آرامش و وقار در چهره او موج مي‌زد و خيلي گرم و صميمي به سؤالاتمان پاسخ داد. حتي آخر مصاحبه با خوشرويي حاضر شد براي عكاسي به پشت بام ساختماني بيايد كه طي 30سال رياستش بر جامعه جراحان تا حالا پايش را آنجا نگذاشته بود. بيشتر صحبت‌هاي ما با دكتر ايرج فاضل كه 2بار بر مسند وزارت نشسته است و وزارتخانه‌هاي فرهنگ و بهداشت با نام او آشنا هستند پيرامون كار خير بود كه خود او هم دستي در آن دارد. اگرچه مايل نبود درباره كارهاي خودش صحبت كنيم اما نمونه‌هاي خوبي از كار خير را عنوان كرد كه مي‌تواند الگوي مناسبي در اين زمينه به‌خصوص در حوزه سلامت باشد.
- دكتر ايرج فاضل كار خير را چطور مي‌بيند و چه تعريفي از آن دارد؟
كار خير يعني هر كاري كه بتواند گره‌اي از كار مردم باز كند و البته در راه رضاي خدا باشد. البته اين در راه رضاي خدا بودن بعضا باعث مي‌شود فكر كنيم خدا فقط براي مسلمان‌هاست و ديگران نياز به كمك ندارند كه اين كاملا غلط است. ما وظيفه داريم به هر كسي كه انسان است و نياز انساني دارد كمك كنيم و تا جايي كه از دستمان بر مي‌آيد مشكلاتش را رفع كنيم، اگرچه در منابع ديني درباره خيررساني به گياهان و جانوران هم احاديث زيادي داريم.
در يك جامعه متمدن همه به‌دنبال اين هستند كه فقر و تبعيض و مشكلات ديگر كه باعث سياهي جامعه است از بين برود ولي خب بعضي مواقع هم در همين عمل‌هاي خوب، رفتارهاي بد را مي‌بينيم كه باعث مي‌شود مردم از كار خير دور شوند. طي سال‌هاي مختلف شاهد بوده‌ايم كه خيريه‌هايي به‌وجود آمده‌اند كه به اسم كمك به مردم، وجوهي را دريافت و بعد هم صاحبان آنها كلاهبرداري كرده و رفته‌اند. اين رفتارها باعث بدبيني مردم به‌كار خير مي‌شود. درحالي‌كه واقعا وظيفه هر كسي چه از نظر ديني و چه اجتماعي و شخصي اين است كه به ديگران كمك كند. ما در جامعه مشكلات زيادي مي‌بينيم كه متأسفانه همه هم فكر مي‌كنند اين وظيفه دولت است كه آنها را برطرف كند، درحالي‌كه همه ما مسئول هستيم و بايد اين دغدغه را داشته باشيم كه مشكلات مردم را حل كنيم. مهم‌تر اينكه بايد اين «دغدغه‌مندي» را عمومي كنيم و در جامعه بسط دهيم، نه اينكه بگوييم «به من چه!».
اين تنها مربوط به جامعه ايران نيست بلكه به همه مردم جهان مربوط است؛ مثلا هنگامي كه حوادث غزه رخ داد و رژيم صهيونيستي به اين منطقه حمله كرد در مجمع انجمن‌هاي علمي گروه پزشكي ايران، با دوستان دور هم جمع شديم و همگي با ارسال نامه‌اي به وزير بهداشت جهت كمك به مردم بحران‌زده اعلام آمادگي كرديم. خاطرم هست زماني كه به‌عنوان وزير فرهنگ مشغول به‌كار شدم تازه انقلاب شده بود و ما هم جوان بوديم. وقتي به وزارتخانه رفتم جلسه معاونين برگزار كردم كه تقريبا همه معاون‌ها از من بزرگ‌تر بودند و تجربه زيادي داشتند. در آن جلسه تنها چيزي كه گفتم اين بود كه از شما مي‌خواهم هر روز روزنامه‌ها را با دقت بخوانيد و ببينيد چه كار مفيدي از دست‌تان بر مي‌آيد و مي‌توانيد مشكلات مردم را حل كنيد. معناي انقلاب ما براساس كمك به محرومان جامعه و ارتقاي سطح زندگي آنها بود و اگر تا الان به اين مهم دست پيدا نكرده‌ايم واقعا بايد ديد كجاي كار لنگ مي‌زده است.
- يكي از بسترهاي مناسب كار خير در حوزه پزشكي است؛ به‌نظر شما چطور مي‌شود اين مسئله را گسترش داد؟
همانطور كه گفتم اول از همه بايد دغدغه را در مردم به‌وجود بياوريم تا نسبت به جامعه مدني خود احساس مسئوليت كنند و همه را از خود ببينند و باور داشته باشند كه بني آدم اعضاي يكديگرند. متأسفانه اين جمله براي ماست اما بعضي‌ها در غرب آن را عملي كرده‌اند و فارغ از هر نوع نگاه مذهبي و سياسي و اقتصادي تلاش مي‌كنند كه مشكلات را برطرف كنند. بعد از اين دغدغه‌مند شدن، بايد از پيرامون خود شروع و در ابتدا مشكلات حلقه نزديكان خود را برطرف كنيم و همينطور آن را گسترش دهيم.
نكته بعدي اين است كه ما نبايد بين خود و ديگران تفاوتي غير از تقوا درنظر بگيريم و فكر كنيم اگر كسي ثروتمند بود، پس او انسان مهم‌تري است. من در دانشگاه به شاگردان خودم مي‌گويم هنگامي كه بيماري سراغتان مي‌آيد با او طوري رفتار كنيد كه انگار از مقامات عالي رتبه است و مبادا به‌خاطر نداشتن پول او را ويزيت نكنيد. در مطب خودم هم تابلويي نصب كرده‌ام كه روي آن نوشته شده «پرداخت ويزيت در اينجا به تمايل شما‌ست»؛ يعني ما براي پرداخت ويزيت كسي را مجبور نمي‌كنيم و اگر كسي هم پرداخت نكرد هيچ مشكلي ندارد. اگر پزشكي بخواهد كار خير انجام دهد زمينه براي آن فراهم است به شرطي كه خود او بخواهد. الان شما نمونه آن را در عملكرد دكتر قاضي‌زاده هاشمي مي‌بينيد.
ايشان با وجود اينكه وزير بهداشت هستند و من با توجه به تجربه‌اي كه در اين زمينه دارم مي‌دانم كه چقدر سرشان شلوغ است ولي باز به مناطق محروم مي‌روند و بيماران را مداوا مي‌كنند. اين الگوي مناسبي براي تمام مسئولان و پزشكان است. متأسفانه بسياري از پزشكان ما تنها به‌دنبال كسب درآمد بيشتر هستند درحالي‌كه اين كارهاي خير مانند حسابي است كه نزد خدا محفوظ مانده و خدا بهترين نگهدارنده آن است؛ پس عملا نه‌تنها ضرر نخواهم كرد بلكه تمام كارهاي خوب من با سودش پيش خدا ثبت مي‌شود. از طرف ديگر، در جوامع غربي اين بيمه‌ها هستند كه هزينه بيمار را پرداخت مي‌كنند و پزشك وجهي از بيمار دريافت نمي‌كند. اين متأسفانه ضعف دولت‌هاي ما بوده كه نتوانسته‌اند آنطور كه بايد بيمه‌ها را تقويت كنند تا پزشكان فقط درگير برطرف كردن مشكل مريض باشند و نه پولي كه قرار است از او بگيرند. مجموعه اين فاكتورها باعث مي‌شود كه ما به سمت توسعه‌يافتگي حركت كنيم و حتي به‌خاطر منابع غني ديني كه الگوي بسيار مناسبي هستند از خيلي كشورهاي غربي جلوتر هم بيفتيم.
- آقاي دكتر! شما پزشك امام(ره) هم بوديد درست است؟
بله.
- چطور شد كه براي اين كار انتخاب شديد؟
من فوق‌تخصص جراحي عروق و پيوند اعضا را از آمريكا گرفته‌ام و آنجا هم مدتي مشغول بوده‌ام. وقتي كه انقلاب شد واقعا حضور خودم را در كشور الزامي ديدم براي همين به ايران بازگشتم. شايد نخستين شخصيتي كه من عمل كردم، آيت‌الله خامنه‌اي بودند كه بعد از ترور به بيمارستان منتقل شدند و وضعيت ايشان خيلي وخيم بود. عروق اصلي ايشان به‌شدت آسيب ديده بود ولي به لطف خدا بهبود پيدا كردند. از مؤسسين بيمارستان مصطفي خميني هم بودم. بعد از آن زمان، جنگ شد و من جزو پزشكاني بودم كه برايم زخم گلوله آشنا بود چرا كه در آمريكا هر روز شاهد اين مورد بوديم. براي همين تقريبا 2سال ابتداي جنگ به‌صورت شبانه روزي مشغول به مداواي مجروحان بودم. نكته جالب اين بود كه وقتي از آمريكا برگشتم وضع مالي خيلي خوبي داشتم و اصلا حقوقي بابت مداواي مجروحان دريافت نمي‌كردم.يك روز يكي از مسئولان وقت گفت: ما اصلا حواسمان نبود كه به شما پول بدهيم و من هم توضيح دادم كه اين كار براي پول نيست و الان واقعا واجب است كه ما براي انقلاب و جنگ كار كنيم. آن زمان هم بارها خدمت امام(ره) مي‌رفتم.حتي خاطرم هست كه يك‌بار كه خدمت ايشان بودم ناخن پايشان به‌شدت عفونت كرده بود و بايد سريع عمل مي‌شد. به امام كه قضيه را گفتم ايشان گفتند كه كي آمادگي داري؟ من هم گفتم كه همين الان و بعد در درمانگاه جماران ناخن‌هاي پايشان را عمل كرديم. با توجه به شناختي كه وجود داشت و شرايطي كه آن زمان بود من هم جزو جراحان حضرت امام(ره) بودم ولي خدا شاهد است كه بين ايشان و ساير بيماران خود هيچ تبعيضي قائل نشدم و همانطور كه وظيفه‌ام بود براي حفظ جان ايشان تلاش كردم.
- يعني بقيه پزشكان تبعيض قائل مي‌شوند؟
بنا به قسمي كه ما مي‌خوريم جان همه براي ما يكسان است و بايد هر كاري كه براي نجاتشان از دستمان برمي‌آيد انجام دهيم. اگر كسي غيراز اين باشد و به‌خاطر پول و يا مسئوليت كسي، تلاش بيشتري بكند اين واقعا از دايره پزشكان خارج است. پزشك بايد با بيمار خود رابطه‌اي انسان‌دوستانه داشته باشد و نه‌اين كه تنها به چشم كيف پول او را ببيند. بارها بيمارهايي پيش من آمده‌اند كه مشكل مالي هم نداشتند و براي مسائلي شخصي حتي از من مشورت گرفتند. يكي از بيماران من خواستگاري براي دخترش آمده بود و از من درباره خواستگار كه اتفاقا او هم پزشك بود نظر مي‌خواست. ما واقعا كار خير را نبايد در پول دادن و يا كمك‌هاي مالي ببينيم، گاهي حتي سنگ صبور بودن و گوش دادن به درد دل‌هاي يك نفر كار خير است و او را خوشحال مي‌كند.
- الان مشغول چه كاري هستيد؟
الان رياست جامعه جراحان ايران را بر عهده دارم كه به‌عنوان يك جامعه مدني توانسته جايگاه خود را به‌خوبي پيدا كند. ببينيد! جامعه براي مردم است و اگر مردم از يك جامعه و يا تشكل حمايت نكنند واقعا قدمي از قدم نمي‌توان برداشت. خوشبختانه ما طي اين 30سال توانسته‌ايم خدمات خوبي براي مردم و مشاوره‌هاي مناسبي براي مسئولان داشته باشيم كه تأثيرات آن ملموس بوده است. از طرف ديگر هم مطبم هست كه بيماران را در آنجا ويزيت و در دانشگاه هم تدريس مي‌كنم.
- آقاي دكتر! شما زماني وزير بهداشت بوديد كه بعد هم توسط مجلس سوم استيضاح شديد. اين مسئله سخت بود كه از مقام وزارت كنار گذاشته شويد؟
باور كنيد نه‌تنها سخت نبود بلكه بسيار هم راحت بود. من 2بار بر صندلي وزارت نشستم كه هر 2بار انگار روي صندلي ميخي نشسته بودم. اينكه هر روز مسئوليت به اين سنگيني روي دوشم بود احساس ناراحتي مي‌كردم و نگران بودم كه نتوانم مشكلات را حل كنم. البته واقعا كارهاي خوبي آن زمان انجام شد كه از صميم قلب بابت آنها خوشحال هستم.
مركز پيوند اعضا يكي از آن كارهاي خوبي بود كه در دوره وزارت من انجام شد. نخستين روزي هم كه به وزارتخانه رفتم برايم عجيب بود كه چطور كرامت انساني به بهانه مسائل امنيتي زير پا قرار مي‌گيرد. آن زمان مردم براي ورود به وزارتخانه بازرسي بدني مي‌شدند و از گيت عبور مي‌كردند كه من خيلي سريع دستور دادم اين گيت و بازرسي بدني را جمع كنند چرا كه اين مردم ولي نعمت ما هستند و بايد با مسئولان از نزديك در ارتباط باشند. ما وقتي به كرامت انساني ديگران احترام نگذاريم قطعا ديگران هم براي ما احترامي قائل نمي‌شوند. استيضاح من هم كاملا سياسي بود كه آن زمان به تفصيل درباره‌اش توضيح دادم. ولي بيشتر از همه خوشحال بودم كه در روز استيضاح فرصتي براي من فراهم شد كه بتوانم مشكلات را به مردم بگويم و عملكردهاي وزارت بهداشت را به آنها گزارش دهم.
- نگاه يك جوان به شما به‌عنوان كسي كه پزشك توانمندي است و 2 بار بر مسند وزارت نشسته، نگاه به يك آدم موفق است. شرط اين موفقيت چيست؟
اول بايد موفقيت را درست تعريف كرد؛ من روزي كه بتوانم براي مردم كار كنم و جان يك مريض را نجات دهم آدم موفقي هستم وگرنه همه اين وزارت‌ها فقط امانتي بود كه به من دادند و بعد هم كه پس دادم. اما واقعا بايد در زندگي تلاش كرد و نااميد نشد. جوان‌ها بايد بيشتر از همه تلاش كنند و بدانند كه با روزي چند ساعت كار يا مطالعه نمي‌شود فرد موفقي شد بلكه نياز است كه با توكل به خدا كمر همت را محكم ببندند و براي توسعه همه جانبه كشور تلاش كنند تا از وضعيت موجود به وضعيت مطلوب برسيم.
- چه پنهاني چه آشكار
پيش از مصاحبه با دكتر ايرج فاضل از كارهاي خيري كه خود او انجام داده بود حرف‌هايي شنيده بوديم مبني بر اينكه به چند جوان دانشجو كه وضعيت مالي مطلوبي هم ندارند كمك مي‌كند كه از تحصيل خود عقب نمانند و چند بچه بي‌سرپرست را هم تحت حمايت مادي و معنوي خود قرار داده است. هنگام مصاحبه وقتي از او در اين‌باره سؤال كرديم كمي ناراحت شد و اينطور گفت:«قطعا توقع بيجايي است كه درباره اين مسئله صحبت كنم. قرآن اشاره مي‌كند كه هر كار خيري انجام مي‌دهيد در جايي بايد به‌صورت پنهان باشد و در جاي ديگر به‌صورت آشكار. گاهي ممكن است ما به فرد مستحقي كمك كنيم، در اينجا لازم است براي حفظ آبروي شخص هم كه شده، عمل را در خفا انجام دهيم اما گاهي لازم است عمل نيك و خيرخواهانه‌اي را براي به‌وجود آوردن انگيزه در دل كساني كه توانايي انجام چنين اقداماتي را دارند، اعلام كنيم». دكتر فاضل اعتقاد دارد اين عملي است كه بسياري را بيدار مي‌كند و فرياد مي‌زند«آنگاه كه تو اين حركت زيبا را مي‌بيني و توان ياري رساندن را هم داري، درنگ مكن و به اين كار خداپسندانه بپرداز». آقاي دكتر از بعضي كارهاي خير هم گله داشت از اين جهت كه برخي كار خير را به غلط انجام مي‌دهند؛ يعني كسي كار خطايي انجام داده و يا مالي را از راه نامشروع به‌دست آورده است و بعد توقع دارد با پرداخت پولي به فقرا از زير عذاب وجدان كار ناشايستش رها شود و يا مالش پاك شود كه اين مسئله هرگز عملي نخواهد شد. ما در سوره بقره هم داريم كه پولي كه مي‌خواهيد در راه خدا خرج كنيد بايد حلال و پاك باشد.
اين نگاه غلطي است كه انفاق و يا كارهاي مشابه آن مي‌تواند جاي دستورات و واجبات خدا مثل خمس و زكات را پر كند.
بخشي از صحبت‌هاي او هم درباره آموزش كار خير به كودكان و نوجوانان بود؛ «من به‌عنوان يك پدر وظيفه دارم با عمل خودم به پسر يا دخترم ياد دهم كه چطور به ديگران كمك كنند به‌طوري كه شأن آنها حفظ شود. سر چهارراه‌ها خيلي از كودكان كار را مي‌بينيم و بيشتر مواقع هم خانواده همراه ماست. بهتر است اگر قرار به كمك هم هست بزرگ‌ترها پول را به فرزندان خود بدهند تا آنها پول را به اين بچه ها بدهند و ياد بگيرند كه چطور بايد كمك كنند.»
- محروماني كه از پزشك هم محرومند
اگر سري به سايت دكتر سيدحسن هاشمي، وزيربهداشت كشور بزنيد دلنوشته‌هايي درباره سفرهايش به مناطق محروم نوشته كه هر كدام به نوعي جلب توجه مي‌كند؛ حتي يك بخش از سايت مربوط به‌نظر مرد اول بهداشت و درمان كشور درباره طرح تحول نظام سلامت كشور است كه در آن به اهميت مناطق محروم پرداخته و اينطور نوشته است:
«طرح تحول نظام سلامت متعلق به همه كشور است؛ طرحي كه در حال حاضر در ٥٦٠ بيمارستان مربوط به وزارت بهداشــت در تمــامي استان‌ها و شهرهاي كشور در حال اجراست. هدف اين طرح، بسط و گسترش عدالت، در دسترسي به خدمات درماني است و به همين دليل تمركز طرح تحول بر مناطق محروم بوده و در راســـتاي حمـــايت بيشـــتر از بيمــاران و بيمارستان‌ها در اين مناطق عملياتي شده است».
با اجراي اين طرح پزشكان زيادي به مناطق محروم رفته‌اند و در آنجا به مداواي بيماران پرداخته‌اند. اگرچه از ابتداي انقلاب اسلامي 3يا 4 بار طرح گذران خدمت پزشكان در مناطق محروم هم اجرايي شده كه طي آن دانشجويان پزشكي بايد مدتي از دوره خدمت خود را در مناطق محروم مي‌گذراندند تا پروانه طبابت براي آنها صادر شود، اين طرح مزايا و مضرات خاصي داشت كه مهم‌ترين آنها متخصص نبودن پزشكان بود؛ يعني خيلي از پزشكان فوق تخصص به اين مناطق سرنمي‌زدند و مردم از وجود آنها محروم بوده و هستند.
از طرف ديگر بسيج جامعه پزشكي، سپاه و جمعيت هلال احمر نيز از ديگر گروه‌هايي هستند كه هرساله به مناطق محروم كشور خدمات بهداشتي و درماني ارائه مي‌دهند.
ماه گذشته نيز دانشگاه علوم پزشكي تهران براي دومين‌بار طرح جهادي ويزيت پزشكان با عنوان «دست‌هاي مهربان» را با حضور 35متخصص در حاشيه تهران اجرايي كرد كه مسئولان اين دانشگاه ابراز اميدواري كردند اين طرح به حركتي جهادي در سراسر كشور بدل شود تا همه از خدمات رايگان بهداشتي و درماني بهره‌مند شوند.