احسان بلافاصله پاسخ مي‌دهد: «بله» چك را روي ميزش مي‌گذارد و شروع مي‌كند به‌كار كردن با كامپيوتر. احسان نگاهي به ساعتش مي‌اندازد. خانواده‌اش همراه اثاثيه توي راهند تا به خانه جديد برسند. او هم بايد قبل از رسيدن آنها پول را از بانك بگيرد. دل توي دلش نيست. كارمند بانك، كمي معطل مي‌كند. احسان نگران مي‌شود. رو مي‌كند به آقاي باجه‌دار و با صدايي كه اضطراب از آن مشخص است مي‌پرسد: «نكنه توي حسابش پول نيست؟» آقاي باجه‌دار رو مي‌كند به احسان و مي‌گويد: « موجودي حسابش كه ماشاءالله خوبه اما يه مشكلي هست». ته دل احسان خالي مي‌شود. مي‌پرسد: «چه مشكلي؟» آقاي باجه‌دار مي‌گويد:« امضاي چكي كه دست شماست، با امضاي صاحب حساب مغايرت داره. نمي‌شه اين چك رو پاس كرد.» زانوهاي احسان سست مي‌شود. نمي‌داند چه كار كند. خانواده‌اش همراه اثاثيه عازم خانه جديد هستند. صاحبخانه جديد هم به بنگاه مشاور املاك سپرده كه وقتي احسان پول پيش را كامل داد، كليد را به او تحويل دهند... . اما هنوز مي‌شود كاري كرد. بايد با آقاي صاحبخانه سابق تماس بگيرد و ماجرا را بگويد. او حتما مي‌تواند كاري برايش بكند. حتما اشتباهي رخ داده. به سرعت موبايلش را از جيبش خارج مي‌كند. شماره را مي‌گيرد. منتظر است كه صداي او را بشنود و مشكل را برايش بگويد. اما ناگهان خانمي آن طرف خط با صداي بلند مي‌گويد: «مشترك موردنظر در دسترس نمي‌باشد.» احسان تازه دستگيرش مي‌شود كه چه بلايي سرش آمده. يادش مي‌افتد كه آقاي صاحبخانه سابق، عازم فرودگاه بود،آن هم براي يك سفر طولاني. نگاه احسان روي صورت باجه‌دار خشك مي‌شود.
- ظاهرشو چك كن
اولين مسئله‌اي كه هركسي هنگام دريافت چك با آن مواجه مي‌شود، شكل ظاهري چك است. حتما بايد توجه كنيم كه شكل ظاهري چك قالب استاندارد چك را كه توسط بانك مركزي تعريف شده، داشته باشد؛ يعني برگه چك بايد محلي براي نوشتن تاريخ، درج امضاي صادركننده، مهر بانك و مبلغ به حروف و عدد داشته باشد. بعد از همه اينها، بايد به نوشتار چك توجه كنيم. حواسمان باشد كه چك بايد با اين عبارت آغاز شود؛ يعني در سطر اول عبارت «به موجب اين چك مبلغ... ريال» درج شده باشد و در سطر دوم عبارت «وجه... ... يا به حواله‌كرد بپردازيد» چاپ شده باشد. غير از همه اين موارد، قسمت بالاي چك را نيز نگاه كنيد. در اين محل، بايد شماره سريال چك چاپ شده باشد. در قسمت پايين چك نيز شماره حساب و نام صاحب حساب درج شده باشد. وقتي كه همه اين نكات را با يك نگاه چك كرديد، خيالتان راحت باشد كه آنچه به شما تحويل داده شده، يك چك است و نه يك حواله يا رسيد. بعد از آنكه ظاهر چك را كنترل كرديد و خيالتان از چك بودن برگه‌اي كه در دست‌تان است راحت شد، به سراغ نوشته‌هايي برويد كه صادركننده چك براي شما نوشته است. تاريخ چك بايد هم به عدد و هم به حروف نوشته شود. اين مسئله در مورد رقم چك نيز صدق مي‌كند. منتها با اين تفاوت كه در مورد رقم چك، بايد به يك مورد ديگر نيز توجه كنيد. آن هم اين است كه رقم چك حتما و حتما به ريال نوشته شده باشد، هرچند مي‌توان عبارت معادل تومان را نيز بعد از آن نوشت اما رقم چك بايد به پول رايج كشور تحرير شود. قطعا شما بهتر مي‌دانيد كه واحد پول رسمي كشور، ريال است و نه تومان. بعد از عبارت در وجه نيز بايد نام يك نفر ذكر شود. البته به جاي نام خاص يك نفر، مي‌توان از واژه حامل نيز استفاده كرد.
چك را نبايد با مداد نوشت. شايد به‌نظرتان مضحك بيايد اما اين مسئله فقط شامل مداد نيست. ممكن است صادركننده چك، مبالغ مندرج در چك را با قلمي بنويسد كه رنگ آن به مرور زمان كمرنگ شده و يا از بين برود. آن وقت برگه چك، تبديل به يك تكه كاغذ معمولي مي‌شود و مطمئنا شما چكي را كه مبلغ آن لاك گرفته شده، تراشيده شده و يا قلم‌خورد باشد، قبول نمي‌كنيد. هرچند مي‌توان رقم قلم‌خورد را پذيرفت؛ به شرط آنكه پشت چك اين مسئله ذكر شده باشد.
- نوشته‌هاشو چك كن
زيان اصلي و احتمالي چك گرفتن آنجايي است كه صادركننده چك، با شگردي خاص باعث مي‌شود كه چكي كه توسط او صادر شده، جنبه حقوقي پيدا كند و كيفري نباشد. تفاوت اصلي اين دو نوع چك به زماني برمي‌گردد كه صادركننده چك به هر نوعي از پرداخت مبلغ چك ناتوان است؛ يعني زماني كه چك برگشت مي‌خورد. اگر چكي كه شما دريافت كرده‌ايد، جنبه كيفري داشته باشد، خيالتان از دريافت مبلغ آن راحت باشد چون درصورت شكايت شما به مراجع قضايي، دادگاه، صادركننده چك را مكلف مي‌كند كه مبلغ چك را ظرف مدت زمان مشخصي پرداخت كند و در غيراين‌صورت، به جمع زندانيان جرائم مالي مي‌پيوندد. در اين صورت صادركننده چك، به هر صورتي كه شده بايد مبلغ چك را تأمين و آن را پاس كند. اما وقتي كه شما چكي را دريافت مي‌كنيد و آن چك جنبه كيفري خود را از دست مي‌دهد و جنبه حقوقي پيدا مي‌كند، مشكلات دريافت پول كمي بيشتر است. چون حتي درصورتي كه مرجع قضايي به نفع شما، راي دهد، پس از بررسي اموال صادركننده چك، ميزان و مدت زمان تسويه مبلغ چك را با توجه به دارايي‌ها و درآمدهاي صادركننده چك تعيين مي‌كند. حتي ممكن است درصورتي كه صادركننده محل درآمد مشخصي نداشته باشد، دادگاه او را موظف به انجام كاري مشخص براي شما براي تأمين وجه چك بكند. در هنگام صدور چك، بايد به چه نكاتي توجه كنيم كه چك جنبه حقوقي پيدا نكند؟
6ماه وقت داريد! بايد حواستان باشد كه از تاريخ صدور چك، 6ماه بيشتر براي مراجعه به بانك وقت نداريد. بعد از گذشت اين مدت زمان، چكي كه در اختيار داريد، جنبه حقوقي پيدا مي‌كند. اين 6ماه، براي زماني كه فرم برگشت چك صادرمي‌شود نيز صدق مي‌كند؛ يعني از تاريخ مراجعه خود به بانك و برگشت چك، 6ماه وقت داريد كه با فرم برگشت به مرجع قضايي مراجعه و كار خود را پيگيري كنيد. اگر اين مدت‌زمان طي شود، شما به‌عنوان طلبكار، حق شكايت كيفري از صادركننده چك را نداريد.
چك سفيد امضا نگيريد! شما با شخصي در دادوستد هستيد. طرف مقابل شما، به‌عنوان ضمانت به شما يك چك سفيد امضا مي‌دهد. با اين عنوان كه اگر من به قول خود عمل نكردم، مبلغ چك را پر مي‌كنيم و آن را دريافت كن. شما نيز با خيال راحت آن چك را مي‌پذيريد و در ذهن خود، نسبت به حسن انجام كار توسط طرف مقابلتان راحت مي‌شويد اما بد نيست بدانيد چكي كه خط نوشتار مندرجات آن، با خط امضاي آن تفاوت داشته باشد باز هم جنبه كيفري خود را از دست داده و جنبه حقوقي پيدا مي‌كند. تشخيص اين مسئله نيز به سادگي صورت مي‌گيرد؛ با انگشت‌نگاري. حتما مي‌دانيد كه به محض لمس برگ چك توسط شما و نوشتن آن، اثرانگشت شما روي آن باقي مي‌ماند. پس چك سفيد امضا قبول نكنيد. بانكي‌ها، فرق زيادي بين چك سفيد امضا و كاغذ باطله قائل نيستند. پس حواستان باشد.
هيچ شرطي را در متن چك قبول نكنيد. اگر صادركننده وصول چك را منوط به انجام كاري يا برآورده شدن شرطي كرده باشد، باز هم چك جنبه حقوقي پيدا كرده است. شرط، صرفا شرط مادي نيست. اين شروط مي‌تواند انساني هم باشد. فرض كنيد مردي چكي را در وجه همسر خود صادر كند. در كنار وجه چك نيز اين عبارت را ذكر كند: به شرط زندگي با صادركننده چك. اين چك از لحظه صدور، جنبه حقوقي پيدا مي‌كند.
هيچ شرطي را براي وصول چك نپذيريد. گذاشتن شرط بين شما و صادركننده چك، باعث مي‌شود كه چك شما جنبه حقوقي پيدا كند. حتي اگر اين شرط در متن چك ذكر نشود. اگر صادركننده چك بتواند وجود شرطي ميان شما و خودش را به اثبات برساند، باز هم چك جنبه حقوقي پيدا خواهد كرد. اثبات اين مسئله نيز لزوما نيازمند اين نيست كه شرط بين شما وصادركننده به‌صورت رسمي در دفتر اسنادرسمي به ثبت رسيده باشد. يك قرارداد غيررسمي، گواه يك شاهد و معتمدان محلي نيز مي‌تواند به مشروط بودن چك گواهي داده و به چكي كه در اختيار شماست، جنبه حقوقي ببخشد؛ يعني كافي است كه بدهكار شما، در مراجع قضايي به‌نحوي ثابت كند كه پرداخت مبلغ بدهي توسط او، منوط به برقراري يك شرط از طرف شما بوده است و چون شما اين شروط را برآورده نكرده‌ايد، پس او مي‌تواند مبلغ چك را به شما پرداخت نكند.
چك بدون تاريخ نگيريد. چك بدون تاريخ نيز حكم چك با 2 خط، يا چك سفيد امضا را دارد يكي ديگر از عرف‌هاي غلطي كه در بازار امروز كشور مرسوم شده است. فرض كنيد شما چكي را از فردي بدون تاريخ دريافت مي‌كنيد. با اين استدلال كه اگر او در تأمين خواسته شما تأخير داشت، شما راسا تاريخ آن را به دلخواه نوشته و آن را وصول كنيد. اين اتفاق مي‌افتد؛ يعني شما چك بدون تاريخ دريافت مي‌كنيد. صادركننده چك در انجام تعهدش تأخير مي‌كند. شما نيز تاريخ چك را پركرده و به بانك مراجعه مي‌كنيد. وقتي با حساب خالي طرف معامله‌تان مواجه مي‌شويد، چك او را برگشت زده و از او به دادگاه شكايت مي‌كنيد. طرف معامله شما نيز چون از ابتدا نسبت به اين مسائل آگاه بوده است، در دادگاه عنوان مي‌كند كه تاريخ چك توسط شما پر شده است. پس از انگشت‌نگاري و اثبات ادعاي فرد بدهكار، چكي كه دست شماست جنبه حقوقي پيدا كرده و ماجرا پيچيده مي‌شود. پس باز هم خواستان را جمع كنيد.
- چكاوك چيست؟
فرض كنيد شما برگه چكي را دريافت كرده‌ايد كه به‌دنبال نقد كردن آن هستيد. برگه چك را به شعبه بانك مي‌بريد و فرم كامل شده را همراه با برگه چك به بانك تحويل مي‌دهيد. در پايان روز، چك شما در يك فرم ثبت و همراه با ديگر چك‌ها، به اتاق پاياپاي بانكي منتقل مي‌شود. در اتاق پاياپاي، چك‌هاي هر بانك، به نماينده آن بانك تحويل داده مي‌شود. نماينده بانك نيز اطلاعات چك‌ها را با موجودي صاحب حساب آنها تطبيق مي‌دهد. اگر موجودي كافي بود، چك پاس مي‌شود در غيراين صورت، چك برگشت مي‌خورد.
اما عملكرد چكاوك به‌گونه ديگري است. در اين سامانه مشتري چك را به بانك خود تحويل مي‌دهد. شعبه تحويل گيرنده چك، پس از اسكن چك، تصوير چك را به همراه برخي اطلاعات نظير شماره حساب و نام ذي‌نفع به سامانه منتقل كرده و پس از تأييد شعبه، تصويرچك به همراه اطلاعات مورد نياز به بانك بدهكار‌منتقل مي‌شود. شعبه پرداخت‌كننده پس از كنترل اطلاعات و كنترل موجودي حساب مشتري درصورت كفايت حساب، چك را پاس كرده و در غيراين صورت در سامانه، اعلام عدم‌كفايت موجودي مي‌كند. بانك بستانكار نيز براساس نتيجه اعلام شده توسط بانك بدهكار وجه مورد نظر را به‌حساب مشتري واريز مي‌كند. نكته مهم اينجاست كه چكاوك، كاري به نقل و انتقال وجوه ندارد. وظيفه چكاوك، تنها ارسال تصاوير چك و تأييد آن است؛ يعني با وجود اين سامانه، هنوز هم از ساتنا و پايا استفاده مي‌شود.