آنها كه هنوز كودكاني پوشك‌شده دارند همواره با ترس و لرز از اين مرحله صحبت مي‌كنند و حتي گاهي تا مدت‌ها از اين كار فرار مي‌كنند. ترس از مقاومت كودك، طولاني‌شدن فرايند آموزش، نجس‌شدن فرش و لوازم منزل و... همه از عواملي است كه اين مرحله از رشد كودك را براي پدر و مادرها سخت و طاقت‌فرسا كرده اما حقيقت اين است كه با كمي آگاهي و رعايت اصول و قواعدي مشخص و تلاش و پشتكار مي‌توانيد اين برهه از زندگي دلبندتان را هم به دوره‌اي لذتبخش تبديل كنيد. براي ياد گرفتن اين اصول و قواعد با ما همراه باشيد.
- ترسيدن ممنوع!
قديمي‌ها ضرب‌المثلي داشتند كه مي‌گفت كار را دست مي‌كند اما چشم مي‌ترسد. حكايت مراحل رشد كودك هم مصداق همين ضرب‌المثل است. بسياري از مراحل مانند آموزش مراحل دستشويي‌رفتن يا از شير گرفتن يا به مدرسه فرستادن و... از دور و به چشم، فعاليت‌هاي ترسناك و غيرممكن به‌نظر مي‌رسند اما كافي است دل به دريا بزنيد و با توكل به خدا وارد اين مراحل شويد. خواهيد ديد كه قديمي‌ها راست مي‌گفتند.
اين مراحل رشد گرچه نياز به دقت، توجه و كسب مهارت‌هاي ويژه براي خوب سپري‌شدن دارند اما اصلا سخت و ترسناك نيستند. مطمئن باشيد چند روز پس از تمام‌شدن همه اين داستان‌ها به ترس‌ها و طرز تفكري كه نسبت به اين مسئله داشتيد خواهيد خنديد. از اين گذشته، كودكان با وجود سن و تجربيات اندكشان، موجودات بسيار باهوشي هستند و به خوبي احساسات و حالت‌هاي رفتاري ما را درك مي‌كنند. ترسيدن و واهمه شما از آغاز اين مرحله به‌صورت مستقيم بر كودك شما هم تأثير گذاشته و فرايند آموزش را براي او هم طولاني و ترسناك خواهد كرد. البته توجه داشته باشيد كه شما بايد زمان مناسبي را براي اين كار درنظر بگيريد.
اگر در حال اسباب‌كشي هستيد، يا باردار هستيد و حالت تهوع داريد يا در يك موقعيت رواني نامناسب به سر مي‌بريد لطفا برنامه آموزش دستشويي رفتن به كودك را چند هفته يا حتي چند‌ماه به عقب بيندازيد چون انجام اين كار در وضعيت نامناسب مي‌تواند نتايج نامطلوبي به همراه داشته باشد و تا مدت‌ها شما و فرزندتان را درگير كند.
- آيا كودك شما آماده است؟
كودك شما براي آنكه بتواند ادرار و مدفوع خود را كنترل كرده و فرايند صحيح دفع آنها را ياد بگيرد نياز به آمادگي‌هاي فيزيولوژيك و جسمي از يك سو و آمادگي‌هاي شناختي و رواني از سوي ديگر دارد. رسيدن كودك به اين آمادگي‌ها نشانه‌هايي دارد كه در ادامه آنها را بررسي مي‌كنيم.
- آمادگي‌هاي فيزيولوژيك
كودكان از حوالي سن 18تا 24ماهگي به مرحله آمادگي جسمي و رواني براي يادگيري فرايند آموزش دستشويي رفتن مي‌رسند. اين زمان در كودكان مختلف متفاوت است و ارتباط مشخصي هم با ميزان هوش و استعداد كودك ندارد. در اين زمينه تنها تفاوتي كه وجود دارد تفاوت بين دختران و پسران است. دختران معمولا در فرايندهاي رشدي كمي زودتر به مرحله پختگي مي‌رسند و از همين‌رو در آموزش دستشويي هم معمولا اندكي زودتر اين توانايي‌ها را به‌دست مي‌آورند.
كودك شما دختر باشد يا پسر هنگامي كه آمادگي لازم را براي مرحله آموزش دستشويي رفتن كسب كند اين نشانه‌ها را از خود بروز خواهد داد:
در موارد بسياري شما خواهيد ديد كه در تمام طول شب و هنگام خواب پوشك او خشك مي‌ماند.
دفع مدفوع او نسبتا منظم و در فاصله‌هاي زماني مشخص انجام مي‌شود.
دوره‌هاي خشك ماندن پوشك نسبتا منظم است و فاصله‌هاي يك يا 2 ساعته دارد.
در هر نوبت، ميزان قابل توجهي ادرار مي‌كند و به‌صورت بريده بريده و هر بار به ميزان كم ادرار نمي‌كند.
- آمادگي‌هاي شناختي- رفتاري
براي ادرار و مدفوع كلمات مخصوص به‌خود را آموخته است.
توانايي نشستن به ميزان 2تا 5دقيقه در يك مكان را دارد.
هنگام دستشويي داشتن يا خيس و كثيف كردن پوشك به روشي خاص شما را متوجه مي‌كند؛ مثلا به گوشه‌اي از خانه مي‌رود يا به لباس خود دست مي‌زند.در رفتارهايش تمايل به استقلال مشاهده مي‌شود.
كودك شما بايد بتواند 4نوع رفتار مشخص را از خود بروز بدهد:
1- تبعيت از دستوركوتاه: مثل بنشين، بلندشو
2- تبعيت از دستورات تركيبي: برو جورابت و دربيار، دنبال من بيا آشپزخانه تا بهت آب بدم.
3- تقليدكارهاي ساده شما: شانه‌كردن مو، تلفن‌زدن، قاشق دست گرفتن (البته مهم نيست چقدر اين كارها را درست انجام مي‌دهد، مهم توان تقليدكردن كودك است.)
4- مبادله كردن را بفهمد: عروسكت و بده به من تا اين شكلات و بهت بدم.
- كارهايي كه بايد از چند‌ماه قبل شروع كنيد
از حدود يك‌سالگي به بعد شما بايد كم‌كم كودك خود را با مراحل دستشويي رفتن آشنا كنيد. اين آشنا‌كردن بايد طي يك فرايند مفرح، جذاب و شاد براي كودك اتفاق بيفتد. در اين زمينه مي‌توانيد كارهاي زير را انجام دهيد:كودك را با فضاي دستشويي آشنا كنيد. براي شستن دست و صورت يا پاهاي كودك، مسواك زدن و حتي آب بازي، كودك خود را به فضاي دستشويي ببريد و اجازه بدهيد تا آنجا را به‌عنوان بخش جذابي از خانه بشناسد.از تصاوير كارتوني و كودكانه در محيط دستشويي استفاده كنيد.يكي از عروسك‌هاي پلاستيكي مورد علاقه و جذاب كودك را به دستشويي برده و به كودك بگوييد خانه اين عروسكش در دستشويي است.
كودكان معمولا از چاه آبريز دستشويي مي‌ترسند، شما مي‌توانيد چاه را با درپوش‌هايي كه در بازار موجود است بپوشانيد.
چند وقت يك‌بار پوشك فرزندتان را باز كنيد و بگذاريد تا در فضاي دستشويي آزاد باشد. اين كار را مي‌توانيد در زمان‌هايي كه احتمال ادرار يا مدفوع كردن او بيشتر است انجام بدهيد.
شما بايد از چند‌ماه قبل مراقب كودك باشيد و هنگامي كه كودك مشغول زور زدن مي‌شود يا در گوشه‌اي از خانه مي‌ايستد و مشغول دفع مي‌شود به سرعت به سراغ او برويد و بپرسيد: «عزيزم داري پيپي مي‌كني؟» و پس از آن به سرعت كودك را عوض كنيد يا او را بشوييد. برخلاف اعتقاد عامه كه تصور مي‌كنند اين كار به شخصيت كودك لطمه مي‌زند، چنين رفتاري باعث مي‌شود تا كودك فرايند دفع را به خوبي بشناسد.
از چند‌ماه قبل يك لگن كودك مناسب (ترجيحا از مدل‌هاي دسته‌دار و به‌صورت صندلي) براي فرزندتان بخريد و اجازه دهيد در فضاي خانه روي آن بنشيند و با آن بازي كند. اين كار باعث مي‌شود كودك شما به نشستن روي لگن عادت كند. پس از مدتي كه كودك به نشستن روي لگن عادت كرد او را بدون لباس روي لگن بنشانيد تا به نشستن بدون لباس روي لگن هم عادت كند.
- روز بدون پوشك!
كودك شما به سن 18تا 24ماهگي رسيده و شما آمادگي‌هاي فيزيولوژيك و شناختي و رفتاري لازم را در او مشاهده و از ماه‌ها قبل هم مقدمات لازم را فراهم كرده‌ايد. حالا كودك شما با فضاي دستشويي آشناست و نشستن روي لگن براي او به‌صورت يك فعاليت عادي درآمده. اكنون وقت آن است كه مرحله اصلي را آغاز كنيد. يك روز صبح كه از خواب بيدار مي‌شويد با فرزندتان صحبت كنيد و به او بگوييد از اين به بعد قرار است او هم مثل همه بزرگ‌ترها در دستشويي جيش و پيپي كند و ديگر نيازي به پوشك ندارد. پوشك او را باز كنيد و او را به دستشويي ببريد و روي لگن بنشانيد و از او بخواهيد تا ادرار كند.
پس از انجام اين كار به او جايزه بدهيد. اين جايزه مي‌تواند از يك اسباب‌بازي كوچك، عروسك كوچك يا هر جايزه كوچك و ارزان ديگري تهيه شده باشد. فقط دقت داشته باشيد كه اين جايزه نبايد خيلي بزرگ باشد و توقع كودك را بالا ببرد و ضمنا شما هم قرار است تا چند روز در قبال هر بار دستشويي رفتن و نشستن كودك روي لگن به او جايزه بدهيد. پس مراقب حساب و كتاب جيبتان باشيد؛ مثلا مي‌توانيد از برچسب‌ها يا اسباب‌بازي‌هاي قطعه قطعه استفاده كنيد و هر بار بخشي از آنها را به كودك بدهيد.
پيشاپيش بدانيد كه احتمالا در دفعات اول كودك شما نمي‌تواند به راحتي روي لگن، ادرار يا مدفوع كند اما شما بايد با هر بار نشستن او روي لگن براي ادراركردن كه حدود يك دقيقه به طول مي‌انجامد به او يك جايزه بدهيد. پس از اين، شما بايد هر يك ساعت يك‌بار كودك را به دستشويي ببريد و روي لگن بنشانيد، اگر توانست ادرار كند مي‌توانيد اين زمان را به 90دقيقه يا حتي 2 ساعت (بنابر تجربه اين زمان را به‌دست خواهيد آورد) افزايش دهيد. اما اگر كودك هنوز ادرار نكرده و چندين بار او را به دستشويي برده‌ايد بايد هر لحظه منتظر ادرار داشتن او باشيد و فواصل زماني نشستنش روي لگن را كوتاه كنيد.
در مورد مدفوع اما داستان اندكي متفاوت است. شما بايد كودك راعادت‌دهيد 3بار در روز، 10دقيقه بعد از مصرف هر وعده غذايي 5تا 10دقيقه روي لگن بنشيند چون حركات روده بعد از غذا افزايش مي‌يابد و به دفع مدفوع كمك مي‌كند. پس از هر سري نشستن او روي لگن باز شما بايد جايزه را به او بدهيد و دادن جايزه را منوط به دفع نكنيد. در فاصله‌هاي زماني ديگر طي روز هم شما بايد دائما حواستان به كودك باشد و به محض اينكه كودك نشانه‌هاي دفع مانند رفتن به گوشه‌اي از خانه، زور زدن، سرخ‌شدن صورت و... را نشان داد به سرعت او را به دستشويي رسانده و روي لگن بنشانيد. كافي است يكي دوبار در اين مرحله كودك موفق به دفع روي لگن بشود، در اين صورت شما به موفقيت بزرگي رسيده‌ايد و احتمالا كودكتان طي چند روز كاملا به نشستن روي لگن عادت مي‌كند.
- چند نكته ضروري
در روزهاي ابتدايي كه پوشك كودك را باز كرده‌ايد، استفاده از مايعات و سبزيجات و ميوه‌ها را در رژيم غذايي كودك افزايش دهيد. در اين دوره هر بار دفع روي لگن يك موفقيت براي شما و كودك به‌حساب مي‌آيد و هرچقدر تعداد دفعات دفع بيشتر باشد احتمال موفقيت شما بالاتر مي‌رود. خوردن مايعات و ميوه‌ها و سبزيجات باعث مي‌شود علاوه بر اينكه دفع مايعات از بدن كودك افزايش پيدا كند، حالت يبوست هم در او به‌وجود نيايد و راحت‌تر دفع مدفوع روي لگن را انجام بدهد.
براي ماه اولي كه پوشك كودك را باز مي‌كنيد و تا زماني كه فرايند دفع در دستشويي براي كودك جا بيفتد، شورت‌هايي در بازار هست كه با عنوان شورت پوشكي يا شورت آموزشي در داروخانه‌ها و فروشگاه‌هاي لوازم كودك موجود است. اين شورت‌ها داراي يك لايه پلاستيكي و لايه جاذب هستند و اجازه نمي‌دهند تا درصورت در رفتن دستشويي كودك فضاي خانه و زندگي شما نجس و آلوده شود.
شما بايد يك فرايند جذاب دستشويي رفتن را براي فرزندتان به‌وجود بياوريد. پس از هر بار دستشويي كردن روي لگن شما بايد به كودك جايزه داده و همچنين سرودهاي خوشحالي و شادي براي او بخوانيد. در عين حال به او بگوييد از اينكه بزرگ شده و ديگر پوشك ندارد به او افتخار مي‌كنيد. در ديدار‌هاي خانوادگي‌و... در مقابل ديگران با افتخار بگوييد پسر يا دختر من بزرگ شده و ديگر پوشك ندارد. چنين رفتارهايي انگيزه كودك براي رفتن به دستشويي و حس تشويق و تحسين را در او برمي‌انگيزاند.
در ابتداي كار شما بايد شب‌ها، هنگامي كه كودك مي‌خواهد بخوابد اول او را به دستشويي برده و سپس پوشك كنيد. در اين هنگام شما بايد به كودك توضيح دهيد كه چون شب‌ها و درخواب ممكن است ادرار او در برود او را پوشك مي‌كنيد اما اگر صبح پوشك خشك باشد به او جايزه خواهيد داد. در اين زمينه نوع رفتار كودك با توجه به سيستم فيزيولوژيك بدن او متفاوت است. بعضي ازكودكان از ابتدا شب‌ها ادرار نمي‌كنند و بعضي‌ها حتي تا چندين ماه نمي‌‌توانند شب‌ها پوشك خود را خشك نگه‌دارند. به هر حال تا زماني كه كودك توانايي خشك نگه‌داشتن پوشك خود را در طول شب به‌دست بياورد شما مي‌توانيد اين كار را در طول شب ادامه بدهيد. البته توجه داشته باشيدكه به محض بيدار شدن كودك بايد مجددا او را باز بگذاريد.
پس از آنكه پوشك كودك را باز كرديد و قرار شد كه او از لگن استفاده كند، به هيچ عنوان نبايد در طول روز دوباره پوشك به او بپوشانيد. در اين مرحله ممكن است كودك از شما خواهش كند تا براي مدفوع كردن به او پوشك بپوشانيد، ممكن است دفع مدفوع او حتي تا يك يا 2 روز به عقب بيفتد يا حتي ممكن است ابراز دل‌درد و ناراحتي بكند، در همه اين موارد شما كودك را به سوي لگن هدايت كنيد و به هيچ‌وجه اجازه ندهيد كودك در زمان بيداري دوباره از پوشك استفاده كند.
خارج شدن ادرار يا مدفوع از بدن كودك و ديدن آن براي كودك موضوعي جديد و گاهي اوقات ترسناك است. بعضي از كودكان هنگام مدفوع كردن احساس مي‌كنند بخشي از بدن آنها در حال جدا شدن است. در اين ميان شما بايد با درست كردن يكسري بازي‌ها و توضيح دادن به كودك ترس او را برطرف كنيد؛ مثلا مي‌توانيد به جيش يا پيپي سلام كنيد و با او حرف بزنيد. شايد اين كار كمي مسخره و توهين‌آميز به‌نظر برسد اما براي كودك اين كارها باعث آرامش او و فهميدن اين موضوع مي‌شود كه دفع، موضوعي معمولي و بدون ترس است.
كودك بايد مسئوليت كارهاي خود را بر‌عهده بگيرد به همين دليل لازم است برخي اوقات براي شستن لباس زير يا شلوار كثيفش از او كمك بگيريد.
احساس خيس‌شدن يا كثيف‌شدن لباس، ناخوشايند است. هنگامي كه كودك دچار اين موضوع مي‌شود لحظاتي اجازه بدهيد اين احساس ناخوشايند را تجربه كند. سپس بدون عصبانيت و تندي به او بگوييد: «يادت رفت بگي، اگر مي‌رفتي رو لگنت مي‌نشستي و جيش مي‌كردي جايزه مي‌گرفتي. حالا بيا بريم بشورمت». دقت داشته باشيد كه در اين دوره كودك به قدر كافي تحت فشار است و شما به هيچ وجه نبايد با او با تندي رفتار كنيد يا او را مورد تنبيه قرار دهيد.