وقف را مي‌توان چشمه‌اي هميشه جاري دانست كه همگان تا زمان تداوم جريان آب آن مي‌توانند از بركت‌هاي آن بهره‌مند شوند. اگر مي‌خواهيد با اين سنت حسنه و شيوه‌هاي صحيح وقف كردن و شرايط آن آشنا شويد اين صفحه را كه به كمك حجت‌الاسلام سعيد اوتارخاني، سرپرست اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان ري آماده شده مطالعه كنيد تا به پاسخ پرسش‌هايتان در اين زمينه برسيد.
واقف چه شرايطي دارد؟
به شخصي كه مالي را در راه خدا وقف مي‌كند، چه مرد و چه زن، واقف مي گويند.شرايط وقف به‌گونه‌اي طرح‌ريزي شده تا همه كساني كه مالك هر شيئي باشند بتوانند واقف باشند. در واقع، مهم‌ترين شرط وقف به لحاظ شرعي و قانوني آن است كه شخصي مالكيت موقوفه را به‌صورت كامل در اختيار داشته باشد. همچنين واقف بايد بالغ و به سن قانوني رسيده باشد. در موانع واقف بودن آمده كه افراد صغير يا افرادي كه به رشادت مالي نرسيده‌اند نمي‌توانند اموالشان را وقف كنند. منظور از رشيد، شخصي است كه پس از رسيدن به سن قانوني بتواند به‌صورت طبيعي امور اقتصادي و تجاري را به راحتي و بدون كمك ديگران انجام بدهد. آزاد و مختار بودن نيز از ديگر ويژگي‌هاي واقف است و اين كار نبايد از روي اجبار صورت بگيرد. علاوه براين، غيرمسلمانان هم مي‌توانند اموالشان را در راه خدا و به نفع همگان وقف كنند چرا كه اين امر در اديان ديگر نيز آمده است.
چه چيز را نمي‌توان وقف كرد؟
در قانون وقف يك استثنا نيز وجود دارد و آن اينكه، شخص واقف نبايد مالش را براي انجام كار حرام وقف كند مثلا شخصي مغازه‌اي را نمي‌تواند براي فروش يا توليد نوشيدني‌هاي الكلي وقف كند. همچنين مالي كه قرار است در آينده به شما برسد از هم‌اكنون قابل وقف شدن نيست چرا كه شرط اول و اصلي وقف كردن، مالك بودن بر مال به‌صورت كامل است.
وقف، مخصوص ميلياردرهاست؟
خيلي‌ها به اشتباه تصور مي‌كنند كه براي واقف شدن و انجام اين امر حسنه بايد حتما وضع مالي خيلي خوبي داشته باشند، درحالي‌كه هر شخصي مي‌تواند به اندازه توان مالي خود واقف باشد. مثلا يك شخص نيت مي‌كند تا چند جلد قرآن به يك مسجد هديه بدهد و آنها را وقف كند. علاوه بر اينكه شهروندان مي‌توانند در وقف مشاركتي كه كار يك نفر تنها نيست، سهيم باشند مثلا در حال حاضر يك پروژه مشاركتي وقفي در شهرستان ري تحت عنوان ساخت بيمارستان فوق تخصصي سرطان در حال اجراست. همه اشخاصي كه مي‌خواهند در اين امر خير مشاركت داشته باشند مي‌توانند اوراق مشاركت وقفي را از بانك ملت تهيه كرده و در اين سنت حسنه و ماندگار شريك شوند. همچنين همه اعضاي فاميل يا مثلا اعضاي اصناف پارچه‌فروش‌ها هم مي‌توانند در يك وقف مشاركتي سهيم باشند.
چه چيز را مي‌توان وقف كرد؟
تمام اموالي كه صفت ماندگاري داشته باشند و بتوان آنها را حبس و از منفعت آن استفاده كرد امكان وقف كردن دارند. در شرايط مال وقف آمده كه حتما يك‌بار مصرف نباشد مثلا نمي‌توان غذا يا ميوه را وقف كرد چرا كه با يك‌بار خوردن آن، اصل مال از بين مي‌رود و باقي نمي‌ماند. اما اموالي همچون باغ و املاك يا برخي وسايل كه ماندگاري طولاني دارند و از بين نمي‌روند شرايط وقف كردن دارند. يكي ديگر از شرايط كالاي وقفي آن است كه قابليت خريد و فروش داشته باشد يا بتوان آن را براي ديگران به ارث گذاشت. گاه برخي‌ها تمام يك زمين و هر آنچه در آن است را وقف در راه حق مي‌كنند اما اين امكان نيز وجود دارد كه تنها عرصه يعني زمين وقف شود يا تنها عيان يعني آنچه در زمين هست. مثلا شخصي مي‌تواند اينگونه وقف كند كه تمام درختان و ميوه‌هاي آن در راه خداوند وقف شود، بدون آنكه زمين آن را وقف كند. در اين صورت اعيان آن زمين، يعني هر آنچه در آن است وقف شده و اشكالي نيز ندارد.
آيا مي‌توان وقف را پس گرفت يا تغيير داد؟
آيا مي‌توان پس از وقف، دوباره اصل مال را پس گرفت؟ پاسخ طبيعتا منفي است چرا كه واقف پس از وقف كردن مالش نسبت به آن بيگانه مي‌شود، مثل كسي كه مالش را به ديگري فروخته است و ديگر نسبت به آن هيچ‌گونه ادعاي مالكيت نخواهد داشت. البته ادعاي مالكيت با ادعاي مديريت تفاوت دارد.
همچنين امكان تغيير نيت شخص واقف نيز وجود ندارد مثلا شخص تصميم مي‌گيرد كه زمين‌اش را براي ساخت حسينيه اختصاص دهد اما پس از ۲۰ سال متوجه مي‌شود اگر به جاي حسينيه، درمانگاه ساخته بود شايد منفعت بيشتري داشت. او ديگر نمي‌تواند نيت‌اش را تغيير دهد چرا كه ديگر مالك موقوفه نيست و دخل و تصرفي نخواهد داشت.
حالا اگر شخص بگويد كه مالش را مثلا براي ۲۰ سال وقف مي‌كند، به آن مال محبوسه مي‌گويند. مالكيت مال محبوسه نيز پس از اتمام مدت تعيين شده در اختيار مالك اصلي قرار مي‌گيرد و درصورت فوت او، به وراث مي‌رسد.
مال شراكتي وقف مي‌شود؟
بايد بدانيم كه شراكت به ۲ گونه است؛ اول اينكه ۲ نفر شريك به‌صورت كاملا مجزا در يك مال مشخص ادعاي مالكيت دارند مثلا ۲ نفر با هم مالك يك ساختمان ۴طبقه هستند و هر يك سند ۲طبقه آن را به‌صورت مجزا در اختيار دارند. در اينگونه شراكت‌ها مقدار مال و محدوده آن كاملا مشخص است و شخص مي‌تواند تمام يا بخشي از آنچه در اختيار دارد را بدون دخالت شريكش در راه خداوند وقف كند. اما گاهي زمين يا بنا به‌صورت مشاركت مشاعي است. مثلا يك زمين يك هكتاري ميان ۲ يا چند نفر تقسيم شده و همه شركا در همه جاي زمين به‌صورت نامشخص سهيم هستند و مشخص نيست كدام بخش زمين مال چه‌كسي است. در چنين شرايطي نيز امكان وقف مال مشاعي وجود دارد. در چنين اموالي، همچون فروش سهم شريك تصميم‌گيري شده و قدرالسهم هر شخص از مال مشاعي مشخص مي‌شود.
چقدر و چه زمان مي‌توان وقف كرد؟
عده‌اي علاقه‌مندند تا زماني كه خودشان در قيد حيات هستند از اموالشان استفاده كرده و پس از فوت، مالشان را وقف كنند. چنين امري امكان‌پذير است و شخص مي‌تواند شرط كند كه اين زمين يا بنا تا زماني كه او و همسرش زنده هستند در اختيارشان باشد و پس از فوتشان مثلا براي ساخت بيمارستان يا دارالقرآن اختصاص يابد. تا زماني كه شخص زنده است اختيار تمام مالش را به‌صورت كامل دارد و مي‌تواند همه مالش را در راه خدا وقف كند. اما مالك هنگام تنظيم وصيتنامه، فقط مي‌تواند ثلث يا همان يك سوم مال خودش را وقف كند. در حال حاضر نيز بخش قابل توجهي از موقوفات همان اثلاث باقيه است. مثلا شخصي ۱۵۰۰ متر زمين به ارث گذاشته كه تنها ۵۰۰ متر آن حكم موقوفه پيدا مي‌كند و ۱۰۰۰ متر بعد كه دوسوم مال است به وراث مي‌رسد.
خودم مديريت مي‌كنم
بسياري به اشتباه بر اين باورند كه اگر مالشان را وقف كنند، ديگر هيچ‌گونه نظارتي بر آن نخواهند داشت و ديگران در مورد آن تصميم‌گيري خواهند كرد. البته پس از جاري شدن صيغه وقف، واقف ديگر مالك مالش نيست اما مي‌تواند بر اجراي صحيح نيتش نظارت داشته باشد. مثلا شخصي نيت مي‌كند كه در يك زمين ۲هزار متري يك حسينيه ساخته شود و خودش يا اعضاي فاميل او مديريت آنجا را به‌عهده بگيرند و پس از مرگش نيز رسيدگي به امور را به فرزندانش واگذار كند كه هيچ اشكالي در اين زمينه وجود ندارد. در اين شرايط، اداره اوقاف و امور خيريه تنها حمايت‌كننده و ناظر است و هيچ دخالتي در شيوه مديريت بر مال موقوفه نخواهد داشت.
وقف را دريابيد
سعيد اوتارخاني، سرپرست اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان ري معتقد است كه سنت حسنه وقف توسط همه اقشار جامعه قابل انجام است. او مي‌گويد، همه مي‌توانند پس از وقف كردن مالشان، مديريت و نظارت بر موقوفه را به‌عهده بگيرند و پس از خودشان هم براي آن متولي تعيين كنند.
براي وقف كردن كجا برويم؟
از آنجا كه بحث وقف يك عمل كاملا تخصصي است، به همين دليل بايد همه اشخاصي كه به‌دنبال انجام اين امر خداپسندانه هستند از مشاورهاي زبده بهره‌مند شوند. بهترين و نزديك‌ترين راه براي استفاده از اين مشاوره‌ها و كسب اطلاعات مفيد، مراجعه به اداره اوقاف و امور خيريه در شهرستان محل زندگيتان است. شما بايد بدانيد مالتان را در چه راهي وقف كنيد و نيازهاي جامعه امروز را ببينيد تا در آينده براي عمل حسنه شما مشكلي پيش نيايد. به‌طور مثال، ممكن است شخصي بخشي از درآمدش را براي خريد نفت يك مسجد وقف كند، درحالي‌كه امروزه سوخت مورد نياز مساجد از گاز تأمين مي‌شود. به همين دليل بايد با استفاده از مشاوره‌هاي مناسب، سراغ نيت‌هاي گسترده و باز برويم. به اينگونه نيت‌ها اصطلاحا خيرات و مبرات مي‌گويند و مال شما يا منفعت آن در هر راه خيرو بري استفاده مي‌شود. پس بهترين راه پيش از نيت كردن اين است كه درباره مال موقوفه، بلندمدت فكر كنيم و دست متولي را در اين امر باز بگذاريم.
چگونه وقفم را قانوني كنم؟
براي وقف كردن مال، تنها داشتن نيت و جاري كردن صيغه آن به لحاظ شرعي كافي است. اما به لحاظ قانوني لازم است كارهايي صورت بگيرد تا مثلا پس از گذشت ۱۰۰ سال از زمان وقف، دخل و تصرفي در نيت واقف و تغيير در مال موقوفه انجام نشود. براي اين كار مي‌توانيد ابتدا به اداره اوقاف و امور خيريه برويد و پس از كسب مشورت از كار‌شناسان آنها، نسبت به شيوه اختصاص مالتان و نيت آن اقدام كنيد. اگر اموال شما داراي سند 6دانگ باشد، اداره اوقاف به شما نامه‌اي مي‌دهد تا به دفترخانه اسناد رسمي برويد و مالتان را به‌صورت رسمي به موقوفه تبديل كنيد. مال وقفي به‌صورت كامل از انواع ماليات معاف است و اداره اوقاف نيز در هر شرايطي از واقف حمايت خواهد كرد.
وقف انتفاعي و وقف منفعتي
گاهي اوقات شما كل يك مال يا زمين را وقف مي‌كنيد كه به آن وقف انتفاعي مي‌گويند اما‌گاهي شما عوايد و درآمدهاي يك مغازه يا زمين را وقف مي‌كنيد و نه اصل مال را. در چنين شرايطي نوع وقف شما منفعتي خواهد بود.