کرد.
سعید روشن، پژوهشگر تهران قدیم درباره‌ی این آئین در حال فراموشی گفت: «چاووشی‌خوانی» که بیشتر یک نغمه‌ی خداحافظی است، در گذشته برای سفرهای مذهبی مردم به مناطقی مانند کربلا، مکه، مشهد مقدس و حتی قم برگزار می‌شد. با توجه به شرایط گذشته چون این‌گونه سفرها بسیار سخت بودند و برخی زائران در میانه راه فوت می‌کردند، همچنین به دلیل تنگ‌دستی اکثر مردم، اهالی آن منطقه به بدرقه زائر می‌رفتند و با گفتن التماس دعا و حتی دادن پول، نذورات و جواهرات و دود کردن اسفند و کشتن قربانی، با مسافر وداع می‌کردند.
وی دوران صفوی که دولت رسمی شیعی در کشور ایجاد شد را یکی از دوران‌هایی دانست آداب زیارات و رفتن مردم به شهرهای مذهبی رونق بیشتری گرفت و اظهار کرد: در آن زمان چاووشی‌خوانی رونق بیشتری گرفت، آئینی که از نظر موسیقیایی دارای لحن خاصی است.
او ادامه داد: با توجه به رابطه بد ایران با دولت عثمانی که عتبات عالیات در عراق و مکه در دوره‌ی صفویه در دست آن‌ها بود، شاه عباس اول در اقدامی با پیاده‌روی به سمت مشهد مقدس سعی کرد توجه مردم را به سمت مشهد‌الرضا جلب کند، تا مسافر و پول کمتری از زیارت ایرانی‌ها در عتبات عالیات و مکه به دولت عثمانی برسد، که در این راه موفق هم می‌شود.
روشن با تاکید بر این‌که در حال حاضر و از چند سال گذشته چاووشی‌خوانی به صورت مدرن و امروزی در قالب مداحی انجام می‌شود، افزود: گاهی اوقات با مداحی و رد کردن زائران از زیر قرآن، آن‌ها را بدرقه می‌کنند.
او با اشاره به این که این سنت در شهرهای بزرک تقریبا در حال فراموشی است، افزود: هنوز در برخی از روستاهای کشور با توجه به تنگ‌دستی مردم این سنت انجام می‌شود، البته در حال حاضر برخی روستاها بیشتر در سفر مردم به حج این آئین را انجام می‌دهند، با این وجود با توجه به کم‌رنگ شدن این آئین، باید با ثبت آن در فهرست میراث ناملموس، از فراموشی و حذف این آئین قدیمی جلوگیری کرد.
وی گفت: حتی می‌توان این آئین را به پرونده‌ی تعزیه پیوست داد، چون آن در بیشتر شهرهای کشور انجام می‌شود و بسیار گسترده است، بنابراین به کار بیشتر، تحقیق، مطالعه و پژوهش زیادی نیاز دارد.
به گزارش ایسنا، معمولاً برای زیارت کربلا، چاووشی‌خوانی با این مصراع آغاز می‌شد: «هر که دارد هوس کرب و بلا بسم‌اللّه» و به یک تا چهار مصراعِ صلوات ختم می‌شد.
چاووش‌خوانی غالباً به‌صورت تک‌خوانی و گاه به‌صورت گفتگوی چاووش‌خوان با نوچه‌ها اجرا می‌شد و در برخی موارد، بدرقه‌کنندگان و زائران نیز با چاووش‌خوان هم‌آوایی می‌کردند. اشعار چاووشی در وزن‌ها و قالب‌های گوناگون خوانده می‌شد، اما اشعاری با چهار مصراع، در وزنِ فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن محذوف)، رایج‌تر بود. در همه این اشعار، در پایان هر بیت یا هر بند، چاووش‌خوان حاضران را به ذکر صلوات دعوت می‌کرد که در حکم بیت ترجیع بود.