اين آيه كه بنابه گفته علما وجوب پرداخت خمس را بيان مي‌كند با احاديث زيادي هم در اين زمينه همراه است. امام باقر(ع) مي‌فرمايند: «خمس بسيار مهم است. عمل نمي‌كند به آن مگر كسي كه قلبش با ايمان مورد آزمايش قرار گرفته باشد.» در باب جايگاه خمس روايات زيادي هم وجود دارد. اگر به هر دليل، در پرداخت خمس مال‌تان كوتاهي داشته‌ايد، هنوز هم فرصت داريد تا از زير اين دين الهي بيرون بياييد. البته قبل از هر چيز بايد بدانيم خمس اصلا در چه چيزهايي واجب است و چطور بايد آن را پرداخت كرد.
- موارد خمس دادن
پرداخت خمس منافع كسب و كار، معدن، گنج، مال حلال مخلوط به حرام، جواهراتي كه با غواصي به‌دست آمده‌اند، غنايم جنگي و زميني كه كافر ذمي از مسلمان مي‌خرد، واجب است. كليات 5 مورد را با استفاده از رساله آيت‌الله مكارم‌شيرازي آورده‌ايم. درخصوص جزئيات مسائل خمسي، بهتر است به رساله مرجع خودتان رجوع كنيد.
1- منافع كسب و كار
فرقي نمي‌كند كارمند بانك باشيد يا معلم و كشاورز و بازاري، مهم درآمدي است كه از شغل‌تان در يك سال خمسي به‌دست مي‌آوريد. سال خمسي هم يعني قراردادي كه براي حساب و كتاب مالي با خودتان داريد و تعيين زمان آن با خودتان است. معمولا آغاز اولين سال خمسي براي هر كس نخستين درآمدي است كه به‌دست مي‌آورد و اين روز، در سال‌هاي ديگر هم مبناي آغاز سال خمسي قرار مي‌گيرد. در پايان هر سال خمسي (شروع سال خمسي بعد) بايد مخارج سالي كه گذشت را از ميزان درآمدتان كسر كنيد و اگر مبلغي اضافه آمد، خمس، يعني يك پنجم مبلغ باقي مانده را به عنوان خمس كنار بگذاريد. منظور از مخارج در اينجا، هزينه‌هاي متعارف خودتان، همسر، فرزندان و همه كساني است كه از شما نفقه مي‌گيرند. توجه كنيد كه هزينه‌هايي كه به اصطلاح در شأن شما نيست يا در راه حرام خرج شده باشد، خمس دارد. در اين ميان، درآمدهايي كه به شكل وام به زندگي‌تان وارد مي‌شوند، اگر در همان مورد خرج شده باشد،خمس ندارند. علاوه بر اين اموالي كه به ارث مي‌رسند هم شامل خمس نمي‌شوند، مگر اينكه اطلاع داشته باشيد ميت خمس مال را پرداخت نكرده يا اينكه به‌خاطر بقيه اموال خود بدهكار است.
2- مال حلال مخلوط به حرام
شايد موقعيتي برايتان پيش بيايد كه در آن نتوانيد مال حلال را از مال حرام تميز بدهيد و مقدار هركدام از آنها مشخص نباشد، در اين صورت بايد خمس تمام اين مال را بدهيد تا بقيه آن برايتان حلال محسوب شود. اما اگر مال حلال با حرام مخلوط شود و از مقدار آن اطلاع داشته باشيد، يعني بدانيد كه مثلا يك سوم اين مال حرام است ولي صاحب آن را نشناسيد، بنا بر احتياط واجب، بايد اين سهم را به مصرفي برسانيد كه هم مصرف خمس داشته باشد و هم صدقه. اگر بعدا متوجه شويد كه خمس پرداختي كمتر از ميزان مال حرام بوده، بهتر است آن مقداري را كه مي‌دانيد بيشتر است را به مصرفي برسانيد كه هم منظور خمس داشته باشد و هم صدقه. اگر خمس مال حلال مخلوط به حرام را هم بدهيد و بعدا صاحب آن پيدا بشود، بايد معادل آن را به صاحبش برگردانيد. همچنين اگر مالي كه صاحبش را نمي‌شناسيد به نيت صدقه از طرف صاحبش پرداخت كنيد و بعدا صاحبش از اين كار راضي نباشد، باز هم بايد مال را به او برگردانيد. اگر بدانيد كه مال‌تان با اموال چندين نفر ديگر مخلوط شده و مقدار آن معلوم باشد، يعني اطلاع داشته باشيد كه مالك آن از چند نفر معين بيرون نيست اما نتوانيد به‌طور مشخص او را تشخيص بدهيد، بايد مال را بين همه آنها به‌طور مساوي تقسيم كنيد.
3- گنج
پيدا كردن گنج، نكته‌هاي قانوني و حقوقي دارد. اما جداي از حكم قانوني آن، برخلاف معدن بايد داراي مقدار مشخصي باشد تا خمس به آن تعلق بگيرد؛ يعني اگر قيمت گنج به‌دست آمده به مقدار 150مثقال نقره يا 15مثقال طلا برسد، خمس آن واجب مي‌شود. اگر براي استخراج گنج مخارجي انجام داده‌ايد، بايد آن هزينه را كم كنيد و خمس باقيمانده را بپردازيد. اگر 2يا چند نفري گنجي را پيدا كنيد، همه در آن شريك هستند و طبق قراردادي كه وجود دارد بايد به آن عمل كنيد و سهم هر كدام كه به حدّ نصاب برسد، بايد خمس بپردازد.
4- معدن
بايد خمس چيزي كه از معادن طلا، نقره، سرب، آهن، مس، زغال‌سنگ، نفت، گوگرد، فيروزه، نمك و معادن ديگر به‌دست مي‌آيد، پرداخت شود. احتياط واجب هم در اين است كه به كم يا زياد بودن آن توجه نشود؛ يعني از هر چيزي كه استخراج مي‌شود، بعد از كسر مخارج، هزينه معدن، تصفيه و اجاره معدن، يك پنجم آن به‌عنوان خمس درنظر گرفته شود. اگر معدني را كه در ملك ديگري است استخراج كنيد، خمس درآمد را شما بايد بپردازيد. اما اگر اين كار به دستور او انجام شده باشد، هزينه خمس برعهده اوست. يك استثنا هم وجود دارد، اگر دولت معدني را استخراج كند، خمس به آن تعلّق نمي‌گيرد.
5- جواهراتي كه با غواصي به‌دست مي‌آيد
اگر حين غواصي، جواهراتي مثل مرواريد، مرجان و سنگ‌هايي از اين قبيل از دريا بيرون بيايد، بايد خمس آن پرداخت شود. البته به شرط آنكه قيمت آن بعد از كم كردن مخارج استخراج كمتر از يك مثقال شرعي طلاي سكه‌دار نباشد. اين جواهر مي‌تواند معدني باشد يا روييدني. در يك مرتبه از آن بيرون آورده شده باشد يا در چند دفعه پشت سر هم، از يك جنس باشد يا از چند جنس. اگر چند نفر جواهراتي را از دريا بيرون كشيده باشند، لازم نيست سهم تك‌تك آنها به اندازه گفته شده برسد و اگر مجموع همه جواهر به همان مقدار باشد بايد خمس آن پرداخت شود. ماهي و حيوانات ديگري كه از آب بيرون مي‌آيند، خمس ندارند و جزو درآمد كسب حساب مي‌شوند. اگر شغل شما غواصي يا بيرون آوردن جواهرات از معادن است، وقتي خمس جواهرات را مي‌پردازيد و در آخر سال چيزي از مخارج‌تان زياد بيايد، لازم نيست دوباره خمس بدهيد.
- نكته‌هايي كه بايد بدانيد:
به‌طور كلي مكلف پس از رسيدن سال خمسي تا خمس مالش را نداده، نمي‌تواند در آن تصرف كند و اگر قبل از پرداخت خمس در آن تصرف كند، مقدار خمس آن را ضامن است. چنانچه پرداخت خمس فعلا به‌صورت يكجا برايش امكان ندارد، مي‌تواند به يكي از نمايندگان مجاز مرجع تقليد خويش مراجعه و پس از مصالحه يا دست‌گردان كردن، به‌تدريج خمس را بپردازد.
گاهي تفاوت در محاسبه خمس به اطلاعاتي برمي‌گردد كه شخص به دفتر مراجع ارائه مي‌كند و گاهي هم كساني كه چنين اطلاعاتي را دريافت مي‌كنند، همه اطلاعات مربوط به محاسبه خمس را به هر علتي به‌طور كامل دريافت نمي‌كنند. البته اختلاف فتوا هم در اين موضوع نقش دارد كه باعث اختلاف در نحوه محاسبه خمس مي‌شود.
اگر فردي، مثلا يك فرش به قيمت 100هزار تومان خريده و تا يك سال استفاده نكند، خمس به‌خود اين فرش تعلق مي‌گيرد ولي چون پرداخت يك پنجم خود فرش مقدور نيست، يك پنجم از قيمت آن محاسبه مي‌شود؛ درصورتي كه شخص بخواهد پس از گذشت چندسال (كه قيمت فرش دوبرابر شده)، خمس اين فرش را پرداخت كند چون معيار پرداخت، خود آن فرش بود، بايد ارزش و قيمت روز آن فرش محاسبه شود.
- تفاوتش با ماليات چيست؟
تفاوت ظاهري بين مصرف خمس و زكات با ماليات براساس كتاب «ارزش‌هاي اجتماعي در قرآن» نوشته روح‌الله بيگي ئيلانلو اين موارد هستند:
ماليات نوعا براي هزينه‌هاي شخصي زندگي خود ماست ولي خمس و زكات براي كمك به ديگران است. توضيح اينكه همانگونه كه انسان داخل منزل را موزائيك مي‌كند، مبلغي به‌عنوان ماليات مي‌پردازد كه بيرون خانه او آسفالت شود و همانگونه كه درهاي داخل منزل را قفل مي‌زند، مبلغي ماليات مي‌دهد كه پليس از بيرون خانه محافظت كند. بنابراين انسان 2نوع هزينه دارد؛ هزينه‌هايي كه مستقيما براي داخل منزل پرداخت مي‌كند و هزينه‌هايي كه از طريق دولت براي رفاه و خدمات بيرون منزل به واسطه ماليات پرداخت مي‌كند؛ پس، ماليات بخشي از هزينه‌هاي شخصي انسان است. كساني كه خمس مي‌دهند بايد مخارج زندگي خود را از درآمد كم كنند و مالياتي را كه مي‌دهند جزو مخارج زندگي آنها حساب مي‌شود. مثلا اگر شخصي در سال 2ميليون‌تومان درآمد دارد و يك‌ميليون تومان خرج زندگي او است و 100هزار تومان ماليات پرداخت مي‌كند، اين شخص هنگام حساب سال بايد 100هزار تومان را در كنار يك‌ميليون تومان جزو هزينه زندگي خود قرار دهد و 900هزار تومان را پس‌انداز و سود حساب كند و خمس همان 900هزار تومان را بپردازد. بنابراين زكات و خمس براي خدمت به ديگران است ولي ماليات براي دريافت خدمات دولتي براي خود ماست.
- مصارفش كجاست؟
يك قسمت از خمس سهم امام است و ديگري سهم سادات. منظور از سادات، سادات فقير، يتيمان، در سفر مانده و نيازمند هستند. سهم امام را هم بايد به مجتهد عادل يا نماينده او پرداخت كرد تا در مصارفي كه مورد رضايت امام است، استفاده شود. مصالح مسلمين و اداره حوزه‌هاي علميه از مهم‌ترين منابع مصرف خمس هستند. استفاده از بخشي از سهم امام براي ساختن مساجد، حسينيه‌ها، بيمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و مدارس تنها درصورتي مجاز است كه با اجازه مجتهد عادل و رعايت اولويت باشد. اما سهم سادات غير از موارد گفته شده در جاي ديگري قابل مصرف نيست.