رضا بهبودي يكي از پيشكسوتان چوگان است كه از 12سالگي به‌طور حرفه‌اي وارد اين ورزش شده و امروز در 52سالگي هنوز هم چوگان بازي مي‌كند. همراه پسر 17ساله‌اش كه در تيم نيروي زميني بازي مي‌كند براي تماشاي مسابقات جام جوان به تهران آمده است. تيم نيروي زميني در نخستين مسابقه به مصاف تيم كانون چوگان رفته است؛ تيمي كه محمدرضا پسر ديگرش در آن حضور دارد و در پايان نيز مغلوب تيم پدر و برادر كوچك خود مي‌شود.
- يك ورزش صددرصد ملي
بهبودي كه خود اكنون از مربيان باسابقه چوگان است، مي‌گويد: كشتي، ورزش ملي ما نيست و از يونان آمده و فوتبال نيز انگليسي است اما چوگان، صددرصد ايراني است ولي كمتر كسي اين ورزش را مي‌شناسد. پدرم سواره نظام ارتش بود و سواركاري در خانواده ما ارثي است. وقتي چشم باز كردم پدرم را سوار بر اسب ديدم. 7سالم بود كه براي نخستين بار سوار اسب شدم. احساس مي‌كردم همه دنيا زير پاي من قرار دارد. پدرم همه فنون سواركاري را به من آموخت و تأكيد مي‌كرد كه سواركار ماهر مي‌تواند در بسياري از رشته‌هاي ورزشي ازجمله چوگان موفق باشد. وقتي 10سالم بود در مسابقات سواركاري شركت كردم و با وجود آنكه كم‌سن بودم اما مقام اول را كسب كردم. عاشق پرش با اسب بودم و همين امر باعث شد كه سراغ مسابقات پرش با اسب بروم. بارها در زمان تمرين پرش با اسب زمين خوردم و استخوان‌هاي دست و پا و همچنين دنده‌هايم شكست اما هيچ‌گاه نااميد نشدم. پدرم مي‌گفت يك سوار كار خوب نبايد از زمين‌خوردن و شكستگي دست و پا بترسد.
او ادامه مي‌دهد: از همان 10سالگي وارد ورزش چوگان شدم. هميشه با لذت خاصي مسابقات چوگان را كه پدرم در آن شركت داشت نگاه مي‌كردم. چوگان فقط يك ورزش نيست بلكه يك مبارزه است كه شمشير آن چوب چوگان است و ورزشكار سوار بر اسب بايد به دروازه حريف حمله كند. سال 1356وقتي 14سالم بود در تركيب تيم ملي مقابل تيم ملي آرژانتين حضور داشتم. آرژانتين يكي از كشورهاي قدرتمند در زمينه چوگان است و هر سال هزاران اسب چوگان در اين كشور پرورش داده مي‌شود. در نوجواني هنديكپ من 2بود و هنوز نيز پس از گذشت 40سال همچنان 2است. هنديكپ امتيازي است كه توسط كميته 3نفره به ورزشكار چوگان داده مي‌شود. البته ورزشكاران ما توانايي كسب هنديكپ 4، 5يا بيشتر را دارند كما اينكه ما در ميان پيشكسوتان چوگان بازيكناني با هنديكپ 4داشتيم اما به‌دليل اينكه تيم‌هاي چوگان ما در مسابقات بين‌المللي حضور ندارند هنديكپ آنها افزايش پيدا نمي‌كند.
- يك سواركار ماهر
رضا بهبودي كه سال‌هاست چوگان آموزش مي‌دهد، شاگردان بسياري ازجمله 2پسرش را تحويل تيم‌هاي باشگاهي و تيم ملي داده است. او مي‌گويد: هميشه به شاگردانم تأكيد كرده‌ام كه يك چوگان‌باز خوب ابتدا بايد يك سواركار ماهر باشد. سواري چوگان با سواري پرش و كورس فرق دارد. ركاب‌ها و اندازه آنها با هم متفاوت است. نحوه نشستن روي اسب هم متفاوت است. در پرش، سواركار نيم‌خيز مي‌نشيند اما در كورس كاملا جلو مي‌آيد و روي گردن اسب خم مي‌شود تا فشار روي كمر اسب را كم كند. اما چوگان آميخته‌اي از انواع نشستن است. درست به همين دلايل، در گذشته سربازي كه چوگان بازي مي‌كرد زبده و صاحب مهارت نظامي و جنگي بود.
البته چوگان ورزش گراني است اما در ايران در مقايسه با ديگر كشورها از قيمت مناسب‌تري برخوردار است. هر چوگان‌باز بايد حداقل ۲ تا 4اسب داشته باشد تا بتواند در زمان بازي هر ۷ دقيقه يك‌بار آن را عوض كند تا اسب خسته نشود. غير از اسب، چوب و توپ هم مي‌خواهد و با ثبت نام در كلاس‌هاي آموزشي مي‌تواند اين ورزش پرهيجان را بياموزد. اين ورزش تأثير زيادي در سلامت قلب و روح انسان دارد.
با وجود آنكه اين ورزش كاملا ايراني است اما هنوز چوگان ايران نتوانسته است جايگاه خودش را در جهان پيدا كند. بهبودي اضافه مي‌كند: من 2فرزندم را كه علاقه‌مند به اين ورزش بوده‌اند آموزش دادم تا آنها ادامه‌دهنده اين ورزش ايراني باشند. متاسفانه در مسابقاتي كه در ايران با حضور تيم‌هاي خارجي برگزار شده است تيم‌هايي كه در حد و اندازه‌هاي ايران باشند حضور نداشته‌اند و اگر مي‌خواهيم در ورزش چوگان در جهان حرفي براي گفتن داشته باشيم بايد به‌طور جدي به اين ورزش اهميت داده و در مسابقات بين‌المللي حضور پيدا كنيم. ما استعدادهاي بسيار زيادي در چوگان ايران داريم و اگر در عرصه‌هاي بين‌المللي حضور داشته باشيم به‌طور حتم شاهد پيشرفت چشمگيري خواهيم بود.
- زندگي با چوگان
اميررضا بهبودي با 17سال سن كم‌سن‌ترين بازيكن تيم ملي چوگان ايران است. از 12سالگي با آموزش‌هايي كه زيرنظر پدر فراگرفت وارد ورزش چوگان شد و به سرعت توانست جايگاه خوبي در اين ورزش پيدا كند به‌طوري كه 3سال بعد به عضويت تيم ملي ايران درآمد و به‌عنوان كم‌سن‌ترين بازيكن تيم ملي در مسابقات حضور پيدا كرد. اميررضا، چوگان را فقط يك ورزش نمي‌داند و مي‌گويد با چوگان بايد زندگي كرد؛ دوران كودكي وقتي سواركاري پدر و بازي چوگان را مي‌ديدم لحظه‌شماري مي‌كردم كه يك روز من هم بتوانم سوار اسب در ميدان چوگان بازي كنم. از 7سالگي سواركاري مي‌كردم و وقتي 12سالم شد چوگان را شروع كردم. ابتداي كار به‌خاطر آنكه قدم كوتاه بود سوار اسب‌هاي كوتاه مي‌شدم تا بتوانم به گوي ضربه بزنم. در تيم‌هاي مختلف همراه پدرم بازي كردم تا اينكه در 15سالگي به تيم ملي دعوت شدم. چوگان سرعتي‌ترين بازي تيمي دنياست و ما به‌عنوان يك موجود زنده همراه با موجود زنده ديگري به نام اسب مسابقه مي‌دهيم و هيچ ورزشي چنين جذابيتي ندارد. با وجود آنكه اين بازي شباهت‌هايي با فوتبال دارد اما تفاوت‌هاي بسياري دارد. در چوگان 70درصد اسب و 30درصد سواركار تأثير دارد و بازيكني كه اسب او مناسب نباشد نمي‌تواند در چوگان موفق باشد.
اميررضا ادامه مي‌دهد: كسي كه مي‌خواهد چوگان بازي كند بايد سواركار خوبي باشد و دوم اينكه بايد هميشه با قوي‌تر از خودش كه هنديكپ بالايي دارد بازي كند تا پيشرفت داشته باشد. پست من بازي در حمله بود اما به توصيه توماس، مربي آرژانتيني تيم ملي تمام پست‌ها را امتحان مي‌كنم. جام سفرا يكي از مسابقات بين‌المللي بود كه حضور داشتم و با 7تيم خارجي مسابقه داديم. مهرماه امسال نيز در مسابقات بين قاره‌اي شركت خواهيم كرد.
او از تأثير اين ورزش بر سلامتي مي‌گويد: در بازي چوگان عضلات 10برابر بيشتر از ورزش‌هاي ديگر به‌كار گرفته مي‌شوند و معمولا كسي كه براي نخستين بار سواركاري مي‌كند همه عضلات بدن او دچار كوفتگي مي‌شود. ورزش چوگان كمك زيادي به بالا رفتن قدرت يادگيري درس‌هايم كرده است و در حال حاضر در سال سوم دبيرستان تحصيل مي‌كند. آرامشي كه اسب به انسان مي‌دهد تأثير زيادي بر زندگي مي‌گذارد.
- صنعت چوگان در جهان
محمدرضا بهبودي بازيكن تيم ملي چوگان و عضو تيم كانون چوگان در نخستين بازي جام جوان مغلوب پدر و برادر كوچك‌ترش شد. او از 9سالگي بازي چوگان را آغاز كرده و امروز در 21سالگي تلاش مي‌كند تا بازي‌هاي خوب پدر در سال‌هاي گذشته در تيم ملي چوگان را تكرار كند. او مي‌گويد: چوگان براي بسياري از كشورهاي پيشرفته جهان يك صنعت است. اين ورزش ايراني كه سال‌هاست غبار فراموشي روي آن نشسته امروز در جهان به‌عنوان يكي از ورزش‌هاي پردرآمد مطرح است. در كشورهايي مانند فرانسه، هلند، اسپانيا و انگلستان ثروتمندان و كساني كه كارخانه يا شركت‌هاي بزرگ نفتي دارند مالكان باشگاه‌هاي بزرگ چوگان هستند. در آرژانتين چوگان يك صنعت است و سالانه هزاران اسب چوگان در اين كشور پرورش داده مي‌شوند به‌طوري كه تعداد اسب‌هاي چوگان در اين كشور بيش از يك ميليون و 500هزار راس است. در كشورهايي كه چوگان به شكل حرفه‌اي در آنجا بازي مي‌شود يك نفر ممكن است 500راس اسب چوگان داشته باشد كه به آن پاترون مي‌گويند و در انگليس كساني هستند كه بيش از 100پاترون دارند.چوگان ورزشي است كه نياز به حمايت مالي دارد و اگر حمايتي صورت نگيرد پيشرفتي نخواهد داشت.
- ايران؛ سرزمين تولد چوگان
چوگان از ورزش‌هاي كهن ايراني است كه امروزه به ورزشي جهاني تبديل شده است. اين رشته به‌دليل رواج ميان پادشاهان و بزرگان به بازي شاهان معروف است. نام چوگان از نام چوبي كه در آن استفاده مي‌شود برگرفته شده‌است.
محمدرضا شاپوري، دبير هيأت چوگان استان تهران بر ايراني‌بودن ورزش چوگان تأكيد دارد و مي‌گويد: اين بازي در ابتدا عنواني نظامي و جنگي داشت و سواركاران ايراني در آن استعداد اسب‌هاي جنگي خود را به نمايش مي‌گذاشتند. اين بازي از حدود ۶۰۰ سال قبل از ميلاد در ايران شكل گرفت و در دوره هخامنشيان آن را بازي مي‌كردند. به هنگام كشورگشايي داريوش اول در هند، چوگان در آن سرزمين رواج يافت. چوب چوگان جايگاه شمشير را براي سواركار داشت و سواركار با آن مشق جنگ مي‌كرد و به همين دليل از بازي چوگان به‌عنوان بازي در ميدان رزم ياد مي‌كنند.
رودكي نخستين شاعري بود كه پس از اسلام از چوگان صحبت كرد و فردوسي نيز به كرات از آن نام برد. فردوسي قصه چوگان‌بازي سياوش و افراسياب را به نظم در‌آورد و در جاي ديگري مي‌گويد: همه كودكان را به ميدان فرست/ براي ديدن گوي و چوگان فرست
مغولان پس از حمله به ايران و زماني كه با فرهنگ و هنر ايران آشنا شدند چوگان بازي را نيز ياد گرفته و در سراسر امپراتوري وسيع خود رواج دادند. مي‌توان گفت كه گرايش كشورهاي شرق آسيا به چوگان به همين دليل است. از اين دوره به‌عنوان جدي‌ترين برهه خروج چوگان از ايران ياد مي‌شود.
اسناد تاريخي نشان مي‌دهند كه شاه عباس چوگان‌باز بوده است و حتي پيش از اينكه به اصفهان بيايد در قزوين كه پايتخت ايران بوده چوگان بازي مي‌كرده است. همچنين ميدان نقش جهان اصفهان براي چوگان بازي بنا نهاده شده بود. نخستين بازي چوگان در حضور شاه‌عباس و همسرانش در ميدان نقش جهان برپا شد.
اروپاييان در زمان صفويان و در زمان استعمار خود در هند، با اين بازي آشنا شدند و افسران انگليسي نيز به‌طور حرفه‌اي چوگان را در باشگاه كلكته آموخته و با خود به انگليس بردند. بعدها نيز ورزش‌هايي از قبيل گلف و هاكي به‌وجود آمد كه دسته‌هاي استفاده شده در اين بازي‌ها نيز از روي چوب چوگان ساخته شده است. در سال ۱۸۶۰ميلادي چوگان در انگليس متداول شد. سپس از اين كشور به آمريكاي جنوبي رفت و به‌شدت رواج يافت چنان‌كه اكنون چوگان در آمريكاي جنوبي از همه جاي دنيا بيشتر بازي مي‌شود و طرفداران بسياري نيز دارد. نخستين بازي بين‌المللي چوگان در سال 1886برگزار شد و تيم‌هاي آمريكا و انگليس از كارآمدترين تيم‌هاي چوگان بودند. در 1928آرژانتين براي نخستين بار قهرمان چوگان شد و تا 1970قهرماني خود را حفظ كرد. چوگان در 4دوره از بازي‌هاي المپيك تابستاني برگزار شده است.
در جست‌و جوي ميراث گمشده
چوگان ميراث فرهنگي ورزشي ايرانيان سال‌هاست به دست فراموشي سپرده شده است
صداي سم اسب‌هايي كه به تاخت به دروازه تيم حريف حمله مي‌كردند زمين زير پاي تماشاگراني را كه به مجموعه چوگان شهدا آمده بودند به لرزه درآورده بود. صداي سواركاراني كه اسب‌ها را براي سرعت بيشتر تحريك مي‌كردند فضاي زمين مسابقه را پر كرده بود. منظره زيباي زمين مسابقه و اسب‌هايي كه براي تاختن گاهي سد راه يكديگر مي‌شدند چشم‌نوازترين صحنه‌هايي بود كه نگاه‌ها را خيره مي‌كرد. اسب‌ها با اشاره سواركاران به سمت گوي حمله مي‌كردند و لحظه‌اي بعد سواركار با چوب بلندي كه در دست داشت ضربه‌اي به گوي مي‌زد و آن را به زمين حريف مي‌فرستد. چوب‌ها مانند شمشير بالا و پايين مي‌رفتند و گوي را به حركت در مي‌آورند. گزارشگر مسابقه با هيجان خاصي نام بازيكنان را فرياد مي‌زند و لحظه‌اي بعد با عبور گوي از دروازه 7متري فرياد شادي تماشاگران فضاي ورزشگاه را پر مي‌كند. با عبور گوي، به دستور داور، تيم‌ها زمين بازي‌شان را عوض مي‌كنند و نگاه همه سواركاران به گويي است كه داور براي شروع بازي به ميانه زمين مي‌اندازد. با افتادن گوي دوباره صداي برخورد چوب‌ها به هم، ضربه بلند بازيكن به گوي، سبقت گوي از سواران، 4نعل تاختن اسب‌ها، ورود گوي به دروازه و صداي گوينده ورزشگاه كه فرياد مي‌كشد «گل».
- چرا چوگان مهم است؟
چوگان (چوب+گان) به معني چوب بلند سركجي است كه در بازي گوي به‌كار مي‌برند. سريع‌ترين بازي تيمي دنيا زادگاهش در ايران است و اسناد تاريخي حاكي از قدمت 3هزار ساله «چوگان» ورزش سواره نظام پادشاهان ايران است. بازي چوگان از ايران به جهان گسترش پيدا كرد و به‌دليل بي‌توجهي مسئولان امر ورزش در سال‌هاي گذشته مدعيان جديدي در دنيا براي اين ورزش پيدا شده تا جايي كه ادعا مي‌كنند چوگان، اين بازي كاملا ايراني متعلق به آنها است. مقام معظم رهبري در ديدار با رئيس و معاونين سازمان تربيت بدني در هشتم دي‌ماه 75در مورد بازي چوگان فرمودند: «چوگان مال ماست، ما رها كرديم، ديگران گرفتند». ايشان همچنين در اين ديدار تصريح كردند: «دنبال ورزش‌هايي بگرديد كه بومي ماست و مردم از آنها خبر ندارند؛ مثلا ورزش چوگان كه يك ورزش ايراني است، الان هم در دنيا معمول است و چوگان بازي مي‌كنند، ولي ما اصلا بازي چوگان بلد نيستيم، اصلا نمي‌دانيم چوگان چيست، بياييد اينها را احيا و زنده كنيد چون جزو فرهنگ و جزو مليت شماست». پس از اين بيانات رهبر انقلاب، چند سالي است كه چوگان بازهم رونق يافته و جوانان بسياري را جذب اين ورزش پرهيجان كرده است.
- ويژگي‌هاي يك ورزش ملي
داوود قربان‌پور، مدير تيم چوگان نوروزآباد است. ورزشگاه نوروزآباد يكي از مهم‌ترين قطب‌هاي ورزش‌هاي مرتبط با اسب و اسبدواني است. قربان‌پور درباره بازي چوگان و قوانين آن مي‌گويد: طول و عرض زمين چوگان ۲۷۴متر در ۱۴۵ متر و طول دروازه نيز ۷ متر است. يك دوره بازي چوگان به 6قسمت زماني (چوكه) كه هر كدام 7دقيقه مفيد است، تقسيم مي‌شود اما با توافق 2تيم مي‌توان آن را در 4چوكه برگزار كرد. هر چوكه 7دقيقه و استراحت بين هر چوكه 3دقيقه است. در هر تيم 4نفر بازي مي‌كنند. در بازي چوگان پس از هر گل، 2تيم زمين خود را عوض مي‌كنند. چوب چوگان ۱۲۹ سانتي‌متر است كه از چوب بامبو يا چوب‌هاي سبك و مقاومي همچون چوب درخت خرمالو استفاده مي‌شود. قديمي‌ترين زمين چوگان كه تا امروز باقي مانده، ميدان نقش جهان اصفهان است كه در آن چوگان بازي مي‌كردند.
- چگونه يك چوگان‌باز شويم؟
سواركاري لازمه اصلي ورزش چوگان است و كسي كه مي‌خواهد وارد اين ورزش شود ابتدا بايد سواركار خوبي باشد.«بشير رضا خانلو» يكي از چوگان‌بازهاي جواني است كه از 8سالگي وارد اين ورزش شده و 10سالي است كه در اين ورزش پرتحرك فعاليت دارد. او با سواركاري آغاز كرد و امروز او با هنديكپ صفر يكي از بازيكنان برتر تيم قصر فيروزه است. او درباره اينكه اگر كسي بخواهد وارد اين ورزش پرهيجان شود چه ويژگي و لوازمي نياز دارد، مي‌گويد: از سن 8سالگي مي‌توان وارد اين ورزش شد اما لازمه اصلي آن اين است كه سواركار خوبي باشيد. كسي كه مي‌خواهد چوگان بازي كند ابتدا بايد سواركاري را به شكل حرفه‌اي بياموزد. او بايد بتواند اسب را در حالت‌هاي مختلف كنترل كند و به اسب مسلط باشد. همچنين بايد بدن ورزيده‌اي داشته باشد. برخلاف ورزشكار پرورش اندام كه عضلات سفت و پرحجمي دارند كسي كه مي‌خواهد چوگان بازي كند بايد عضلات نرمي مانند ژيمناستيك كاران و در عين حال عضلات قدرتمندي داشته باشد. چوگان ورزش سنگيني است. اگر بدن ورزشكار از آمادگي لازم برخوردار نباشد از ناحيه مچ دست، ساعد، آرنج و كمر دچار آسيب مي‌شود و حتي با افتادن از روي اسب در زمان مسابقه آسيب‌هاي شديدي به او وارد مي‌شود.
خوشبختانه امروز چند باشگاه معتبر آموزش چوگان بازي مي‌دهند و كساني كه به اين ورزش علاقه‌مند هستند مي‌توانند با ثبت‌نام در باشگاه‌هايي مانند كانون چوگان، قصر فيروزه، خرگوش دره، نوروزآباد و شهدا زيرنظر مربيان آموزش ببينند. لوازمي كه يك بازيكن چوگان نياز دارد شامل كلاه ايمني مخصوص چوگان، دستكش، شلاق چوگان، چكمه سواركاري بدون بن و زانوبند است. در چوگان هر ورزشكار بايد 2تا 4راس اسب داشته باشد زيرا اسب‌ها در پايان هر چوكه خسته مي‌شوند و بايد آنها را تعويض كنيم.